بسم الله الرحمن الرحیم

راه های امید آفرینی در قرآن و موانع آن.

حمیداله شریفی

چکیده

این نوشته بعد از این که مفاهیم اساسی را تبیین می کند، به راه های تقویت امید آفرینی از نگاه قرآن می پردازد، برای ایجاد و تقویت امید آفرینی از سه راه شناختی، عاطفی و رفتاری استدلال می کند. برای امید آفرینی از راه شناختی به آیه از قرآن کریم که به باورهای سه گانه اعتقادی یعنی توحید، نبوت و معاد اشاره می نماید، تمسک می کند، برای امید آفرینی از راه عاطفی به آیه لاتقنط استدلال می گردد، و برای ایجاد و تقویت امید آفرینی از راه رفتاری به آیاتی که اعمال صالح را بیان می دارد، کمک گرفته. تمسک می گردد. این نوشته ادعا ندارد که مطالب در زمینه امید آفرینی کامل است اما می تواند به صورت یک پیش برای امید آفرینی باشد.

واژگان کلیدی: امید، امید آفرینی، امید آفرین، قنوط.

مقدمه

انسان با انگیزه، امیدآفرین، و هدفمند انسانی است که با افق های باز و روشن، آینده را می بیند، برنامه ریزی می کند و برای تحقق آن آگاهانه تلاش می کند. پیامبران الهی، انسان های ماندگار و هرکس که در فرایند سرنوشت تکاملی بشر تأثیرگزاراند، یقینا کسانی اند که اندیشه ای در سر، امیدی در دل دارند و با گام های استوار قدم بر می دارند. ویژگی مشترک و بارز این افراد آن است امیدوار و امید آفرین هستند اما اینکه چگونه می توان امیدآفرین بود در قرآن کریم به راههای شناختی، عاطفی و رفتاری امید آفرینی به صورت کوتاه اشاره می شود.

مفهوم شناسی

اميد

اميد[1] در لغت به معاني آرزو، رجاء، چشم داشت، انتظار، و به معانی اعتماد و استواري،[2] اشتياق يا تمايل به روي دادن يا انجام امري همراه با آرزوي تحقق آن، توقع و انتظار روي دادن امري خوش آيند، آنچه يا آن كه باعث خشنودي و پشت گرمي است، تكيه گاه، محل پناه آمده است. در مقابل اميد، يأس، نا اميدي و بيم داشتن مي باشد.[3]

منظور ما از امید، امید داشتن است یعنی : افکار مثبت، باورهای مثبت، عواطف مثبت، و گرایش های رفتاری که سازگار با افکار، باورهاو عواطف یاد شده.

قنوط

قنوط به معناي يأس و نااميدي،[4] علامه طباطبايي مي فرمايند قنوط جمع قنط است بضم ق به معناي يأس و نا اميدي از خير است. چنانكه در قرآن كريم آمده است . وَ هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا (شورى/ 28).او كسى است كه باران مفيد را پس از مأيوس شدن مردم نازل می کند[5]

اميد آفرين:

اميد آفرين معادل اميد بخش است، مايه ي اميدواري،[6] و اميد بخشي به معناي اميدبخشنده، كسي يا چيزي كه اميدوار مي كند، اميدوار كننده.[7] منظور ما از امید آفرین کسی که امید را را می آفریند ممکن است در درون خودش امید را خلق کند، یا برای کسانی دیگر امیدوار کننده باشد.

منظور از اميد آفريني يك حالت رواني هيجاني و شناختي است كه فرد حالت پيش بيني و انتظار وقوع رويداد خوب را دارد و ضمن احساس كارآيي و ثمر بخشي، فرد به این باور می رسد که می تواند که بهتر از قبل به کارهایش رسیدگی می نماید و گرایشات رفتاری سازگار با حالات مثبت فوق را از خود بروز می دهد.

مؤلفه های امیدآفرینی

سازه های اصلی امیدآفرینی عبارتند از: افکار مثبت، باورهای مثبت، عواطف مثبت، و گرایشات رفتاری که سازگار با افکار، باورها و عواطف یاد شده را دارد.

ویژگی های امیدآفرینی

1. امید آفرینی سازه ای فرضی و انتزاعی است زیرا امید آفرینی وجود عینی ندارد و قابل مشاهده مستقیم و قابل اندازه گیری کمی بدون اندازه گیری مولفه هایش نمی باشد.
2. امید آفرینی اکتسابی است، یعنی خود به خود امید به وجود نمی آید بلکه به وسیله تجربه های خوشایند تقویت می شود و قابل یادگیری است.
3. نسبتا با ثبات است که با حالت های موقتی مانند خستگی و دارو تغییر نمی کند.
4. دارای مؤلفه های شناختی، عاطفی و رفتاری است.
5. دارای مراتب است. یعنی امید آفرینی نسبت به زندگی پس از مرگ برای انسان با ایمان نیروبخش و بالاتر است از امیدواری نسبت به رسیدن به ثروت دنیایی. یا امید داشتن نسبت به استعانت از خداوند امیدوار کننده تر است نسبت به یاری خواستن از دیگران.

راه های تقویت امید آفرینی

با توجه به اینکه سازه های اصلی امیدآفرینی عبارت اند از: شناخت، عاطفه وگرایشات رفتاری، تبعا راه های تقویت امید آفرینی شناختی، عاطفی و رفتاری از قرآن مورد مورد بررسی اجمالی قرار می گیرد، در اینجا تنها راههای ایجاد و تقویت امید آفرینی را با تکیه به بُعد اعتقاد به توحید، نبوت و معاد مورد بررسی قرار می گیرد.

راه های شناختي اميد آفريني

هر نوع رفتار انسانی که با قصد انجام می شود از یک طرف بر روش هاي اندیشیدن فرد بستگی دارد و از طرف دیگر، تحت تأثیر انتظارات، توقعات و امیدها قرار می گیرد. به عبارت دیگر غالبا آن گونه که می اندیشیم، امیدواریم و انتظار تحقق عملی را در سر می پرورانیم رفتار می کنیم. در قرآن کریم گزاره هایی وجود دارند که اندیشه ها و انتظارات انسان را تحت تأثیر قرار می دهد. یکی از آن گزاره ها اصول اعتقادی است. اصول اعتقادی تأثیرات شگرفی روی انسان می گذارد از جمله اینکه امید می آفریند و انسان ها را از حالت پوچی و بی تفاوتی خارج می کند، به زندگی معنا می بخشد. بنابر این در قرآن کریم یکی از راه های شناختی امید آفرینی، باورهای سه گانه اعتقادی یعنی توحید، نبوت و معاد است.

قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكمُ ْ يُوحَى إِلىَ َّ أَنَّمَا إِلهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَن كاَنَ يَرْجُواْ لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَ لَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدَا[8]

بگو: «من فقط بشرى هستم مثل شما (امتيازم اين است كه) به من وحى مى شود كه تنها معبودتان معبود يگانه است پس هر كه به لقاى پروردگارش اميد دارد، بايد كارى شايسته انجام دهد، و هيچ كس را در عبادت پروردگارش شريك نكند.

تحليل آیه

یکی از شیوه های بیانی قرآن این است که به صرف ارائه یک سری کلیّات بسنده نکرده و در راستای هدف هدایتی خود، مصادیق قواعد و کلیّات را نیز بیان می دارد. [9] در اين آيه مباركه سه موضوع اعتقادي يعني توحيد، نبوت و معاد، همراه با عمل صالح بیان فرموده است، و عبادت خالص را به عنوان مصداق روشن عمل صالح با اعتقادات سه گانه پيوند زده است؛ در این آیه اصول سه گانه دين را كه توحيد و نبوت و معاد است جمع كرده. جمله «أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ» مساله توحيد، و جمله « إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى إِلَيَّ» مسأله نبوت، و جمله « فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّه» مساله معاد را متعرض است[10].

نکات تربیتی

الف) اميدوار بودن پيش زمينه لازم دارد؛ در اينجا، اعتقاد به وحدانيت الهي و رسالت رسول اكرم (ص) پيش زمينه ي رجاء به لقاي الهي است، از طرف دیگر، رجاء به لقاء الهی در انسان این امید را به وجود می آورد که همواره اعمال شایسته ای را انجام بدهد. زیرا فرد به این باورمندی می رسد که روزی به خدا ملحق خواهد شد و در سایه رجاء به لقای الهی به حیات ابدی خواهد رسید، و برای همیشه زنده خواهد بود، تبعا این امید در وی پیدا می شود که برای بهتر زیستن و جاویدانگی برنامه ریزی نماید.

به همین دلیل بر برنامه ریزان آموزشی و درسی، بر مربیان ، بر مبلغان دینی و متولیان فرهنگی است که با تقویت اصول اعتقادی متربیان، و یادآوری پاداش های اخروی امیدواری به زندگی بهتر را تقویت کنند.

ب) اميدوار بودن به ديدار پروردگار به عمل شايسته مشروط است؛ هر كس به ديدار خداوند اميدوار است بايد عمل شايسته انجام دهد، عبادت مظهر کامل عمل شایسته است که در آن، هيچ كس را شريك قرار ندهد. با سجده کردن در مقابل خداوند مراتب خضوع را به نمایش می گذارد. از آثار این عبادت قرب الهی خواهد بود که متربی امیدوار تر می شود.

پیام تربیتی:

1. اميد داشتن يكي از اوصاف انسان الهي است. زیرا انسان با ایمان معتقد است که خداوند سرمنشأ همه هستی و منبع تمام نعمت ها می باشد. لذا می بینم که امامان معصوم در دعاهای ایشان می فرمایند «یا من ارجوه لکل خیر»[11] و همینطور در دعای کمیل می خوانیم «ارحم من رأس ماله الرجا[12]» حال، فرق نمی کند که این سرمایه، رجاء به لقایش باشد یا رجاء به نعمت هایش، نفس امید داشتن، انسان را با روحیه عالی بار می آورد و برای انسان که دست شان آسمان کوتاه است فقیر است امید داشتن بزرگترین سرمایه است.
2. در رأس همه اي اميدها، اميد داشتن لقاء پروردگار بالاترين درجه اميد آفرینی را دارد.
3. اميد آفريني در سايه عمل صالح و عبادت تقويت مي شود. به عبارت دیگر فرایند آفرینش و ایجاد امید در فرد ، تحت تأثیر عمل صالح قرار می گیرد و نیرومند تر می شود.
4. با توجه به اینکه پیامبر اكرم(ص) به منبع وحی متصل است از بالاترین درجه از امید برخوردار است.
5. اميد داشتن به ديدار پروردگار و انتظار ملاقات با معبودي يگانه ، بزرگترين سرمايه اي انسان جدا افتاده از از اصل خويش.[13]
6. رفتارکسانی که امیدوارند، مطابق انديشه ها و نگرش ها شكل می گیرد.(صداقت)
7. تکرار واژه «ربّ» در آیه فوق روشن کننده ارتباط بین امیدواری و پرورش است.
8. بنابر اینجا به عنوان نتیجه مهم می توان گفت اولا با داشتن باورهای دینی و عملکردهای شایسته (از جمله عبادت) امیدآفرینی تقویت می شود، ثانیا باورهای دینی راه شکوفایی و رشد استعدادها را فراهم می نماید، ثالثا موجب می شود که انسان معنای زندگی را دریابد و رابعا به حیات جاویدان بیندیشد و در نهایت برای آنها برنامه های تربیتی متناسب تهیه و اجرا نماید.

راههای عاطفی امید آفرینی

از مؤلفه های اساسی امیدآفرینی مؤلفه های عاطفی هستند. منظور از مؤلفه های عاطفی هیجان های مثبت مانند، دوست داشتن، احساس خوشایندی و اعتماد است. در قرآن كريم به کسانی نسبت به جان های خودشان اسراف روا داشته اند دستور می دهد که از رحمت خدا نا امید نباشید زیرا همه گناهان را خدا می بخشد: «قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ».[14] بگو: «اى بندگان من- كه بر خويشتن زياده روى روا داشته ايد- از رحمت خدا نوميد مشويد. در حقيقت، خدا همه گناهان را مى آمرزد، كه او خود آمرزنده مهربان است.»

تحلیل تربیتی

در این آیه خطاب پرودگار،به بندگان خطاکارش، از رویِ محبت و تکریم شخصیت می باشد لذا با واژه ی «یاعبادِيَ» خطاب می کند. یعنی ای بندگانم! بندگانی که بر جان های شان ستم روا داشته اند، از رحمت (مغفرت) الهی نومید نباشید، به درگاه خداوند توبه نمایید[15]،همانا خداوند تمام گناهان(حتی شرک) را می بخشد[16].

«لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ» «قنوط» به معناى نوميدى است، و مراد از «رحمت» در آيه مورد بحث به قرينه اينكه خطاب و دعوت در آن به گناهكاران است، رحمت مربوط به آخرت است، از شؤون رحمت آخرت که مورد احتياج مستقيم و بلا واسطه گناهكاران است، همانا مغفرت خداست. پس مى توان گفت مراد از" رحمت" در اينجا مغفرت است، و به همين جهت نهى از نوميدى را با جمله « إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً» تعليل آوردگويا فرموده: از رحمت من نوميد مشويد، چون كه من اللَّه هستم، همه گناهان را مى آمرزم، چون اللَّه غفور و رحيم است[17].سبب آمرزش، توبه است و كلام خداى تعالى هم صريح در اين است كه خدا همه گناهان حتى شرك را هم با توبه مى آمرزد.[18]

پیام های تربیت عاطفی

1. همانطور که سرچشمه تمام امیدها امید داشتن به درگاه باری تعالی است. سر منشأ تمام بد بختی ها، و بیچارگی ها نا امیدی از درگاه خداوند است. لذا بر متولیان نظام تعلیم و تربیت و بر مربیان و فرهنگیان است در نظام تربیتی برای پیش گیری از احساس پوچی و بیهودگی افراد همواره نگرش مثبت و امید داشتن به رحمت الهی در جان متربی نهادینه شود.

2. به نظر می رسد اساسی ترین، مهمترین و بزرگترین امیدآفرینی چشمداشت به رحمت خدا می باشد. چنانکه در بیشترین آیاتی که حول محور امید هستند امید به رحمت الهی و امید به لقاء به صورت آشکارا مورد تأیید است.بنابر این هسته ای اصلی امید آفرینی امید به رحمت پروردگار و امید به دیدار اوست.

3. وقتی افراد جامعه به رحمت الهی امیدوار باشد، در سامان دادن زندگی دنیا مانند انتخاب همسر، انتخاب رشته تحصیلی، انتخاب شغل، انجام دادن نقش های متعدد فردی و اجتماعی مانند ایفای نقش همسری، ایفای نقش پدری، ایفای نقش مادری، نقش شهروندی و غیره با امیدواری بیشتر، و با پشت گرمی زیادتر مسؤلیت هایش را بهتر و درست تر انجام می دهد؛ زیرا امید به لقاء و رحمت الهی سبب می شود به هریک از مسئولیت های اجتماعی، فردی و خانوادگی خود ارزش دینی بدهد و خود را در قبال چگونه انجام دادن آن مسئول بداند و تلاش روز افزون نماید که با توکل به خدا توفیق روز افزون در بهبودی کیفیت مسئولیت هایش کسب کند.

4. روشن است که روابط بین مربی و متربی هر چقدر بر پایه های روابط والا، تکریم شخصیت، تشویق معنوی، مهربانی و عطوفت استوار باشد به همان اندازه، تأثیرات تعلیم و تربیت ماندگارتر، و مطلوب تر است.[19] خدا در این آیه با عطوفت و مهربانی با بندگان خاطی خود رفتار می کند. نمی گوید ای گناهکاران یا ای ستم کاران! بلکه با مهربانی می فرماید ای بندگانم!

5. اگر مشخصا روي محور تربيت فرزندان توجه کنیم به نظر می رسد که بزرگترين درس آيه لاتقنط بازداشتن افراد از خواندن آيه يأس است. نبايد مربی، مبلغ، معلم و استاد افراد به ظاهر غير موفق را نااميد كند. چنين مربیي، در چنبره اي از منفي بافي و سياهه نمايي اسير خواهد شد و انگيزه هاي متربي را پژمرده خواهد کرد.

6. والدين و مربيان كه بيش از اندازه مشكلات را بزرگنمايي مي كنند، و با سخت گيري هاي بيش از اندازه سرخوردگي، نااميدي، و عدم اعتماد به نفس را در آنها پرورش مي دهند، بدبینی و نا امیدی را در روان متربیان تزریق می کنند.

7. نا امیدی و بدبيني دين باوري و دين پروري متربیان را تحت تأثیر قرار بدهد و اثر سوء بر تربیت دینی آنان خواهد داشت.

8. مربیان می توانند با مثبت نگری و ایجاد امید، از طریق احترام گذاشتن به شخصیت متربیان، استعدادهای آنان را شناسایی، پرورش و شکوفا نمایند.

9. توجه به واژه «رب» در «الی ربکم[20]» به جای ضمیر به دلیل توجه کردن به صفت ربوبيت اوست.[21]

راههای رفتاری امید آفرینی

منظور از را ههای رفتاری امید آفرینی شناسای مهمترین کارکردهای تأثیر گذار بر امید آفرینی است که موجب می شود امید در رفتار متربی تقویت شود.

1. در سوره فاطر برای کسانی به رفتارهای مانند تلاوت قرآن، اقامه نماز و انفاق اقدام می کند به تجارت پرسود امیدوارند.یعنی سه عمل فوق سبب افزایش امیدواری است.

إِنَّ الَّذينَ يَتْلُونَ كِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ[22]

كسانى كه كتاب الهى را تلاوت مى كنند و نماز را برپا مى دارند و از آنچه به آنان روزى داده ايم پنهان و آشكار انفاق مى كنند، تجارتى (پرسود و) بى زيان و خالى از كساد را اميد دارند.

تحلیل آیه

بدون شک میان تجارت پرسود از یک طرف، و تلاوت قرآن، اقامه نماز و انفاق از طرف دیگر ارتباط مثبت و مستقیم وجود دارد. وجود همین مقدار ارتباط میان امیدواری به تجارت پرسود و رفتار شایسته در اینکه میان امید آفرینی و اعمال صالح پیوندی وجود کفایت می کند. علاوه بر اینکه ظاهر آیه می رساند که تلاوت، نماز، و انفاق به عنوان فعل،و اینکه هر فعلی آثاری دارد، طبق قانون علی و معلولی یکی از آثار اقامه نماز و انفاق در راه خدا این است که نمازگزار و انفاق کننده امید به تجارت پرسود را داشته باشد. و این انتظار هم مطابق فضل و لطف خدا است که فرمود من جاء بالحسنه فله عشر امثالها[23].پس می توان گفت که تلاوت قرآن، اقامه نماز و انفاق در راه خدا علت امید داشتن به تجارت پرسود است مهمترین آثاری که هر کدام دارد و بر امیدبخشی تأثیر دارند از این قرار است:

1. یکی از آثار تلاوت قرآن کریم افزایش نور معرفت است. افزایش معرفت به بهبود رابطه انسان با خودش می انجامد، تبعا کسی که با خود ارتباط درست داشته باشد از امیدآفرینی بیشتر برخوردار است.

2. از آثار اقامه نماز بهبود رابطه بین انسان و خالق مطرح است که فرد با عبادت کردن تلاش می کند وظیفه بندگی را به جاآورد، بدیهی است وقتی روابط بین بنده و بنده پرور سالم باشد، انرژی و امید بیشتری نسبت کسانی دارد که از داشتن رابطه سالم بی بهره است.

3. در انفاق کردن، رابطه فرد با افراد دیگر و با خدا مطرح است؛ کسی که انفاق می کند، پذیرفته است که نسبت به جامعه وظیفه دارد، دیگران را دوست دارد، انفاق گر، انگیزه خود برای افزایش سطح کیفی روابط با دیگران را نشان می دهد که تبلور امیدواری و امیدآفرینی در وجود اوست .

پیام تربیتی

1. مهمترین روابط عبارت است از رابطه انسان با خودش، رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با دیگران، کسانی برای اصلاح روابط سه گانه گام بر دارند یعنی با تلاوت قرآن دانش افزایی نمایند، با نماز خواندن و انفاق پیوند الهی و اجتماعی را محکم نمایند به آثار و برکات بی اندازه که امید دارند که خواهند رسید.

2. همانطور که از مدلول آیه استفاده می شود تلاوت، نماز و انفاق به عنوان نمونه های از اعمال صالح موجب ایجاد امید می باشد. البته امید به سود کلان، هر رفتاری که مطابق با هنجارها و ارزش های دینی انجام بگیرد در افزایش امیدواری تأثیر دارد بطور مثال وقتی ورزشکار، ورزش می کند روحیه اعتماد به نفس و عزت نفس وی افزایش می یابد و افزایش اعتماد به نفس وعزت نفس در امیدواری وی در انجام بهتر مسئولیت های اجتماعی و خانوادگی و فردی تأثیر می گذارد.

پیامدهای نا امیدی

تا حال راههای تقویت امید آفرینی مورد بررسی قرار گرفت، و این مسأله روشن گردید که جایگاه امید آفرینی در تربیت دینی تا آنجا از اهمیت برخوردار است که سر منشأ اعتقادات مهم، واعمال ارزشمند ریشه در امید ریشه دارد. گاهی متعلق امید داشتن روز لقاء الهی و روز قیامت است، گاهی متعلق امید داشتن رحمت و مغفرت الهی است و گاهی متعلق امید داشتن، امید دست یافتن به سود کلان و تجارت پرسود است. حال این پرسش هم مطرح است که اگر شخص امید نداشته باشد چه پیامدهای متوجه اوست؟ برای یأس و ناامیدی پیامدهای مختلف ذکر شده است برخی از پیامدها به قرار زیر است:

1. تکبر و خود محوری

وَ قالَ الَّذينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ أَوْ نَرى رَبَّنا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا في أَنْفُسِهِمْ وَ عَتَوْا عُتُوًّا كَبيراً (فرقان/ 21)

و كسانى كه اميدى به ديدار ما ندارند (و رستاخيز را انكار مى كنند) گفتند: «چرا فرشتگان بر ما نازل نشدند و يا پروردگارمان را با چشم خود نمى بينيم؟!» آنها درباره خود تكبّر ورزيدند و طغيان بزرگى كردند!

تحلیل تربیتی

طبق قانون طبیعی هر درختی که بار بیشتر دارد شاخه هایش سنگین تر و فرو افتاده تر است، در دنیای علم و دانش هم همین مطلب صادق است هرکس علم بیشتر دارد، تواضع اش هم بیشتر است، غالبا دیده شده است که ریشه های تکبر در نادانی بر می گردد، بنابر این دانایی سبب می شود که فرد و جامعه نسبت به هر پدیده با تأمل علمی و مکث کنجکاوانه از کنار آن عبور نماید، کسانی که اندیشه های کوتاه دارند زودتر به دام خود محوری و خود بر تر بینی گرفتار می شوند.

پیام آیه

در تربیت پیش از آنکه به سراغ پاسخ دادن پرسش برویم زمینه و علل به وجود آمدن آن را پیدا کنیم و با علل مبارزه کنیم، همانطور که در این آیه علت اصلی اشکالات، انکار و انتظار نداشتن وقوع رستاخیز است و پیامدهای آن تکبر و سرکشی است. اگر مربیان در تربیت یادگیرندگان و پرورش یابندگان امید به تربیت نداشته باشند، یا توانایی و استعدادهای آنان را نبینند، احتمال اینکه ناشیانه، مغرورانه و متکبرانه با موضوع تربیت برخورد نمایند خیلی زیاد است.

2. عبرت نگرفتن از حوادث گذشته

وَ لَقَدْ أَتَوْا عَلَى الْقَرْيَةِ الَّتي أُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ أَ فَلَمْ يَكُونُوا يَرَوْنَها بَلْ كانُوا لا يَرْجُونَ نُشُوراً (فرقان/40)

آنها [مشركان مكّه ] از كنار شهرى كه باران شرّ [بارانى از سنگهاى آسمانى ] بر آن باريده بود [ديار قوم لوط] گذشتند آيا آن را نمى ديدند؟! (آرى، مى ديدند) ولى به رستاخيز ايمان نداشتند! (40)

تحلیل آیه

بَلْ كانُوا لا يَرْجُونَ نُشُوراً معنايش اين است كه از معاد نمى ترسند، و يا اصلا از معاد مايوسند، و چنين احتمالى نمى دهند، منشا اصلى تكذيب آنان بر كتاب و رسالت، و اندرز نگرفتن به اين موعظه، همانا اين مساله اساسى است كه اينان منكراند.[24]

پیام آیه

امید نداشتن نسبت به روز قیامت سبب می شود که از آثار عذاب پیشینان که به دلیل انکار خدا بر آنها نازل شد را نبینند و عبرت نگیرند.

3. رهایی و سرگردانی

اگر همان گونه كه مردم در به دست آوردن «خوبى» ها عجله دارند، خداوند در مجازاتشان شتاب مى كرد، (بزودى) عمرشان به پايان مى رسيد (و همگى نابود مى شدند) ولى كسانى را كه ايمان به لقاى ما ندارند، به حال خود رها مى كنيم تا در طغيانشان سرگردان شوند.(یونس، آیه 11)[25] انسان های که در نسبت به باورهای اساسی با حال شک و دو دلی برخورد می کند تبعا نسبت به مسئولیت های خودشان احساس تعهد ندارند معمولا انسان یله و رهایی هستند، انسان رها همیشه در سرگردانی و تردید زندگی می کند و همانند وسواس های فکری و وسواس های عملی در سیستم زندگی شان اختلال شدید پدید می آید لذا مربیان سعی کنند یادگیرندگان را از نظر اندیشه و بارومندی دینی و ایجاد امید به یک نقطه اتکایی است که پیوند دهنده شخص با هویت دینی و فرهنگی شان باشد. بهترین نقطه اتکا ایجاد باورمندی نسبت به ارزش های دینی است.

4. غفلت

إِنَّ الَّذينَ لا يَرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذينَ هُمْ عَنْ آياتِنا غافِلُونَ(یونس آیه 7)آنها كه ايمان به ملاقات ما (و روز رستاخيز) ندارند، و به زندگى دنيا خشنود شدند و بر آن تكيه كردند، و آنها كه از آيات ما غافلند.

یکی از آسیب های جدی غفلت در تربیت، از بین رفتن امکانات و استعدادهای متربی است. نفس غفلت همانند چاله عظیم در پیش روی متربی است که وی به سمت سقوط در آن درحرکت است.

5. رفتن به جهنم و پیامدهای آن.

در سوره نبأ آیات 21 تا 27 سوره نبأ به عواقب امید نداشتن به روز قیامت و انکار نشانه های الهی اشاره می کند و علل تمام پیامدهای آن را نداشتن امید به معاد می داند و می فرماید:

مسلّماً (در آن روز) جهنّم كمينگاهى است بزرگ، و محل بازگشتى براى طغيانگران، مدّتهاى طولانى در آن مى مانند، در آنجا نه چيز خنكى مى چشند و نه نوشيدنى گوارايى، جز آبى سوزان و مايعى از چرك و خون،اين مجازاتى است موافق و مناسب (اعمالشان)، چرا كه آنها هيچ اميدى به حساب نداشتند، و آیات مارا تکذیب کردند. (إِنَّهُمْ كانُوا لا يَرْجُونَ حِساباً وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا كِذَّاباً).

تحلیل:

كفار اميد حساب در يوم الفصل را ندارند، در نتيجه از حيات آخرت مايوسند، و به همين جهت آيات داله بر وجود چنين روزى را انكار مى كنند و به دنبال آن آيات توحيد و نبوت را هم انكار نموده، در اعمال خود از حدود عبوديت تجاوز مى كنند، خدا را از ياد می برند. در نتيجه سرنوشت شان شقاوت است و با صحنه های از عذاب مواجه می شوند. همین است[26]

نتیجه

از نتایج مهم این بحث این است که در قرآن کریم به امید آفرینی از منظر اعتقادی توجه شده است و ایمان به ارکان اعتقادی را نه تنها سبب تقویت امید می داند، بلکه منشأ پیدایش آن می باشد.

نتیجه دیگر این است که راههای ایجاد امید آفرینی شناخت اصول اعتقادی، احساس تعهد و علاقمندی نسبت به آنها و عمل بر طبق آنها می باشد.

نتیجه سوم: مربیان، مبلغان، و معلمان بکوشد که از راههای تشویق معنوی و تکریم شخصیت متربی، استعدادهای نهفته را شکوفا نمایند.

نتیجه چهارم: هدف نهایی از امید آفرینی تربیت استعدادهای متربی در مسیر تکاملی، نزدیک شدن به خداوند است

منابع برای مطالعه بیشتر

1. قرآن کریم. سوره های عنکبوت آیه 5، احزاب آیه 21، زمر آیه 9، ممتحنه آیه 6، بقره آیه 218، نساء آیه 104، یونس آیات 7، 11 و 15، و اسراء 57.

2. تفسیر شریف المیزان و ترجمه آن

نکات در نحوه ارائه مطلب

برای مخاطبان دانشجو: سبک و ساختار مقاله مناسب است یعنی باید ابتدا مفاهیم روشن شود، به ضرورت بحث پرداخته شود، محتوا به صورت استدلالی و علمی تبیین گردد و نتیجه گرفته شود.

برای مخاطبان دانش آموز: سعی شود همراه با داستان های قرآنی استفاده شود مانند داستان حضرت زکریا و فرزندش یحیی، یا داستان حضرت یوست در زندان و غیره.

برای عموم مردم از مطالب اقناعی نیز می توان استفاده کرد