اراده و عزم حضرت زهرا (س)
نویسنده:مهدی نیلی‌پور
اشاره
هر انسان برای سیر در مراحل تکامل روحی و ایجاد تحولات اجتماعی نیازمند دو بال تکامل یعنی دانستن و توانستن و یا جزم و عزم است.
علم و قدرت دانستن و توانستن دو صفت از صفات عالیه حضرت حق است که رمز موفقیت در زندگی انسان نیز وابسته به همین دو عنصر می‌باشد.
اراده که مظهر قدرت و به عنوان قوه مجریه در انسان تعریف شده است از مهمترین و لازم‌ترین صفات برای تکامل فرد و جامعه است.
خداوند متعال در توصیف پنج رسول از رسولان خود آنان را توصیف به اولوالعزم (صاحب اراده) می‌نماید.
در کنار اراده و همت از طرفی علم و عقل و از طرفی تمرکز و قاطعیت نیز از صفات لازم برای رشد می‌باشد و ارتباطی تنگاتنگ فی‌مابین این صفات موجود می‌باشد در منابع اخلاقی از اراده قوی به همّت عالی نیز یاد می‌کنند.
شهید آیت‌الله مطهری در تعریف اراده می‌فرمایند:
اراده یعنی نیرویی که وابسته به عقل انسان است... [1] یعنی بعد از اینکه انسان اندیشه و محاسبه می‌کند، میان کارها، دوراندیشی می‌کند، سبک و سنگین می‌کند، با عقل خودش مصلحتها و مفسده‌ها را با یکدیگر می‌سنجد، بعد تشخیص می‌دهد که اصلح و بهتر این است نه آن، آنوقت اراده می‌کند آنچه را که عقل به او فرمان داده انجام دهد، نه آنچه که میلش می‌کشد. [2]
پس اراده، نیرویی است در انسان که همه میلها و ضد میلها را، همه کششها و تنفرها، بیمها و ترسها را تحت اختیار خود قرار می‌دهد و نمی‌گذارد یک میل یا ضد میل انسان را به یک طرف بکشد. (ضد میل مثل دوا خوردن و میل مثل غذا خوردن.) [3]
در این ارتباط یکی از مباحث لازم در باب اراده، دانش به عوامل تقویت‌کننده اراده و از سوئی عوامل مخرب و کاهنده نیروی اراده است.
عوامل تقویت کننده اراده
1- توکل و اعتماد به خدا
امام علی «علیه السلام»:
«ثلاث مَنْ کنّ فیه لم یندم تَرْکُ العجلة و المشورة و التوکل عند العزم علی الله عزّو جلّ»[4]«سه صفت در هر کس باشد پشیمان نمی‌گردد. ترک شتاب، رایزنی با دیگران و اعتماد بر خداوند متعال»
2- صبر و بردباری
خداوند در سوره ممتحنه آیه 35 خطاب به پیامبر «صلی الله علیه و آله» می فرماید:
«فَاصْبِر کَما صَبَرَ أُوْلُوا العَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ» [5] «صبر کن ای پیامبر همچنان که پیامبران اولوالعزم این‌چنین بودند»
3- توفیق و امداد الهی
امام صادق«علیه السلام»:
«وَاشْدُدْ بتوفیقک عزمی» [6] «اراده‌ام را به توفیق خود تقویت کن»
«وَامْلَاْ قلبی نورالیقین و صدری نور الایمان و فکری نور النیات و عزمی نور التوفیق»[7] « قلب و دل مرا به نور یقین پر کنى،و سینه ام را به نور ایمان، و فکرم را به نور ثبات و اراده‌ام را به نور توفیق»
4- آگاهی و دانش
«اللهم انی اسألک ان تصلی علی محمد نبی رحمتک و کلمة نورک و ان تملأ قلبی نورالیقین و صدری نور الایمان و فکری نورالنیات و عزمی نورالعلم و قوّتی نورالعمل»[8]
«خداوند از تو درخواست مى کنم که بر محمد؛ پیامبر رحمت و کلمه نور خود درود فرستى، و اینکه قلب و دل مرا به نور یقین پر کنى، و سینه ام را به نور ایمان، و فکرم را به نور ثبات، و عزم و اراده ام را به نور علم، و نیرو و توانم را به نور عمل، منور فرمایى»
همچنین عواملی همچون:
5- برنامه‌ریزی 6- سخت‌کوشی 7- استمرار در کار اگر چه کاری اندک باشد 8- همراهی با مردان صاحب اراده 9- ورزش اراده (شهید مطهری در این زمینه می‌فرمایند: قوای روحی را باید از راه بکار بردن و به عمل گرفتن تقویت نمود یعنی ورزش مخصوص به خود دارد) می‌تواند از عوامل تقویت اراده باشد.
عوامل کاهنده نیروی اراده
1 و 2- سورچرانی و خواب
امام علی «علیه السلام»:
«وَلا تَجْتَمِعُ عَزیمَةٌ وَ وَلیمَةٌ، ما اَنْقَضَ النَّوْمَ لِعَزائِمِ الْیَوْمِ، وَ اَمْحَی الظُّلَمَ لِتَذاکِیرِ الْهِمَمِ!»
«عزم و اراده (برای رسیدن به کمالات و مقامات عالیه) با سورچرانی (و راحت‌طلبی) سازگار نیست. چه بسیار خوابهای شبانگاهی که تصمیمات روز را بر هم زده و چه بسیار تاریکیهایی که یاد همتهای بلند را از خاطرها زدوده است» [9]
3- به کار نگرفتن اراده
انسان هر چه اراده را بکار نگیرد، لاغرتر و ضعیف‌تر می‌شود؛ و هر چه اراده را بکار ببرد، قوی‌تر و تیزتر می‌شود. [10]
4- سهل‌انگاری و سستی
امام علی «علیه السلام»:
«ضادُّوا التَّوانِیَ بِالْعَزْمِ» «با تصمیم و اراده، به جنگ سستی بروید»
5- عجله و شتابزدگی
خداوند در آیه 35 سوره ممتحنه، پیامبر را از شتابزدگی نهی می کند:
«فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ»[11] «ای پیامبرم صبر نما آنچنان که پیامبران صاحب عزم چنین بودند و شتاب در مورد ایشان به خرج مده»
حضرت زهرا «علیها السلام» به عنوان سیدة نساءالعالمین همچون انبیاء اولوالعزم صاحب عزمی ستودنی و حیرت‌انگیز است به شکلی که با عمری به کوتاهی گل [12] موفقیتهای عالی معنوی، تربیتی، خانوادگی و اجتماعی را احراز نموده و به برترین حدّ ممکن کمال برای یک انسان نائل شده است.
اراده که همان نیروی درونی انسان برای اجرای منویات و احکام عقل و یا شرع است و نقش تعادل بخشیدن بین احساسات و تمایلات گوناگون را برعهده دارد در شئون گوناگون زندگی موردنیاز انسان است. در خودسازی، جامعه‌سازی، مبارزه با نفس، ارتباط با دوستان، حفظ و عمل به پیمانها، محیط خانواده و بالاخره در ارتباط با خدا از آن جمله‌اند.
با نگاهی گذرا به زندگی حضرت زهرا «علیها السلام» به دلائل گوناگونی مبنی بر وجود عزمی قوی و اراده‌ای فوق‌العاده برمی‌خوریم به شکلی که در ابعاد گوناگون زندگی ایشان آثار و نشانه این قوت اراده به چشم می‌خورد.
شاید نقل چند نمونه و نشانه از مظاهر قوت اراده حضرت زهرا «علیها السلام» در اینجا بی‌مناسبت نباشد.
اراده فاطمه زهرا در حفظ میثاقها
یکی از صفات مهم بزرگواران و کریمان حفظ میثاقها و وفای به پیمانها می‌باشد.
امام علی «علیه السلام»:
«سُنَّةُ الکرام الوفاء بالعهد» «شیوه و روش بزرگواران عمل به تعهدات می‌باشد» [13]
امّا وفای به عهد مخصوصاً تعهدات سنگین و پیمانهای بزرگ ومعنوی کاری دشوار و مشقت‌آور است که فقط صاحب اراده‌های فولادین توان عمل آن را دارند و به همین دلیل با اینکه پیمانها و پیمان‌سپاران زیاد هستند امّا وفاداران و کسانی که این پیمانها را به انجام برسانند زیاد نیستند.
انواع گوناگون میثاق در زندگی انسان
اشاره
1- پیمانها و تعهدات الهی با انسان. «الم اعهد الیکم یا بنی‌آدم الاّ تعبدوا الشیطان انه لکم عدو مبین»[14]
2- پیمانها و تعهدات انسان با خدا، مانند نذر، قسم
3- پیمانها و تعهدات انسان با خود، مانند پیمانهای اخلاقی
4- پیمانها و تعهدات خانوادگی، ازدواج و تعهدات متعاقب آن نسبت به اهل خانواده و حقوق طرفین
5- پیمانها و تعهدات نسبت به رسول خدا و ائمه معصومین، فرمانبری از رسول خدا و ائمه طاهرین و وفای در محبت آنان
6- پیمانهای گوناگون با مردم، با زیردستان، همسایگان، شاگردان، همکاران، بیگانگان (کفار و...)، عقد اخوت
7- پیمانهای اقتصادی، سیاسی. این پیمانها در نتیجه معاملات اقتصادی یا قراردادهای سیاسی برای صلح و مانند آن حاصل می‌شود مثلاً در صدر اسلام صلح حدیبه.
با ذکر این مقدمه کوتاه به فهرستی از مصادیق همت والای حضرت زهرا«علیها السلام» در حفظ پیمانها دقت کنید:
وفای به عهد الهی در زندگی حضرت زهرا
در کلامی خلاصه عهدهای الهی همان قوانین و آداب دینی است که پای‌بندی به آن اصول و مقررات و گریز از وسوسه‌ها و دامهای شیطانی، وفای به عهد الهی می‌باشد.
حضرت زهرا «علیها السلام» در این زمینه به بلندترین مرتبه وفای به عهد الهی نائل آمده است و مدال عصمت آنهم عصمت کبری را بر سینه دارد. نماز او، حج او، صیام او، بالآخره التزام حضرت به همه قوانین دین و پرهیز کامل از معصیت خدا دلالت بر آن دارد که او بانویی است ممتحنه یعنی امتحان پس داده که ابتدای زیارت حضرت زهرا«علیها السلام» شاهد آن است.
یا ممتحنة امتحنک الله الذی خلقک قبل ان یخلقک فوجدک لما امتحنک صابرة....
عمل به تعهدات خود در ارتباط با خدا
از مصادیق این تعهدات نذر، قسم و عهد است که این وفای به تعهد هم در سیره حضرت نقطه اوجی زیبا و عالی دارد که آیات سوره دهر شاهد بر آن است.«یُوفُونَ بِالنَّذْرِ»
پیمان شخصی حضرت زهرا با خود
در زندگی اولیاء خدا قانون محاسبه یا به تعبیر علمای اخلاق مرابطة النفس شدیداً اعمال می‌گردد. قانون مرابطه نوعی نظارت بر خویش بر اساس یک سلسله تعهدات و پیمانهای شخصی می‌باشد که در هر 24 ساعت و یا در روزهای طولانی‌تر فرد بر خود اعمال می‌کند.
در این مورد زندگی حضرت زهرا«علیها السلام» مملّو از تعهدات و الزامات شخصی است که در زندگی خود داشته است. این تعهدات گاهی رنگ عبادی دارد و در ارتباط با خداست، گاهی رنگ سیاسی دارد و گاهی رنگ اجتماعی و در ارتباط با مردم.
تعهدات خانوادگی حضرت زهرا
پس از تقسیم کار زندگی حضرت زهرا و علی علیهما السلام توسط پیامبر اکرم و عهده‌داری کار داخل خانه از حضرت زهرا «علیها السلام»، مسئولیت‌پذیری حضرتش بهترین عامل برای رونق به خانه و پیشبرد اهداف تشکیل خانواده می‌باشد که برخی از جلوه‌ها و مصادیق آن عبارت است از:
1- سخت‌کوشی و کار شبانه‌روزی در خانه.
2- قبول و انجام معمولی‌ترین امور خانه‌داری همچون خانه‌روبی، تهیه آرد، پخت نان، کار در مطبخ و....
3- تلاش در امر تحصیل رضایت‌خاطر شوهر در همه زمینه‌ها.
4- تحمل مشکلات زندگی پُر مشکل علی «علیه السلام». چرا که او مجاهدی همیشه مهاجر بود و فقری عجیب بر زندگیش حاکم بود.
5- تحمل مشکلات فرزندداری و تربیت آنان و حتی بازی نمودن با آنان.
6- کمک به اقتصاد خانه.
7- عمل کردن به توصیه رسول خدا مبنی بر آزاد گزاردن علی «علیه السلام» در تنظیم زندگی و عدم تقاضا و خواهش داشتن از علی «علیه السلام». [15]
8- معطر بودن و رعایت جنبه‌های بهداشتی و آرایش و آراستگی برای شوهر در خانه.
9- اندوه‌بری و شادمان نمودن شوهر و درخشش برای او.
ابان بن تغلب می‌گوید: از امام صادق علت نام‌گذاری حضرت به زهرا«علیها السلام» را جویا شدم. حضرت فرمودند: زیرا او در هر روز سه بار برای امیرالمؤمنین نورافشانی می‌نمود. [16]
10- نورانی نمودن فضا و محیط خانواده به عبادت و تلاوت قرآن.
پیامبر «صلی الله علیه و آله » فرموند:
«نورّوا بیوتکم بتلاوة القرآن» «خانه‌های خود را به نور قرآن نورانی کنید»
پیمان نسبت به ولایت علی
با مراجعه به تاریخ معلوم می‌شود که یکی از سخت‌ترین عهدها و پیمانها عهد و پیمان مربوط به ولایت و امامت ائمه معصومین با همه مراتب آن می‌باشد این پیمان وتعهد که جلوه آشکار آن در غدیرخم متجلی شده سره را از ناسره جدا می‌سازد و جوهره زنان و مردان را می‌نمایاند.
پس از رسول خدا سخت‌ترین فتنه‌ها برخواست و از بین هزاران هزار مسلمان عده‌ای قلیل بر میثاق ولایت و امامت و بر تعهد و پیام غدیر پایداری نموده و وفاء نشان دادند و در رأس همه آنان حضرت زهرا «علیها السلام» بعنوان متعهدترین فرد بر میثاق با ولایت و امامت امیرالمؤمنین پافشاری نمود و در این جهت بهای گزافی نیز پرداخت نمود چرا که در نهایت خود و فرزندش به شهادت رسیدند.
در این بین حضرت زهرا«علیها السلام» نه تنها خود بلکه فعالیتی گسترده برای روشنگری مردم و جلوگیری از عقب‌گرد مردم و پیروزی منافقین نمود امّا متأسفانه در آن زمان بی‌تعهدی مردم تلاشهای حضرت را بی‌ثمر نمود.
حضرت زهرا «علیها السلام» در یک کلام در جهت دفاع همه‌جانبه از ولایت مخصوصاً ولاء زعامت یعنی حاکمیت بخشیدن به امام امیرالمؤمنین «علیه السلام» تا پای جان ایستاد و با برخورداری مرحله‌بندی شده و غیورانه سخت از آن دفاع کرد و حتّی مبارزه و افشاگری بر علیه منافقین را با کیفیتی که در وصیت خود داشت تاریخی و جاودانه نمود و خود وفای به عهد ولایت نمود و با عهدشکنان با خدا و رسول و مقام ولایت جنگید و فرمود:
«لا تُصَلِّی عَلَیَّ اُمَةٌ نَقَضَتْ عَهْدَ اللَّهِ وَ عَهْدَ اَبی رَسُولِ اللَّهِ «صلی الله علیه وآله» فی اَمیرِ الْمؤْمِنینَ عَلِیّ «علیه السلام» وَ ظَلَمُوا لِی حَقّی وَ أَخَذُوا إِرْثی وَ حَرَّقُوا صَحیفَتِیَ اللَّتی کَتَبَها لی اَبی بِمُلْکِ فَدَکٍ»
«امتی که عهد و پیمان خدا و پیامبرش را در ولایت و رهبری علی علیه السلام» شکستند و نادیده گرفتند، حق ندارند بر پیکر من نماز بگذارند، آنها نسبت به حق ما ظلم روا داشتند، و ارث مرا غاصبانه تصرف کردند، و سند مالکیت فدک را از دست من ربودند و به آتش کشیدند....» [177]
فاطمه زهرا در برخورد با پیمانها و قراردادهای اجتماعی
اشاره
هدایت و تربیت مردم، بیان حقائق و جهل زدائی از آنان، رعایت حقوق اقتصادی، رفع نیازمندیهای طبقات ضعیف، احترام و حفظ شئونات افراد با ایمان، افشاگری منافقین و مبارزه با آنان، شرکت در صحنه‌های اجتماعی و حضور در عرصه‌های گوناگون از جمله پیمانهای اجتماعی بوده که فاطمه زهرا «علیها السلام» با جدّیت بر وفاداری نسبت به آنها اصرار داشته و صاحب افتخارات گوناگون می‌باشد. علاوه بر عزم فوق‌العاده حضرت زهرا«علیها السلام» بر حفظ پیمانها که به خاطر اهمیت آن پیرامون اقسام آن به تفصیل مطالبی را بیان نمودیم وجود مقدس او در سائر امور هم بانوئی صاحب اراده و مصمّم و جدّی بوده است که به بیان برخی از این امور در حدّ اشاره کفایت می‌کنیم.
عزم عبادی حضرت زهرا
طولانی‌ترین مدت عبادت فراهم کردن شرائط و ابزار عبادت و نشان جسمی از عبادت گرفتن بخشی از نشانه‌های عزم عبادی حضرت فاطمه «علیها السلام» است.
گریه‌های طولانی و مدت‌دار حضرت.، عبادت تمام شب حضرت در لیالی جمعه، اذکار و دعاهای متعدّد، داشتن محراب عبادت در خانه، ساختن تسبیح برای ذکرو متورم شدن پاها،از کثرت عبادت همه و همه در زندگی حضرت زهرا«علیها السلام» وجود دارد و اینها همه نشان عزم عبادی این بانوی بزرگوار می‌باشد.
عزم مبارزاتی حضرت زهرا
عزم مبارزاتی و اراده جهادی حضرت فاطمه «علیها السلام» یکی از مهمترین نشانه‌ها و دلائل برای اثبات قوت اراده حضرت زهرا «علیها السلام» می‌باشد.
شروع مبارزه، بکارگیری شیوه‌های گوناگون مبارزاتی، ادامه مبارزه تا لحظه پایان عمر با وجود ناگواریهای بسیار، فدائی دادن و آزار جسمی دیدن در این مسیر از نشانه‌های عزم مبارزاتی یک فرد می‌باشد.
حضرت زهرا «علیها السلام» در دفاع از حکومت امیرالمؤمنین دو نکته را لحاظ کرد. اول آنکه ساکت نماند و دست به‌مبارزه زد و دوم اینکه شیوه‌های گوناگون مبارزه بیانی (برهان، خطابه، جدال احسن) را بکار گرفت و به علاوه از مبارزه منفی یعنی گریه، سکوت، اعلام عدم رضایت از خلیفه و بعضاً از مبارزه و درگیری فیزیکی با عمر استفاده نموده‌اند.
سوم آنکه تا آخرین لحظه زندگی و حتی پس از شهادت با شیوه خاص، مبارزه را استمرار بخشیده است و لذا با اینکه در این مسیر محسن شهید گشت و خود ضرب دید، آرامش و آسایش خانه به هم ریخت اما در زمان حیات به مبارزه ادامه داد و پس از شهادت هم‌وصیتی در مورد غسل و دفن و قبر دارد که خود نشانه مبارزه حضرت زهرا«علیها السلام» در طول تاریخ با غاصبین حق ولایت و فدک می‌باشد.
عزم و اراده در کارهای خانه
یکی از نشانه‌های قوت اراده، سخت‌کوشی و تمرکز در کارهاست به شکلی که از کار و تلاش، تأثیرات و نشانه‌هائی بر بدن و لباس ظاهر گردد و این چنین است که افراد خوش اراده تمام ظرفیت خود را برای انجام اهداف موردنظر خود بکار می‌گیرند و از کار نشانه می‌گیرند. البته در همه امور زندگی انسانی این مطلب صادق است در کسب تحصیل و یا عبادت هم این اصل وجود دارد.
در زندگی حضرت زهرا «علیها السلام» نمونه‌هائی وجود دارد که مبیّن سخت‌کوشی و تمرکز و تلاش ایشان در کار خانه‌داری می‌باشد که با نقل این روایت به عزم‌کاری ایشان و نشانه‌های خاص از کار بر جسم مبارکش برخورد می‌کنیم. دست ایشان تاول زده، آثار مشک آب بر بدنش ظاهر کشته، لباسها ژولیده و غبارآلود می‌باشد و اینها همه نشانه‌های کار و معرف اراده جدی حضرت در این خصوص می‌باشد.
علی «علیه السلام» به یکی از یارانش فرمود:
«فاطمه «علیها السلام» در خانه من چندان با مشک آب می‌آورد که آثار مشک بر بدنش دیده می‌شد. چندان دستاس می‌کرد که دستهایش تاول زد و آنقدر در تمیز کردن خانه و پختن نان و غذا زحمت می‌کشید که لباسهایش ژولیده می‌شد»
باید توجه داشت که در آن زمان آب آشامیدنی مدینه از چند چاه که در مدینه بود تأمین می‌شد و همانگونه که ذکر شد در تقسیم کارها، آوردن آب و کارهای بیرون منزل به عهده علی «علیه السلام» گذارده شد؛ اما شرکت مداوم او در میدانهای جهاد، و مأموریتهای پیاپی جنگی موجب می‌شد که در غیاب علی «علیه السلام» اینگونه کارها نیز عملاً بر دوش فاطمه «علیها السلام» افتد. [18]
پی نوشت ها:
[1] تعلیم و تربیت/ ص 320.
[2] فلسفه اخلاق/ ص 48.
[3] فلسفه اخلاق/ص 49.
[4]بحارالانوار، ج75، ص81، ح74
[5] احقاف،35.
[6] بحار/ ج 91/ ص 270.
[7] بحار/ دعاء آل یاسین/ ج 94/ ص 37.
[8] میزان‌الحکمه/ ح 12920.
[9]بحارالانوار، ج53، ص173، ح5.
[10] انسان کامل/ شهید مطهری/ ص 263.
[11] احقاف،35.
[12] غررالحکم.
[13] غررالحکم.
[14] یس/ 60.
[15] روزی حضرت علی «علیه السلام» از فاطمه زهرا«علیها السلام» خواستند غذائی برای خوردن آماده کند. فاطمه زهرا«علیها السلام» فرمودند: به خدا قسم سه روز مقدار کمی غذا در خانه بود که آن مقدار را در اختیار شما قرار دادم. حضرت علی علیه السلام» فرمودند: چرا اطلاع ندادی و فاطمه زهرا «علیها السلام» فرمود: پیامبر به من فرموده‌اند لا تسألی ابن عمک شیئاً... دخترم از پسرعمویت هیچ چیزی تقاضا مکن.... نهج‌الحیاة/ ص 296.
[16] بحارالانوار/ ج 92/ ص 200.
[17] نهج‌الحیاة/ ح 178/ ص 290
[18] زندگانی فاطمه زهرا «علیها السلام»/ محمد قاسم نصیرپور/ ص 55.[19]
منبع: فرهنگ فاطمیه الفبای شخصیتی حضرت زهرا علیهاالسلام , مهدی نیلی‌پور