قلب در قرآن کریم 17

قلب در قرآن کریم

بسم الله الرحمن الرحیم

در موارد متعددی که کلمه قلب در قرآن به کار رفته، مفاهیمی؛ نظیر تفکر، ایمان، درک عواطف و احساسات به آن نسبت داده شده است. در این موارد شاید بتوان ادعا نمود که این مفاهیم هیچ سنخیتی با قلب جسمانی یعنی "قلب صنوبری که در گوشه چپ سینه قرار گرفته است"، ندارند. یا این که مدعی شویم، قرآن نیز به مانند بسیاری از رومیان و یونانیان قدیم، قلب جسمانی را قرارگاه تفکر، تعقل و مرکز عواطف و احساسات می شمرد. اثبات هر یک از این دو، نیازمند تحقیقی جامع در کتاب های لغت و استعمالات مختلف در قرآن و روایات است.

توجه به این نکته ضروری است که برای رسیدن به مفهوم دقیق قلب باید واژه هایی؛ مانند فؤاد، نفس و صدر را نیز مورد نظر داشت.

مفهوم شناسی واژه "ی (قلب و فؤاد )

از این جهت به قلب انسان قلب گفته می شود که تقلّب و دگرگونی آن بسیار است.⁽¹⁾ در لغت نامه "های معتبر "لسان العرب" و "المصباح المنیر" آمده است:

واژه قلب همان طوری که در زبان عربی نام عضوی از بدن است، به معنای عقل نیز به کار می"رود.⁽²⁾ ابنمنظور در لسان العرب می" "گوید: فرّاء (لغت شناس معروف زبان عرب) در معنای آیه "ی "إِنَّ فی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْب"،⁽³⁾ می گوید:

قلب در این آیه به معنای عقل است؛ فراء در توضیح این معنا می" گوید: در زبان عربی قلب به معنای عقل نیز به کار می "رود؛ مانند "ما لک قلبٌ"، "ما قلبُک معک"، "أین ذهب قلبک؟" که در تمام این مثال "ها قلب به معنای عقل است؛ یعنی "برای تو عقلی نیست"، "عقل تو با تو نیست"، "عقل تو کجا رفته است؟".⁽⁴⁾

ابن اثیر در "النهایه" و ابن فارس در "مقائیس اللغه" می گویند: به بُعد خالص و شریف هر چیزی، قلب آن چیز گفته می "شود.⁽⁵⁾ پس به نفس و روح انسان هم که بُعد خالص، شریف و حقیقت انسان است، می توان قلب گفت.

در لغت نامه" "مفردات الفاظ القرآن" آمده است: واژه قلب به معنای روح نیز به کار می رود.⁽⁶⁾ همچنین علاّمه مصطفوی نیز در "التحقیق" می "گوید: هر انسانی دارای دو قلب است:

2. قلب روحانی باطنی که حقیقت انسان است.⁽⁷⁾

در مورد واژه "فؤاد" نیز اکثر عالمان لغت شناس بر این اعتقادند که معنایی مترادف با قلب دارد، با این تفاوت که در آن نوعی از سوختگی و دلسوزی نیز جای گرفته است.⁽⁸⁾

مفهوم شناسی واژه "ی (صدر)

در لغت نامه" های "لسان العرب"، "العین" و "تاج العروس" واژه صدر به معنای "أعلی مقدّم کل شیء" آمده است که به معنای قسمت بالا از قسمت جلوی هر چیزی است.⁽⁹⁾ و از آن جا که سینه انسان نیز در قسمت بالای جلوی بدن است، به آن صدر گفته می" شود.⁽¹⁰⁾

از جمله کاربردهای دیگر واژه صدر در این معنا می" توان به این موارد اشاره نمود: "صدر القناه"؛ بالای نیزه، "صدر الأمر"؛ اوّل کار، "صدر النهار"؛ اوّل روز، "صدر المجلس"؛ قسمت بالای مجلس، و "صدر القدم" سینه پا.

پس با ملاحظه این موارد به خوبی می توان دریافت که صدر در هر چیزی متناسب با آن چیز است؛ بنابراین صدر در مورد قلب به معنای روح بایستی متناسب با آن و به معنای صدر روحانی باشد که در "التحقیق" آمده است: همان طوری که قلب مادّی، مرکز زندگی جسمانی است و صدر(سینه) مانند صندوقی آن را در بر می" گیرد، قلب روحانی نیز، مرکز زندگی روحانی است و صدر روحانی مرتبه "ای است که آن را در بر می" "گیرد.⁽¹¹⁾

استعمال (قلب) در قرآن و روایات

واژه "ی قلب بیش از 100 بار در قرآن کریم ذکر شده است.

در مفهوم شناسی واژه "ی قلب روشن شد که قلب در لغت و استعمال عرب هم به معنای قلب صنوبری و هم به معنای عقل(نفس مدرکه) و روح به کار می "رود.

این استعمال چه به نحو مشترک لفظی باشد و چه به نحو حقیقت و مجاز، در هر صورت مفهومی است که برای آشنایان به زبان عربی، حتی به هنگام نزول قرآن نیز شناخته شده بود و خطایی در استعمال این معانی وجود ندارد.

قبل از بررسی معنای قلب در آیات و روایات، باید به این نکته بسیار مهم توجّه کرد که در آیات و روایاتی که قلب و صدر کنار هم آمده "اند، اوّل باید معنای قلب را به کمک قرینه "ها تشخیص داد و سپس متناسب با معنای قلب، صدر را ترجمه نمود؛ چرا که در مفهوم "شناسی صدر ذکر شد که صدر در هر چیزی متناسب با آن چیز است، و این که صدر را قرینه "ای قرار داد برای این که قائل شد: منظور از قلب، قلب صنوبری است، کار اشتباه و نادرستی است.

استعمال مفهوم قلب در قرآن

استعمال مفهوم قلب در قرآن را می توان در این موارد دسته بندی نمود:

مانند گوش که وسیله شنیدن و چشم که وسیله دیدن و دهان که وسیله بیان است، به عنوان وسیله ای برای درک و فهم آمده است. گاه بر آن مهر زده می شود و گاه به وسیله آن تعقل می شود.⁽¹²⁾ "آیا در زمین گردش نکرده اند، تا دل هایی داشته باشند که با آن بیندیشند...".⁽¹³⁾

چنان که در آیه 37 سوره "ق" می خوانیم:

"إِنَّ فی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْب"؛در این مطالب تذکر و یادآوری است برای آنان که نیروی عقل و درک داشته باشند.

چنان که در سوره احزاب آیه 10 آمده است:

"إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِر"؛هنگامی که چشم ها از وحشت فرو مانده و جان ها به لب رسیده بود.⁽¹⁴⁾

⁽¹⁵⁾ گاه ایمان می آورد و گاه نیز از پرستش و بندگی سرباز زده، گنه کار می شود.⁽¹⁶⁾

قرآن قلبی را که با ایمان و عمل صالح در نزد پروردگار خود حاضر می شود، به عنوان "قلب سلیم" و "قلب منیب" نام می برد.⁽¹⁷⁾

در این معنا قلب ظرفی است که نظر و اعتقاد انسان در آن استقرار یافته است.⁽¹⁸⁾ خواه اعتقادی فاسد و انحرافی باشد و خواه اعتقادی صحیح و در راستای بندگی. در حقیقت قلب به عنوان محل اصلی استقرار ایمان و کفر شمرده شده است.⁽¹⁹⁾

5. محل نزول وحی؛ "چرا که او (جبرئیل) به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است".⁽²⁰⁾

"وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ"؛...

اگر سنگدل بودی از اطرافت پراکنده می شدند.⁽²¹⁾

"تَحْسَبُهُمْ جَمیعاً وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّی"؛

آنها را متّحد می پنداری، در حالی که رأی و نظرهای آنها پراکنده است.⁽²²⁾

با کنار هم قرار گرفتن برخی از این معانی در قرآن، در می یابیم که مقصود از قلب در تمامی موارد، قلب جسمانی نیست؛ زیرا در هر یک از مفاهیمِ "اختیار در عمل"، "بودن جایگاهی برای کفر و ایمان"، "محل نزول وحی" و "همچنین جان آدمی به هنگام مرگ"، نمی توان معنای قابل توجیهی را برای قلب جسمانی قرار گرفته در سمت چپ سینه تصور کرد. بنابراین، تنها مفهومی که بتواند جامع آنها باشد، همان "روح" انسان است؛ یعنی بی گمان قلب در قرآن، به معنای قلب باطنی و روح نیز به کار رفته است.

در سوره بقره قلب را عبارت از چیزی دانسته که می توان گناه و ثواب را به او استناد داد؛ و معلوم است که عضو صنوبری شکل گناه نمی کند، پس مراد از آن همان جان و نفس آدمی است. در مورد جایگاه کفر و ایمان و آنچه که از اعتقاد و رفتار به آن تعلق می گیرد، واضح است که مقصود از قلب، نمی تواند قلب جسمانی باشد. اگر این گونه بود چنین لازم می آمد که با پیوند قلب یک مؤمن با کافر تمامی عقاید او نیز تغییر یابد. وجود یک "من" ثابت شخصیتی در انسان ها نشانگر آن است که جایگاه اصلی اعتقادات و اراده انسانی، روح انسان ها است.

رابطه بین بیماری و سلامت قلب جسمانی و روحانی "عموم و خصوص من وجه" است؛ زیرا ممکن است قلب جسمانی انسان در کمال سلامت باشد، ولی بر اثر کفر یا تبه کاری وی، قلب روحانی او بهره ای از سلامت نداشته باشد و ممکن است قلب جسمانی انسانِ مؤمن، بیمار باشد ولی قلب روحانی او سالم باشد: "هنگامی را که با قلب سلیم به پیشگاه پروردگارش آمد".⁽²³⁾ چنان که گاهی هر دو قلب بیمار است؛ مانند کافری که به بیماری قلبی مبتلا است و یا هر دو قلب سالم؛ مانند مؤمنی که از سلامت قلب جسمی نیز بهره مند است.⁽²⁴⁾

نظر علامه طباطبائی:

در مورد محل نزول وحی نیز، نمی توان قلب جسمانی پیامبر اکرم(ص) را محلی برای نزول وحی الهی دانست؛ زیرا قلب آنچه را که درک می کند، به وسیله ادوات و اعضای بدن، از چشم و گوش و غیره است. علامه طباطبایی در این مورد می گوید: "شاید وجه این که در جمله "نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ"،⁽²⁵⁾ پای قلب را به میان آورد و نفرمود: "روح الامین آن را بر تو نازل کرد"، اشاره به این باشد که رسول خدا چگونه وحی و قرآن نازل را تلقی می کرده؟ و از آن حضرت آن چیزی که وحی را از روح می گرفته نفس او بوده، نه مثلاً دست او، یا سایر حواس ظاهری اش، که در امور جزئی به کار بسته می شود.

پس رسول خدا(ص) در هنگامی که به وی وحی می شد، هم می دید و هم می شنید، اما بدون این که دو حس بینایی و شنوایی اش به کار بیفتد، همچنان که در روایت آمده که حالتی شبیه بیهوشی به آن حضرت دست می داد که آن را به "رحاء الوحی" نام نهاده بودند. پس آن حضرت همان طور که ما شخصی را می بینیم و صدایش را می شنویم، فرشته وحی را می دید و صدایش را می شنید، اما بدون این که حواس بینایی و شنوایی مادی خود را چون ما به کار گیرد.

و اگر دیدن و شنیدنش در حال وحی عین دیدن و شنیدن ما می بود، بایستی آنچه می دیده و می شنیده میان او و سایر مردم مشترک باشد و اصحابش هم فرشته وحی را ببینند و صدایش را بشنوند، حال آن که نقل قطعی، این معنا را تکذیب کرده و حالت وحی بسیاری از آن جناب سراغ داده که در بین جمعیت به وی دست داده و جمعیتی که پیرامونش بوده اند هیچ چیزی احساس نمی کردند، نه صدای پایی، نه شخصی و نه صدای سخنی که به وی القاء می شده است".⁽²⁶⁾

البته گاهی چنین تعبیر شده است که قرآن بر خود پیامبر نازل شده است: "او کسی است که این کتاب(آسمانی) را بر تو نازل کرد".⁽²⁷⁾

و گاه تعبیر شده است که بر قلب پیامبر انزال وحی صورت گرفته است. همان گونه که آرامش و سکینه نیز، گاه عنوان شده که بر خود انسان ها قرار داده شده است.(2

9) و گاه از این به عنوان نفس و جان آدمی تعبیر شده است: "اگر آنچه را در نفستان دارید، آشکار سازید یا پنهان، خداوند شما را بر طبق آن، محاسبه می کند".⁽²⁸⁾

جایگاه تفکر

در روایات نیز از همین روش استفاده می "کنیم و قلبی را که جایگاه تفکّر معرفی شده، به معنای روح در نظر می گیریم؛ علاوه بر این که بعضی از روایات به صراحت قلب را به معنای عقل(نفس مدرکه) گرفته "اند:

"ای هشام به راستی خدای تعالی در کتاب خود می فرماید: "به راستی در این قرآن یاد"آوری است برای کسی که دلی دارد، یعنی عقل دارد".⁽²⁹⁾

"همانا خدا ما را از أعلی علیین آفرید و دل های شیعیان ما را از آنچه ما را آفریده، آفرید. و بدن هایشان را از درجه پائینش آفرید؛ از این رو دل های شیعیان بما متوجه است؛ زیرا از آنچه ما آفریده شده ایم، آفریده شده اند".

⁽³⁰⁾ در این روایت قلوب در نقطه مقابل بدن و جسم انسان ها قرار گرفته است. و بسیاری از احادیث مشابه دیگر که قلب کافران و مؤمنان و منافقان را متفاوت دانسته و به چند دسته مختلف تقسیم کرده است.⁽³¹⁾

آیا چیزی را که نمی بینم پرستش نمایم. سپس این جمله ماندگار بر زبان مبارکش جاری شد که:

: "لَا تُدْرِکُهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَهِ الْعِیَانِ وَ لَکِنْ تُدْرِکُهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الایمان"؛⁽³²⁾

چشم به درک او نائل نمی شود؛ زیرا متعلّق ادراک بصری محسوس است و خدا چون ماده نیست به حس نمی آید. اما انسان راهی دیگر برای مواجه شدن با او دارد و آن راهِ دل و طریق ایمان حقیقی است.

آیا امکان دارد مقصود از قلب در قرآن و روایات ، قلب جسمانی است؟

برخی اندیشمندان اسلامی به واسطه قرائنی که در اختیار داشته اند، چنین نتیجه گرفته اند که مقصود از قلب، در قرآن و روایات قلب جسمانی است؛ و به مانند برخی فلاسفه یونان و روم قدیم، قلب جسمانی را مرکز تعقل و تفکر و همچنین منبع عواطف انسانی دانسته اند.⁽³³⁾ آنها چنین ادعا نموده اند که طرح مغز به عنوان تعقل یا ابزار تعقل، ممکن است از طرف اندیشمندان علوم طبیعی به صحنه فرهنگ انسانی راه یافته باشد و مطرح بودن قلب به عنوان مرکزیت تعقل، از طرف ادیان الهی.⁽³⁴⁾

البته همان گونه بیان شد نمی توان معنای قابل توجیهی را برای قلب جسمانی -در تمام مواردی که کلمه قلب در قرآن و روایات به کار رفته است- تصور نمود. بی گمان قلب در قرآن، به معنای قلب باطنی و روح نیز به کار رفته است.

قلب به معنای جسمانی:

اما این که قلب با همان معنای جسمانی خود نیز به کار رفته باشد، نیازمند قرائن مختلفی است. از جمله آن قرائن می توان چنین نام برد:

مانند گوش و چشم آمده است و با بیان جایگاه آن در صدر و داخل بدن، تصریح می کند که مقصود قلب جسمانی است.⁽³⁵⁾

البته در پاسخ می توان چنین گفت که در این موارد نیز، مقصود از گوش و چشم و صدر نیز، مفهوم جسمانی و حسی آنها نیست، بلکه مقصود، آن حواس و ابزاری است که برای ادراک روح و نفس استفاده می شود.⁽³⁶⁾همان طور که در بین اعضای ادراکی ظاهری، عنوان سمع و بصر از عناوین دیگر بیشتر مطرح است، در بین اعضای ادراکی باطنی نیز، همین دو عنوان از دیگر عناوین مطرح تر است.⁽³⁷⁾

"سپس (اندام) او را موزون ساخت و از روح خویش در وی دمید و برای شما گوش و چشم ها و دل ها قرار داد، امّا کمتر شکر نعمت های او را بجا می آورید". در این جا کلمه "افئده" پس از نفخ روح آمده است، و این دو در عرض هم ذکر شده اند، پس نمی تواند مراد از آن خود روح باشد.

که کنایه از عدم از تأثیر پذیری و فهم است، از زبان غیر مؤمنان نیز بیان شده است،⁽³⁸⁾ حال آن که اعتقاد آنها به این که مقصود از قلب، روح و نفس به عنوان مرکز تعقل و تفکر باشد، ثابت نیست.

البته باید توجه داشت که در آیه 155 سوره نساء چنین آمده است: "...گفتارشان که دل های ما در غلاف است (و سخنان تو را نمی فهمند، لکن چنین نیست)، بلکه خداوند به خاطر کفرشان بر آن مهر (شقاوت) زده، از این رو آنها ایمان نخواهند آورد". گویا یهود عصر نزول قرآن می خواستند بگویند: ما از این که سخنان شما را نمی فهمیم، گناهی نداریم؛ زیرا از آغاز با دل های بسته و غلاف شده خلق شده ایم و خداوند به آنان پاسخ می دهد که قلوب آنان در اصل آفرینش چنین نبوده، بلکه کفر آنان سبب لعن و طرد آنها است: "بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِهِمْ" و تکذیب ها و پیمان شکنی ها آنان را به چنین روز سیاهی نشانده که آیات الهی را نمی فهمند و دل هایشان در ستر و حجاب قرار گرفته، به قساوت و سختی گرفتار شده است.⁽³⁹⁾

1- (40) . بقره، 88؛ نساء، 153؛ فصلت، 5؛

2- (41) . تفسیر تسنیم، ج 5، ص 460.

4. حضرت علی(ع) در حکمتی از نهج البلاغه می فرمایند:

"به شاهرگ انسان، قطعه گوشتی آویخته شده که عجیب ترین چیزی است که در وجود اوست و آن قلب است...".⁽⁴⁰⁾ امام(ع)در این سخن جسمانی بودن قلب را به خوبی به تصویر کشیده اند.⁽⁴¹⁾

5. در برخی احادیث بر این مطلب اشاره شده است.

چنانچه در گوشه هایی از حدیث معروفی که مفضل بن عمر از امام صادق(ع) روایت می کند و به نام "توحید مفضل" شناخته می شود، قلب به عنوان عضوی بیان شده است که به وسیله عقلی که در آن است تفکر می کند؛ مدبر جسم انسان و مسلط بر اعضای حسی او است.⁽⁴²⁾

نمونه مشابه آن حدیثی است که از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است: "نعمان بشیر می گوید: شنیدم از رسول خدا(ص) که می فرمود: در بدن آدمی پاره گوشتی است که اگر آن صحیح و سالم باشد سائر بدن نیز سالم و اگر آن بیمار باشد سائر بدن نیز بیمار و فاسد خواهد بود و آن قلب است".⁽⁴³⁾

1- (42) . نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ص 488، حکمت 108.

2- (43) . البته مشابه این کلام حضرت در کتب معتبر روایی دیگر نیز آمده است و هیچ اشاره ای به نیاط (رگ ها) و مضغه(قطعه گوشت) نشده است. کافی، ج 8، ص 21؛ ابن بابویه، علی، علل الشرائع، ج 1، ص 109، کتابفروشی داوری، قم، 1385ش؛ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج 1، ص 301، کنگره شیخ مفید، قم، 1413ق.

3- (44) . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 3، ص 163 و 169، دار احیاء التراث، بیروت، 1403ق.

4- (45) . ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، تصحیح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 31، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1362ش.

و ذیل آیه "أَ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَک" نیز حدیثی در تفاسیر اهل سنت نقل شده است که حاکی از جسمانی بودن صدر و مادی جلوه دادن شرح صدر است.⁽⁴⁴⁾

نظریه مفسران:

تمام مفسران و اندیشمندانی که معتقدند، قلب در قرآن و روایات به معنای روح یا قلب روحانی به کار رفته است، این آیات و احادیث مشابه را مجاز می دانند؛ و تنها جهت تقریر بر مطلب و تأکید مجاز با قرائنی این چنینی همراه گشته اند. در تفسیر شریف المیزان ذیل آیه 4 سوره احزاب⁽⁴⁵⁾ اشاره شده است، که مقصود از قلب، نفس انسانی است و اما "این که خداوند فرموده است "در درونش" جهت تأکید و تقریر مطلب است، چنانچه در آیه "لیکن دل هایی که در سینه ها است کور است".⁽⁴⁶⁾ و قرار دادن سینه به عنوان جایگاهی برای قلب، از باب مجاز نسبت است؛ البته در کلام مجاز دیگری نیز به کار رفته است، و آن نسبت عقل به قلب یعنی همان نفس است".⁽⁴⁷⁾

1- (46) . سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور، ج 6، ص 363، کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، 1404ق؛ علامه طباطبایی در مورد این روایت می گوید: "و به هر حال بدون اشکال این قصه جنبه تمثیل دارد، و دانشمندان اسلامی بحث هایی طولانی پیرامون مفاد این روایات کرده اند که همه این بحث ها بر اساس این پندار است که جریان یک جریان مادی و یک برخورد مادی بوده، و به همین جهت وجوهی را ذکر کرده اند که چون اصل و اساس بحث باطل بود از نقل آن وجوه خودداری کردیم". المیزان، ج 20، ص 317 و 318.

2- (47) . "خداوند برای هیچ مردی دو تا دل در درونش قرار نداده است".

3- (48) . حج، 46.

4- (49) . المیزان، ج 16، ص 274.

در مورد روایات نیز گاهی اشاراتی به جسمانی بودن شده است، حال آن که به وضوح مقصود روح و نفس انسانی است. امام باقر(ع) فرمود: "گاهی دل در آن (هیچ یک) از ایمان و کفر نیست، مانند یک قطعه گوشت؛ آیا هیچ یک از شما این را (که گفتم) نیافته (و درک نکرده است؟)".⁽⁴⁸⁾

نتیجه:

از آنچه بیان کردیم، روشن شد که بی گمان در برخی آیات قرآن، قلب به معنای روح و نفس انسان به کار رفته است. اما در مورد آیات دیگری که از قلب به عنوان محل تعقل و تفکر و همچنین جایگاهی برای عواطف و احساسات انسانی نام برده شده است، نمی توان با قاطعیت اثبات نمود که مقصود کدام یک از قلب روحانی یا قلب جسمانی است؛ از این رو، در این مورد دو دیدگاه متفاوت متصور است.

1. دیدگاه اول آن است که مدعی شویم "قلب" در تمامی قرآن به معنای قلب روحانی و نفس انسان به کار رفته است. چنانچه برخی مفسران و اندیشمندان بر این نظریه تصریح نموده اند و قرائنی را که مخالفان اقامه کرده اند، مجاز دانسته و تأویل برده اند.⁽⁴⁹⁾ آنان معتقدند: "مقصود از قلب در کلام خدای تعالی هر جا که به کار رفته، آن حقیقتی است از انسان که ادراک و شعور را به آن نسبت می دهند، نه قلب صنوبری شکل که در سمت چپ سینه قرار گرفته است، و یکی از اعضای رئیسه بدن آدمی است".⁽⁵⁰⁾

1- (50). کافی، ج 2، ص 420.

2- (51) . از مفسران اهل سنت نیز برخی همین نظر را اتخاذ نموده اند؛ ر.ک: درویش، محیی الدین، إعراب القرآن و بیانه، ج 7، ص 598 و 599، دار الارشاد، سوریه، 1415ق.

3- (52) . المیزان، ج 15، ص 317.

"مراد از قلب در قرآن، همان لطیفه الهی، یعنی روح است، نه عضو گرداننده خون در بدن. سلامت و بیماری قلب جسمانی انسان، در محدوده دانش پزشکی است و ارتباطی با سلامت و بیماری قلب روحانی ندارد؛ ممکن است انسانی از سلامت کامل قلب جسمانی برخودار باشد، اما نتواند نگاه خود را در برابر نامحرم مهار کند و در نتیجه قلب روحانی او بیمار باشد: "فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذی فی قَلْبِهِ مَرَض".⁽⁵¹⁾، ⁽⁵²⁾

(پس به هر حال) انسان دارای دوگونه قلب است: قلب جسمانی صنوبری شکل، که یکی از اندام های بدن است، و قلب روحانی و معنوی. قرآن کریم در همه آیاتی که سخن از "مختوم" و "مطبوع" شدن قلب دارد، یا از "رین" و چرکی که قلب را می پوشاند و چهره شفاف و آیینه گونه آن را مستور می کند، سخن می گوید، یا درباره "قفل" و "غلاف" و "کنان" و "صرف" و "قساوت" آن معارفی را به بشر می آموزد، مراد، قلب روحانی است، نه جسمانی".⁽⁵³⁾

2. دیدگاه دوم آن است که قلب را در مواردی که تعقل و تفکر به آن نسبت داده شده و مرکز عواطف و احساسات شمرده شده است، همین قلب جسمانی صنوبری شکل در نظر بگیریم. اگرچه پزشکی امروزه مغز و اعصاب را راهنمای کلی بدن می داند، ولی فلاسفه ای؛ نظیر ارسطو و بوعلی سینا قلب را مرکز هدایت و ادراک یافته های بیرونی دانسته اند⁽⁵⁴⁾ و شاید بعدها و با پیشرفت دانش، همین نتیجه مجددا به دست آید. البته حتی اگر مغز را نیز مرکز احساسات و عواطف بدانیم، بدیهی است که این مغز جز با پشتیبانی قلب، توانایی هیچ عمل و عکس العملی را نخواهد داشت و بر این اساس، قلب را حتی با دیدگاه پذیرفته شده امروز نیز به صورت غیر مستقیم می توان مرکز تصمیم گیری های انسان به شمار آورد.

1- (53) . احزاب، 32.

2- (54) . تسنیم، ج 1، ص 251.

3- (55) . همان، ج 2، ص 227.

4- (56) . البته در تفسیر نمونه چنین آمده است که مغز مرکز ادراکات و قلب مرکز عواطف است و در نهایت چنین ادعا نموده اند: "اگر در قرآن مسائل عاطفی به قلب (همین عضو مخصوص) مسائل عقلی به قلب (به معنای عقل یا مغز) نسبت داده شده، سخنی است که به گزاف نرفته است". مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 88 و 89، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1374ش.

پاورقی

1. "ما سُمِّیَ القَلْبُ إِلَّا مِنْ تَقَلُّبه - و الرَّأْیُ یَصْرِفُ بالإِنْسان أَطْوارا". فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج 5، ص171، نشر هجرت، قم، 1409ق.
2. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 1، ص 687، دار الفکر، بیروت، 1404ق؛ فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، ج 2، ص 512، موسسه دار الهجره، قم، 1414ق.
3. ق، 37.
4. لسان العرب، همان؛ زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج 2، ص 336، دار الفکر، بیروت، 1414ق.
5. احمد بن فارس، معجم المقاییس اللغه، ج 5، ص 17، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1404ق؛ ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، ج 4، ص 96، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، 1367ش.
6. قلب مادّی ظاهری که همان قلب صنوبری است.
7. قلب روحانی باطنی که حقیقت انسان است.
8. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ص 682، دار القلم " دار الشامیه، بیروت " دمشق، 1412ق.
9. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 9، ص 304، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1368ش.
10. مفردات الفاظ القرآن، ص 646؛ لسان العرب، ج 3، ص 328؛ تاج العروس ، ج 5، ص 155.
11. لسان العرب، ج 4، ص 445؛ کتاب العین، ج 7، ص 94؛ تاج العروس، ج 7، ص 180.
12. البته در مفردات آمده است که صدر به معنای مقدم هر چیز را، از همین صدر به معنای سینه استعاره گرفته اند؛ ص 477.
13. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 6، ص 20.
14. عضوی که در کنار اعضای دیگر؛
15. به معنای عقل و درک،
16. به معنای جان انسان،
17. بقره، 7؛ انعام، 46؛ اعراف، 179: "به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم، آنها دل هایی دارند که با آن (اندیشه نمی کنند، و) نمی فهمند و چشمانی که با آن نمی بینند و گوش هایی که با آن نمی شنوند آنها همچون چهارپایانند، بلکه گمراه تر! اینان همان غافلانند"؛ کنار هم قرار گرفتن قلب و دهان در (توبه، 8)؛ و مهر بر همه ی اعضا در نحل، 108؛ و به وجود پوششی بر قلب و سنگینی بر گوش و پرده و حجابی بر چشمان در (اسراء، 46 و جاثیه، 23) اشاره شده است.
18. حج، 46.
19. و در غافر، 18: "و آنها را از روز نزدیک بترسان، هنگامی که از شدّت وحشت دل ها به گلوگاه می رسد و تمامی وجود آنها مملوّ از اندوه می گردد".
20. به معنای نفس انسان که دارای قدرت عمل و آزادی انتخاب است.
21. محل نزول وحی؛ "چرا که او (جبرئیل) به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است".
22. به معنای مرکز عواطف، چیزی که مریضی، قساوت، غفلت، کینه، رعب، حسرت، شک، آرامش، خضوع و خشوع و ... به آن نسبت داده می" شود. در سوره آل عمران آیه 159 می خوانیم:
23. بقره، 225: "ولی شما را بدانچه دل هایتان (از روی عمد) فراهم آورده است، مؤاخذه می کند".
24. بقره، 283: "و شهادت را کتمان نکنید! و هر کس آن را کتمان کند، قلبش گناه کار است".
25. شعراء، 89: "مگر کسی که با قلب سلیم به پیشگاه خدا آید"؛ و مشابه آن در (صافات، 84)؛ ق، 33: "آن که در نهان از خدای بخشنده بترسد و با دلی توبه کار (باز) آید". چنانچه به غفلت و بی خبری در (مؤمنون، 63) و به رین و زنگار در (مطففین، 14) در مورد غیر مؤمنان اشاره شده است.
26. بقره، 204؛ آل عمران، 7؛ توبه، 64.
27. مجادله، 22؛ مائده، 41؛ حجرات، 14: "عرب های بادیه نشین گفتند: "ایمان آورده ایم" بگو: "شما ایمان نیاورده اید، ولی بگویید اسلام آورده ایم، امّا هنوز ایمان وارد قلب شما نشده است".
28. بقره، 97؛ شعراء، 193-194.
29. به معنای رأی و نظر:
30. مانند مرض در (بقره، 10 و مائده، 52)؛ قساوت در (بقره، 74)؛ آرامش و اطمینان در (رعد،28؛ بقره، 93 و 260؛ فتح، 4)؛ رعب و ترس در (آل عمران، 151؛ نازعات، 8)؛ حسرت در (آل عمران، 156)؛ قساوت و سنگ دلی در (آل عمران، 159 و مائده، 13)؛ الفت بین قلوب در (انفال، 63 و توبه، 60)؛ شک در (توبه، 45 و 110)؛ خضوع و خشوع در (حدید، 16 و حج، 54)؛ ترس و ورع از خداوند در (مومنون، 60)؛ اشمئزاز در (زمر، 45)؛ کینه در (محمد، 29).
31. حشر، 14؛ بقره، 118.
32. صافات، 84.
33. جوادی آملی، عبدالله، تسنیم تفسیر قرآن کریم، ج 2، ص 227، اسراء، قم، 1389ش.
34. شعراء، 193 و 194.
35. و گاه بر قلب آنها؛ و همه این موارد قرائنی است که روشن می سازد مقصود از قلب، "روح و جان" آدمی است. در مورد "صدر" نیز گاه معیار محاسبه انسان ها در ایمان و کفر آمده است؛ مانند: "اگر آنچه را در سینه های شما است، پنهان دارید یا آشکار کنید، خداوند آن را می داند".(2
36. و گاه از این به عنوان نفس و جان آدمی تعبیر شده است: "اگر آنچه را در نفستان دارید، آشکار سازید یا پنهان، خداوند شما را بر طبق آن، محاسبه می کند".
37. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 15، ص 317 و 318، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417ق.
38. آل عمران، 7.
39. بقره، 284.
40. در اصول کافی، کتاب العقل و الجهل از حضرت موسی بن جعفر(ع) نقل شده است:
41. امام باقر(ع) می فرمود:
42. از امام علی(ع) نیز سؤال شد که آیا تو خدایت را می بینی؟! امام(ع) در جواب فرمود:
43. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تحقیق، غفاری و آخوندی، ج 1، ص 16، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق.
44. کافی، ج 1، ص 390.
45. کافی، ج 2، ص 422، ح 2، "إن القلوب اربعه ...".
46. نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ص 258، خ 179، هجرت، قم، 1414ق.
47. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عطیه، عبدالباری، ج 1، ص 138، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1415ق، قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج 6، ص 30، ذیل ریشه "قلب"، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1412ق.
48. بلاغی نجفی، محمد جواد، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 48، بنیاد بعثت، قم، 1420ق؛ طباطبایی، سید حسن، مقاله "قلب در قرآن"، مجله بینات، بهار 1376، شماره 13. البته ناگفته نماند که برخی خواسته اند با طرح این مسئله بر قرآن خدشه وارد کنند و چنین ادعا کرده اند که امروزه می دانیم انسان با مغز درک و احساس می کند؛ و قلب وظیفه و کاربردی در این میان ندارد. اما قرآن (که در زمانی نازل شده است که آن باور اشتباه وجود داشت) نیز به همان طریق قلب را جایگاه "تعقل" می پندارد (نه مغز را). پاسخ روشن است که قرآن به هیچ وجه نه باور غلطی را به وجود می آورد و نه بر باور غلطی اصرار می ورزد و از هرگونه خطا و اشتباه مصون است؛ و این مسئله در جای خود ثابت شده است. و اما این که امروزه تمامی درک و احساس با مغز باشد، امر ثابت شده ای در پزشکی نیز نمی باشد و نیازمند تحقیق عمیق تر و پیشرفت علوم پزشکی است.
49. قلب و فؤاد در برخی آیات در کنار اعضای حسی دیگر؛
50. "بلکه دل هایی که در سینه ها است کور می شود"، (حج، 46)؛ "خداوند برای هیچ کس دو دل در درونش نیافریده"، (احزاب، 4).
51. چنانچه مقصود از صدر در آیه 1 سوره انشراح، سینه جسمانی پیامبر اکرم نیست: "آیا ما سینه ات را برایت نگشودیم؟"؛ و همچنین در زمر، 22 و شعراء، 13 و طه، 25 و مواردی دیگر. در مورد سمع و بصر نیز وقتی تعبیر به ختم و طبع (مهر زدن) بر آنها می شود، هیچ فرق ظاهری بین گوش و چشم کفار و مؤمنان وجود ندارد. مانند جاثیه، 23 و موارد مشابه آن که گذشت. در قرآن کریم از هدایت ناپذیری و بسته بودن دل های کافران و معاندان، افزون بر "ختم" و "طبع"، تعبیرهای دیگری نیز شده است؛ "صَرْف": (صرف الله قلوبهم)، "کَنان": (إنّا جعلنا علی قلوبهم أکِنّه)، "غلاف": (وقالوا قلوبنا غلف)، "رَیْن": (کلّا بل ران علی قلوبهم)، "قفل": (أم علی قلوب أقفالها)، "تقلیب": (ونقلّب أفئدتهم وأبصارهم)، "قساوت": (ثمّ قست قلوبکم)و "مرض": (فی قلوبهم مرض).
52. تفسیر تسنیم، ج 2، ص 242.
53. در آیه 9 سوره سجده آمده است:
54. قرار گرفتن قلب در پوشش،