قرآن کریم برای ارتباط بیشتر بندگان با مبدا هستی از شیوه های مختلفی بهره می گیرد. از جمله این شیوه ها تعیین زمان ها و مکان های خاصی برای نزدیک شدن بیشتر به درگاه حضرت حق می باشد. در سوره ابراهیم(ع) آیه 5 از زمان های ویژه عبادت خدا با عبارت "ایام الله" یاد می کند؛ "ایام الله را به آنان یادآوری نما." ایام الله تمام روزهایی است که دارای عظمتی در تاریخ زندگی بشر است. مقصود از ایام الله زمان هایی است که امر خدا و آیات وحدانیت و سلطنت او ظاهر شده و یا ظاهر می شود. ممکن است ایام ظهور رحمت و نعمت الهی جز این ایام بوده باشد.(1)
و نیز هر روز که یکی از فرمان های خدا در آن،چنان درخشیده که بقیه امور را تحت الشعاع خود قرار داده از ایام الله است هر روز که فصل تازه ای در زندگی انسان ها گشوده و درس عبرتی به آنها داده و ظهور و قیام پیامبری در آن بوده و یا طاغوت و فرعون گردنکشی در آن به قعر دره نیستی فرستاده شده خلاصه هر روز که حق و عدالتی برپا شده و ظلم و بدعتی خاموش گشته، همه آنها از ایام الله است.
چنانکه در ادامه آیه می فرماید:
در همه ایام الله آیات و نشانه هایی است برای هر انسان شکیبا و پراستقامت و شکرگزار(2.) روز عرفه نیز می تواند روز پیروزی انسان بر طاغوت نفس و نقطه درخشانی درتاریخ زندگی هر فردی باشد. روز عرفه روز تحول درونی و انقلاب معنوی با آن همه مزایا و ویژگی های ارزشمند برای هر مسلمان بیدار و آگاه است.روز عرفه از مصادیق بارز "ایام الله" است که در آن روز زمینه ها و مقدمات بیشتری برای رهیابی انسان به سوی کمال و سعادت وجود دارد. آمرزش گناهان، قبولی طاعات، آشنایی بیشتر با معارف اسلامی، تفکر و تامل در گذشته و آینده، برآورده شدن حاجات و توجه ویژه خداوند متعال به بندگان از جمله آنهاست.
آنچه از روایات و دعاهای اهل بیت(ع) در این روز به دست می آید نشانگر آن است که پروردگار هستی این روز را برای مناجات خود انتخاب کرده و نعمت های مادی و معنوی خود را در یوم الله عرفه بر بندگانش ارزانی داشته است. امام صادق(ع) در یکی از روایات می فرماید: هرکس در این روز قبل از رفتن به مراسم دعای عرفه در زیر آسمان دو رکعت نماز بخواند و در پیشگاه خداوند متعال به تمامی گناهان و خطاهای خود اعتراف نموده و حقیقتا از درگاه پروردگارش پوزش طلبد، خداوند متعال آنچه را که برای اهل عرفات مقدر نموده به او نیز عطا می کند و تمام گناهان وی را می آمرزد.(3)
در روز عرفه اولین حرکت حاجیان در سرزمین وحی بعد از احرام با توقف در صحرای عرفات آغاز می شود.
آنان وظیفه دارند که از اذان ظهر روز نهم ماه ذی الحجه تا وقت نماز مغرب در آن بیابان توقف کرده و به ذکر و دعا و تفکر و نیایش بپردازند.
عرفات به مساحت 18 کیلومترمربع در شرق مکه و در میان راه طائف و مکه قرار دارد. این بیابان به وسیله کوه هایی که به شکل نیم دایره در اطرافش قرار دارد مشخص شده است.(4)
خداوند متعال در این مورد می فرماید: "هرگاه می خواهید از بیابان عرفات کوچ کنید خداوند را در مشعرالحرام یاد کنید، او را به یاد آرید همان طور که شما را هدایت کرد گرچه شما قبل از آن از گمراهان بودید."(بقره / 198)
درباره نامگذاری این صحرا به عرفات نکاتی گفته شده که برخی عبارتند از:
آدم و حوا همدیگر را در این ناحیه شناختند، اعمال حج به آدم یا ابراهیم(ع) در صحرای عرفه شناسانده شد و حاجیان همدیگر را در این ناحیه بیشتر می شناسند.
ابن عباس در مورد نامگذاری روز عرفه می گوید:
وقتی حضرت ابراهیم(ع) در خواب دید که پسرش اسماعیل را در راه خدا قربانی می کند تمام آن روز در اندیشه بود که آیا این خواب از جانب خداست یا نه؟
تا اینکه دوباره در شب دوم خواب را دید چون صبح شد مطمئن گردید که این دستور از سوی خداست و آن روز عرفه بود.
از ویژگی های روز عرفه دعا و نیایش به درگاه ربوبی است. پیشوایان معصوم(ع) با استفاده از موقعیت معنوی روز عرفه، مردم را به راز و نیاز و تقویت پیوند با سرچشمه کمالات ترغیب و تشویق می کردند چرا که اساس شخصیت حقیقی انسان و ارزش او به اندازه ارتباطش با خداوند متعال تعیین می شود. قرآن می فرماید: "ای پیامبر بگو، پروردگارم برای شما ارزشی قائل نیست اگر دعای شما نباشد."(فرقان / 77)
امام حسین(ع) با استفاده از فضای معنوی روز عرفه در صحرای عرفات و در دامنه کوه جبل الرحمه مناجات زیبای خود را زمزمه کرده و آوای ملکوتی اش نه تنها در میان حاجیان خانه خدا در صحرای عرفات طنین انداز بود بلکه آن نیایش های عاشقانه در طول تاریخ، دل های مشتاق را تحت تاثیر قرار داده است. آن حضرت در فرازی از دعا می فرماید: پروردگارا، تفکر من در آثار و نشانه های تو موجب دوری دیدار می گردد پس مرا به خدمتی وادار که با تو پیوندم دهد، چگونه بر وجود تو به چیزی استدلال شود که در وجودش به تو نیاز دارد؟
آیا غیر تو را ظهوری است که برای تو نیست و غیر تو آن قدر آشکار است تا تو را آشکارتر کند؟ معبودا! کی بوده ای که نیازمند دلیلی باشی تا برتو دلالت کند و کی دور بوده ای تا آزار ما را به تو بر ساند؟!
کی رفته ای زدل که تمنا کنم ترا کی گشته ای نهفته که پیدا کنم ترا
با صدهزار جلوه برون آمدی که من با صد هزار دیده تماشا کنم ترا
غایب نگشته ای که شوم طالب حضور پنهان نبوده ای که هویدا کنم ترا
روز عرفه فرصتی استثنایی در هر سال است که باید از لحظات آن در تقویت رابطه با خداوند استفاده نمود.
امام چهارم(ع) در روز عرفه، مردی را مشاهده کرد که تکدی می کند و درخواست خود را با مردم در میان می گذارد. حضرت به او فرمود: وای بر تو! در چنین روزی از غیر خدا طلب حاجت می کنی؟ روز عرفه چنان عظمت دارد که امید است حتی جنین های در شکم مادر از برکت آن به سعادت برسند.(5)
دعای 47 صحیفه سجادیه بعد از شکر و سپاس به پیشگاه باری تعالی و درود و سلام بر پیامبر و آل او به ضرورت وجود رهبر پرداخته و در مورد عظمت این روز مقدس، عرضه می دارد؛ "پروردگارا!! امروز، روز عرفه است، روزی که به آن شرافت، کرامت و عظمت بخشید ه ای و در آن روز، رحمت خودت را بر اهل عالم منتشر ساخته ای و با عفو و گذشت خود در این روز بر بندگان منت نهاده ای و عطیه و بخشش خود را در این روز نیکو گردانیده ای و به خاطر روز عرفه بر بندگانت تفضیل و لطف فرموده ای!"
انس با خدا، اعتماد به نفس، ایجاد تعادل و آرامش، افزایش قدرت تحمل در مقابل مشکلات، رهایی از وابستگی های مادی و دنیوی، پایین آمدن از مرکب غرور و خودخواهی، مشخص شدن ارزش انسان و آموزشهای اخلاقی و اجتماعی از دستاوردهای ارزشمند دعاها بویژه مناجات های روز عرفه می باشد.
امام صادق(ع) فرمود: اگر شخصی گناهکار نتواند در شب های با برکت ماه رمضان بویژه شب های قدر، خود را معرض نسیم رحمت الهی قرار دهد و آمرزیده شود، او تا سال آینده بخشوده نمی شود مگر اینکه عرفه را درک کند و از امتیازات آن روز بهره گیرد.(6)
اساسا برخی از گناهان جز در روز عرفه و در منطقه عرفات در جای دیگر قابل بخشش نیست؟
در روز عرفه شناخت حقیقی خداوند متعال بیشتر امکان پذیر است چرا که آن روز معرفت و آگاهی در فضای به وجود آمده بویژه آنکه در آستانه عیدقربان و تقرب الی الله است بهتر انجام می شود.
رسول خدا(ص) فرمود:
در روز عرفه خداوند متعال به بندگان عارفی که در پیشگاه الهی صف کشیده و ندای عاشقانه و عارفانه شان صحرای عرفات را پر کرده است مباهات می کند و به فرشتگانش می فرماید: ای ملائکه من! به بندگانم بنگرید که از راه های دور و نزدیک، مشکلات بسیاری را متحمل شده و به اینجا آمده اند. شما را گواه می گیرم که من خواسته آنان را برآوردم و گناهکارانشان را به خاطر نیکوکارانشان بخشیدم.(7)
بهترین عملی که می توان در روز عرفه انجام داد و به بهر ه های فراوان معنوی دست یافت، حضور در کنار مرقد مطهر حضرت امام حسین(ع) است.
"بشیر دهان" روزی به حضور حضرت صادق(ع) آمده و عرضه داشت: مولای من! من گاهی نمی توانم در روز عرفه در عرفات حضور یابم، به این جهت تلاش می کنم تا خود را در روز عرفه به کربلا برسانم و امام حسین را زیارت کنم. پیشوای ششم فرمود: آفرین بر تو ای بشیر! اگر شخصی در روز عرفه با شناخت و معرفت کامل به مقام امام حسین(ع) به زیارت کربلا برود پاداش هزار حج و هزار عمره قبول شده و هزار غزوه که در کنار پیامبر یا امام عادل به جهاد پرداخته باشد برایش منظور می شود.
وقتی بشیر از این همه ثواب تعجب کرد امام صادق(ع) فرمود:
ای بشیر! مطمئن باش هرگاه یکی از اهل ایمان در روز عرفه به کنار قبر امام حسین بیاید و با آب فرات غسل کند و آنگاه که به زیارت حضرت سیدالشهدا(ع) بپردازد به تعداد هر قدمی که به سوی حرم امام حسین بر می دارد برایش ثواب یک حج کامل می نویسند.(8)
1- المیزان، ج 12، ص 18
2- تفسیر نمونه، 10/270
3- اقبال الاعمال، ج 2، ص 67
4- آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 130
5- من لایخصره الفقیه، ج 2، ص 211
6- کافی، ج 2، ص 66
7- مجمع البیان، ج 7، ص 129
8- کامل الزیارات، ص 316