خانواده و تربیت دینی فرزندان

مقدمه

شکوفایی استعدادها و ارزش های والا بر تربیت مبتنی است و انسان شدن و وصولش به کمال نهایی مرهون تعلیم و تربیت است(کاردان،1372). هدف از تعلیم و تربیت در اسلام نیز شکوفایی استعدادها در جهت رشد آدمی و تجلی عزت نفس در راه رسیدن به کمال و تبدیل شدن به انسان کامل دانسته شده است. از این روی اگر بخواهیم خود و فرزندانمان به انسان کامل مبدل شوند لازم است که تربیت صحیح شوند. در این مقاله چیستی،چرایی، و چگونگی تربیت دینی به عنوان شیوه ای برای تربیت درست مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

تربیت

برای تربیت تعاریف گوناگونی بیان کرده اند؛ از جمله سادات(1365) تربیت را فراهم آوردن زمینه برای پرورش استعدادهای درونی هر موجود و به فعلیت رساندن استعدادهای بالقوه درون وی دانسته است. برخی دیگر آن را آموزش های اخلاقی می دانند که به رفتار منجر می شوند. برخی دیگر تربیت را ربانی شدن می دانند(گوتک،1386 ). شهید مطهری (1374)معتقد است که تعلیم و تربیت بحث ساختن انسان هاست. همان طور که از تعاریف برمی آید آموزش یکی از ارکان تربیت است؛آموختن گونه های گوناگون رفتارها،اعمال ،نگرش ها،تفکرات،اعتقادات، و باورها. نخستین موقعیتی که در آن انسان به آموختن می پردازد خانواده است.

بر مبنای یک احساس و سنت دیرین ،مشخص ترین مسئولیت خانواده در برابر زیست و رفاه فرزندان در تامین نیازهای اولیه و تربیت خلاصه شده است و کودک نخستین چشم انداز از جهان پیرامون را در نهاد خانواده می آموزد و در این نهاد است که برای نخستین بار احساس وجود می کند. در این محیط است که کودک با آداب و رسوم ملی، مراسم دینی ، وظایف فردی و مسئولیت های خود آشنا می شود(پارسا،1386). با توجه به نقش سرنوشت ساز تربیت خانوادگی در رشد فرزندان ، در اسلام موضوعی به نام حقوق کودکان مطرح است. از جمله حقوق کودکان که بر عهده خانواده هاست تامین سعادت دنیایی و آخرتی آنان است که این میسر نمی شود مگر ازراه تربیت دینی.

آیات و روایات و سیره عملی پیامبر(ص) و ائمه (ع) جلوه های فراوانی از این موارد هستند؛ برای نمونه: پیامبر(ص) در روایتی می فرمایند:"السعید من سعد فی بطن امه و الشقی من شقی فی بطن امه" دل مادر زمینه ساز برای سعادت و زمینه ساز شقاوت بچه است.(الزهد، النص، ص: 14) یا در سوره التحریم آیه 6 آمده است "یا ایها الذین آمنوا اقوا انفسکم و اهلیکم نارا وقودها الناس و الحجاره" افرادی که ایمان آورده اید شما باید هم خودتان و هم زن و بچه تان را از آتش جهنم نجات بدهید. یا در آیه 15 سوره زمر می خوانیم ورشکسته آشکار در روز قیامت آن است که برای اولاد به جهنم برود و خود و زن و بچه اش را از آتش جهنم نجات نداده است.

مظاهری(1388) به چنین نمونه هایی در سیره پیامبر(ص) و ائمه (ع) نیز اشاره می کند. پیامبر(ص) از جایی رد می شدند و بچه ها در حال بازی بودند و ایشان فرمودند بدا به حال بچه های دوره آخرالزمان از دست پدر و مادرشان به خاطر این که پدر ومادر ها به فکر دنیای بچه هایشان هستند اما به فکر آخرت بچه ها نیستند ، به فکر تربیت صحیح این بچه ها و دین آنها نیستند سپس فرمودند من بری هستم از این گونه مردم و آن ها از من بری هستند. حتی تاثیر فرزند صالح در آخرت والدین نیز در روایات گوشزد شده است.

برای نمونه امام صادق(ع) از رسول گرامی اسلام(ص) نقل می کنند که حضرت فرمودند:" روزی حضرت عیسی(ع) از قبرستانی می گذشت و دید مرده ای را عذاب می کنند سال بعد از همان قبرستان گذشت و متوجه شد که عذاب آن مرده برداشته شده است از خداوند پرسید: قضیه چیست؟ خداوند فرمودند: فرزندی دارد که جاده ای را ترمیم کرد و یتیمی را پناه داد از این روی عذاب را از او برداشتیم"( همدانی،1391 به نقل از اصول کافی ج6 :4). همچنین در حدیثی از رسول مکرم اسلام(ص)آمده است که "هنگامی که فردی می میرد عمل او قطع می شود مگر در سه مورد:دانشی که از آن بهره برده شود،صدقه ای که برای او جاری باشد،یا فرزند شایسته ای که برای او دعا کند"( همدانی،1391 به نقل از روضه الواعظین:34).

علاوه بر موارد بالا ، امام سجاد (علیه‌السلام) می‌فرمایند: حق فرزند تو این است که بدانی وجود او از توست و بد و خوب او در این دنیا به تو ارتباط پیدا می‌کند و باید بدانی که در سرپرستی او مسئولیت داری و مسئول هستی که او را به بهترین وجه تربیت کنی و بر عهده‌ی توست که او را به خداوند بزرگ راهنمایی کنی. نکته‌ی مهم این جاست که حضرت می‌فرمایند مسئول هستی او را به بهترین وجه تربیت کنی نه اکتفای به تربیت حداقلی بنمایی، لذا در ادامه می‌فرمایند: با فرزندت آنچنان رفتار کن که اثر نیکوی تربیت تو، مایه‌ی زیبایی و جمال اجتماعی او شود یا اینکه او را آن چنان تربیت کن که بتوان در کارهای مختلف زندگی با عزت و آبرومندی زندگی کند و مایه‌ی زیبایی و جمال تو باشد(مظاهری،1388).

حال که ضرورت تربیت صحیح فرزندان بر والدین ثابت شد به راهکارهایی در زمینه چگونگی این تربیت پرداخته می شود.

زمان آغاز تربیت

یکی از مباحثی که در تربیت دینی مهم است زمان شروع آن است . آن چه در آموزه‌های دینی در مورد انسان وارد شده و مورد مورد اذعان علمای علم روان شناسی هم می‌باشد این است که انسان در سن کودکی استعداد و قابلیت قبول هر امری را اعم از خوب و بد دارد. هر امری به او عرضه شد و او قبول کرد تا آخر به همراه او خواهد بود و البته که در او ماندگار هم خواهد شد همان گونه که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرمایند: «مَنْ تَعَلَّمَ فِی شَبَابِهِ کَانَ بِمَنْزِلَةِ الرَّسْمِ فِی الْحَجَرِ وَ مَنْ تَعَلَّمَ وَ هُوَ کَبِیرٌ کَانَ بِمَنْزِلَةِ الْکِتَابِ عَلَی وَجْهِ الْمَاء؛(بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏1، ص: 222) کسی که تعلیم ببیند در جوانی، این تعلیم به منزله کندن روی سنگ است به این معنا که ماندگار می‌باشد و کسی که تعلیم ببیند در بزرگسالی و پیری، به منزله کشیدن چیزی روی آب است که بلافاصله از بین می‌رود». یکی از عواملی که این پذیرش را خصوصاً در کودکان بروز می‌دهد عدم استقلال آن‌هاست از والدین؛ لذا در حالی که مسائل را می‌توانند تا حدی تجزیه و تحلیل کنند اما با این حال رغبت دارند که اقتدار والدین خود را بپذیرند. بنا نهادن ارزش‌ها در این مرحله از رشد بسیار اهمیت دارد زیرا در مراحل بعد که کودک به مدرسه می‌رود و استقلالش بیشتر می‌شود شروع به سؤال از ارزش‌های شما می‌کند و ارزش‌هایی که همسالانش مطرح می‌کنند و نیز ارزش‌های شخصی خود را در کنار آن‌ها قرار می‌دهد. کودکانی که تا قبل از سن 6 سالگی معیارهای ارزشی خانواده در آن‌ها جا نیفتاده است در معرض دریایی از ارزش‌های نامشخص قرار می‌گیرند و مستعد پذیرش ارزش‌های همسن و سالان، تأثیرات تلویزیون و انبوهی از افراد جور واجور با معیارهای ارزشی متفاوت با محیط خانوادگی می‌شوند.» به همین دلیل در مبانی دینی شروع به تربیت را از سنین پایین آغاز می‌کنند. امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرمایند: « وقتی کودک به سن 3 سالگی رسید به وی امر کن هفت بار لا اله الا الله بگوید در این وقت کودک را به حال خود واگذار تا به سن 3 سال و هفت ماه و بیست روز برسد در چنین مرحله ایی باید به او تعلیم داد که هفت بار بگوید محمد رسول الله و تا چهار سالگی باید او را آزاد گذاشت پس از آن به او بگو که هفت مرتبه صلی الله علیه و آله را تکرار کند و تا پنج سالگی باید درنگ نمود در این وقت اگر کودک راست و چپ خود را تشخیص داد او را در برابر قبله قرار دهد و به او سجده را بیاموزد در شش سالگی به او بگو نماز بخواند و بالاخره رکوع و سجود و مراتب دیگر نماز را به او تعلیم ده»(مظاهری،1388 به نقل از بحارالانوار ج1 :222).

چگونگی تربیت دینی

مسئله مهم دیگر چگونگی این آموزش هاست. نخست باید دانست که از آغاز و شروع برنامه تا سن 6 سالگی باید با ملاطفت کامل و آرامی و مدارا با فرزند برنامه دنبال شود؛ لذا امام (علیه‌السلام) از سن 3 سالگی فقط به یک ذکر اکتفا می‌کند و کم کم آن را افزایش می‌دهند تا در سن هفت سالگی به نماز کامل برسد. نکته دیگر آن که کودکان در سن 6 سالگی کاری انجام می‌دهند که در قبال آن پاداشی را دریافت کنند؛ لذا اگر ما بتوانیم برنامه ایی را اجرا کنیم که به واسطه‌ی آن برای انجام امور دینی هر چند کوچک پاداش‌هایی باز هر چند کوچک پیش بینی کنیم ما را در نیل به هدف بسیار یاری خواهد کرد.

فعالیت های تربیتی زمانی اثربخش خواهد شد که ثبات و آرامش بیشتری موجود باشد . رابطه بین اعضای خانواده که از آن به بافت عاطفی تعبیر می شود در انتقال مفاهیم تربیتی اهمیت دارد و پژوهش های انجام شده(کی نیا،1375؛احدی،1369؛ستوده،1379) این نکته را تایید کرده اندکه کج رفتاری ها و انحرافات اجتماعی تا حد زیادی ریشه خانوادگی دارد.

اسلام به روش الگویی بسیار تکیه دارد و در ترسیم برنامه تربیتی همواره به این شیوه به عنوان شیوه موثر نگریسته شده است(شاگری نیا،1379). این شیوه در روان شناسی با عنوان یادگیری مشاهده ای یاد می شود که بسیار حائز اهمیت است.

برقراری رابطه صمیمانه و پرمحبت برای الگو لازم است. اتکینسون و هیلگارد به گفته ی براهنی و همکاران (1380) بیان کرده اند از بین عوامل نظیر شباهت، قدرت ، و صمیمیت عامل صمیمیت تاثیر قوی تری بر فرد دارد. نخستین جایی که این صمیمیت برقرار می شود خانواده است. ایجاد صمیمیت و رابطه محبت آمیز باعث می شود که فرزندان از والدین و درخواست های آن پیروی کنند زیرا می ترسند در غیر این صورت عشق و علاقه آن ها را از دست دهند.

مسئله مهم دیگر در زمینه تربیت دینی این است که بدانیم آموزش دینی جدی است بنابراین به نظم و جدیت نیاز دارد(شاکری نیا،1379).. خانواده ها همان طور که برای درس و تحصیلات فرزندان با جدی برنامه ریزی می کنند برای آموزش فرایض دین نیز باید با صبر و حوصله ، وقت صرف کرد. همه چیز را نباید به دست حوادث و اتفاقات سپرد. در برنامه های ضددینی و اعتقادی فراگیر که در رسانه ها و اینترنت قابل مشاهده است باید با جدیت و تلاش زیاد به تربیت مذهبی فرزندان اقدام کرد. تعلیم و تربیت دینی باید به گونه ای باشد که انسان را به سمت زیبایی های الهی و قرآنی هدایت کند.

راهکار دیگر برای والدین بازی کردن با کودک است. امام صادق (ع) می فرمایند: به فرزندت اجازه بده تا هفت سال بازی کند و این آزادی مطلق نیست و والدین باید هدایت گر آن ها باشند چون کودک از نظر شرایط محیطی و معنوی تفاوت ها را در نمی یابد؛ بنابراین مراقبت از وی و جلوگیری از اشتباهات تربیتی و آسیب های جسمی لازم است.

نتیجه گیری

همان طور که در این مقاله بیان شد خانواده نخستین و مهمترین نقش را در تربیت فرزند دارد و همانطور که در قران هم(التحریم /6) بیان شده است "یا ایها الذین آمنوا قوا انفسکم و اهلیکم ناوا و قودها الناس و الحجاره" ای کسانیکه ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتشی که آتشگیره آن مردمان و سنگ ها هستند نگاه دارید" خانواده نقش مهمی در تربیت فرزند دارد. در ادامه مقاله از ضرورت تربیت سخن گفته شد و زمان مناسب و شیوه مورد تایید اسلام نیز مورد بررسی قرار گرفت. لازم به ذکر است موارد گفته شده ذره ای ناچیز از توصیه های دین اسلام در زمینه تربیت فرزند است. از این روی با توجه به داشتن نقش بسیار مهم خانواده در تربیت فرزند لازم است آکاهی های خانواده را در زمینه تربیت صحیح بالا برد تا هم خانواده ها و هم جامعه و از همه مهمتر خود فرد از آن بهره ببرد.

منابع:

اتکینسون ریتا،اتکینسون ریچارد و هیلگارد ارنست، زمینه روان شناسی. ترجمه براهنی و همکاران،تهران انتشارات رشد،1380.

احمدی احد،روان شناسی نوجوانان و جوانان.تهران انتشارات نخستین،1374.

پارسا محمد،روان شناسی کودک و نوجوان. تهران انتشارات بعثت 1367.

سادات محمد علی،اخلاق اسلامی.تهران انتشارات سمت1366.

شاکری نیا ایرج،تربیت دینی با تاکید بر نقش خانواده. مجله تعلیم و تربیت اسلامی،شماره 50.

کاردان علی محمد،فلسفه تعلیم و تربیت . تهران انتشارات سمت،1372.

گوتیک جرالد،مکتب های فلسفی و آراء تربیت اسلامی. ترجمه پاکدشت،1380.

مظاهری حسین،تربیت فرزند از نظر اسلام.تشر بین الملل پاییز1388.

همدانی احمد رضا، تربیت دینی. مجله تربیت،سال سیزدهم شماره نهم.