امروز دنياى مطالعه و يادگيرى بسيار وسيع است و صاحب نظران از آن به دنياى انفجار اطلاعات ياد مى كنند. مطالعه اگر براى زندگى بهتر و يادگيرى صورت بگيرد بايد نظام مند باشد. زيرا مطالعات پراكند نتايجى جز: آشفتگى ذهنى ، فزون سازى اطلاعات غيرضرورى ، به هدر دادن زمان و بهره اندك چيزى در پى نخواهد دانست .
در اين مبحث مى خواهيم به دنياى استفاده بهتر و بهينه تر از جهان كتاب دريچه اى بگشاييم . حضرت رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله مى فرمايد: العلم وحشى قيدوه بالكتابه : دانش ، سركش است آن را با نوشتن به بند بكشيد.
خلاصه كردن مطالب و نكته بردارى عامل ماندگارى مطالعات است. زيرا پديده فراموشى در وجود انسان ، بسيار تاءثيرگذار است و نوشتن عامل نگهداشتن مطالب ضرورى است .
امروز ثابت شدن است كه بسيارى از افرادى كه :
الف : نكته سنج و دقيق صحبت مى كنند.
ب : در مجالس گفتنى بسيار دارند.
ج : سخنران زبردست اند.
د: هميشه در بسيارى از مباحث مستند صحبت مى كنند.
ه : در انديشه فرو مى روند و صحبت هايشان هم نوشتنى است .
و: ديگران از مجالس آنها نكاتى ياد مى گيرند.
كسانى هستند كه وقتى مطالعه مى كنند تاءمل ، نكته بردارى و علامت گذارى مى كنند.
بنابراين تلخيص ، راه گشاى خوب و قدم و مفيدى براى استفاده بهتر از مطالعات مجلات ، كتاب ها، روزنامه ها، دايرة المعارف و ديگر آثار بشرى است .
تلخيص يعنى خلاصه كردن ( summarize To )، چكيده كردن . زمانى كه مطلبى زياد با حفظ كليت آن به مطلبى مختصر تبديل گردد، گويند تلخيص صورت گرفته است . البته اين معنا با نكته بردارى متفاوت است .
تلخيص يعنى كاستن از كليت مطلب ، بدين صورت كه گاهى مطالبى را حذف مى كنيم و مطالب ديگرى را باقى مى گذاريم . نكته بردارى بدان صورت است كه بدون توجه به اصل مباحث ، نكات مورد نياز يا داراى اهميت ، گزينش شود. در تلخيص يك كتاب يا نوشته ، اصل مطلب بدون خدشه به پيام آن ، در كوتاه ترين شكل حفظ مى شود و قسمت هاى غيرضرورى آن حذف مى گردد و ميزان حذف و گزيده سازى عبارت ها به مقصود و هدف تلخيص كننده وابسته است .
1- تلخيص تفصيلى :
تهيه خلاصه و چيده مطالب مهم و پرچم با هدف ايجاد امكان مطالعه براى عموم . با خواندن اين نوع تلخيص مراجعه به اصل كتاب مورد نياز نيست .
2- تلخيص ارجاعى يا انگيزه اى :
تهيه خلاصه كتاب هاى كم حجم و مقالات مفيد، به منظور ايجاد و انگيزه در خواننده براى مراجعه به كتاب اصلى و مطالعه آن .
3- تلخيص آزاد:
تهيه خلاصه نكات مهم يك كتاب بدون توجه به رعايت انسجام و وحدت مطالب ، به منظور معرفى كتاب و نكات مهم به خواننده . اين شيوه در حقيقت نوعى نكته بردارى است .
4- تلخيص فهرستى :
تهيه خلاصه مطالب كتاب به شكل فهرست تفصيلى و معرفى كتاب آن .
5- تلخيص علمى :
تهيه خلاصه كتاب به صورت بيان نتيجه و مقصود نويسنده ، به منظور استخراج پيام ، اصول ، قواعد و مفاهيم خاصى آن كتاب .
1- تلخيص يك اثر در حقيقت ، استخراج مفيدترين جملات و نكات آن است .
2- با تلخيص ، در مراجعات بعدى نيازى به مطالعه كل اثر نيست .
3- فرد بعد از مدتى خلاصه بردارى تبحر مى يابد و گاهى مى تواند يك فصل از يك كتاب را در چند جمله چكيده كند.
4- گاهى در يك دفترچه 200 برگ متوسط محتواى ده ها كتاب موجود است كه خود نوعى دائرة المعارف متحرك است و با CD كه ظرفيت 1000 كتاب را داراست متفاوت است و گاه بهتر از آن است ، چون CD حجم فشرده كليت آثار است كه بايد با كامپيوتر مورد استفاده قرار گيرد؛
حال اين كه دفترچه باب بندى موضوعى شده و نيازى به كامپيوتر يا مراجعه به كل اثر را ندارد و مطالب ارزشمند و زيبا در موضوعات ويژه دسته بندى شده است .
5- گاهى با ارائه كار تلخيص مى توان يك كشكول متنوع علمى ارائه داد و چاپ كرد.
6- به تجربه ثابت شده افرادى كه خلاصه نويسى كنند حضور ذهن بيشترى نسبت به ساير افراد دارند.
1. تعيين هدف تلخيص .
2. تعيين پيام .
3. ذكر مشخصات ظاهرى كتاب .
4. معرفى موضوع و شخصيت هاى كتاب .
5. تعيين قسمت هاى غيراصلى .
6. تعيين قسمتهاى غيراصلى ، ولى مهم .
7. يادداشت و نتيجه گيرى .
8. دانستن پيوند بنى مطالب خلاصه شده .
9. پيرايش نهايى .
10. ارائه براى نقد افراد مطلع .
11. پاكنويس نهايى .
12. رفع نواقص احتمالى .
در اين مرحله برخى تجارب مفيد كاربردى را به اطلاع مى رسانيم .
1. تهيه دفاتر متوسط 200 برگى و تقسيم بندى 20 صفحه اى آن با عناوينى چون شعرناب ، جملات و سخنان برجسته ، ابيات شورانگيز، خاطره ، داستان ، سياسى ، آسيب شناسى و...
2. به همراه داشتن برگه يادداشت براى بعضى از مطالبى كه در مجالس و سخنرانى ها يا از راديو و تلويزيون مى شنويد. نگارنده بارها حتى از پشت كاميون ها شعرهايى يادداشت كرده ام كه بسيار زيباست .
3. تجارب نشان مى دهد افرادى كه در يك سخنرانى يا يك جلسه ، يا مشاهده يك فيلم يا گفتگو، يادداشت مى كنند، بهتر برنامه را درك مى كنند. شما امتحان كنيد و در يك سخنرانى يا برنامه راديوئى بعضى نكات را يادداشت كنيد خواهيد ديد كه سخنرانى در ذهن شما نقش مى بندد و گويى ارتباط جديدى با سخنرانى و محتوا برقرار كرده ايد.
دنياى وسيع دانش ، نيازمند ايده هاى ارتباطى است كه اصطلاحا ارتباط با موضوع خوانده مى شود و فن خلاصه نويسى و نكته بردارى روشى است كه اين مسير را آسان تر مى كند. اين مباحث براى پرباركردن اوقات مطرح شده است . و تلخيص منظم ، موضوعى و دست يافتنى براى فرد در فعاليت مطالعاتى روزانه ، دائرة المعارف هاى ويژه فراهم مى كند كه هميشه مى توان به آنها مراجعه و بهره هاى لازم كسب نمود.
دكتر حميد ملكى