ارزش علم، عالِم و طالب علم (از طریق روایات)

روایات:

1- الکافی، أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِي الْحُسَيْنِ الْفَارِسِيِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ أَلَا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ بُغَاةَ الْعِلْمِ‌.[1]

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: طلب علم بر هر مسلمانی واجب است. آگاه باشید که خدا جویندگان علم را دوست دارد.

2- بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ حَسَّانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعُمَرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ فِي كُلِّ حَالٍ. [2]

امام صادق عليه السّلام فرمود: طلب علم در همه حال واجب است.

3- بصائر الدرجات بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ.[3]

بيان هذه الأخبار تدل على وجوب طلب العلم و لا شك في وجوب طلب القدر الضروري من معرفة الله و صفاته و سائر أصول الدين و معرفة العبادات و شرائطها و المناهي و لو بالأخذ عن عالم عينا و الأشهر بين الأصحاب أن تحصيل أزيد من ذلك إما من الواجبات الكفائية أو من المستحبات.

امام صادق عليه السّلام فرمود: طلب علم يكى از فريضه‌هاى خدا است.

توضیح علامه مجلسی: اين روایات دلالت بر وجوب طلب علم مى‌كند. در وجوب عینی مقدار ضرورى از شناخت خدا، صفات الهى، سایر اصول دين، شناختن عبادات و شرايط آن و نواهى ـ گرچه به گرفتن از عالمى باشد ـ جاى شكى نيست. و مشهور ميان اصحاب اين است كه ياد گرفتن بيشتر از آن، از جمله واجبات كفايى يا از مستحبات است.

4- الأمالي للشيخ الطوسي جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِي الْمُفَضَّلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحَسَنِيِّ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع قَالَ حَدَّثَنِي الرِّضَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص يَقُولُ‌ طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ فَاطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنْ مَظَانِّهِ وَ اقْتَبِسُوهُ مِنْ أَهْلِهِ فَإِنَّ تَعْلِيمَهُ لِلَّهِ حَسَنَةٌ وَ طَلَبَهُ عِبَادَةٌ وَ الْمُذَاكَرَةَ بِهِ تَسْبِيحٌ وَ الْعَمَلَ بِهِ جِهَادٌ وَ تَعْلِيمَهُ مَنْ لَا يَعْلَمُهُ صَدَقَةٌ وَ بَذْلَهُ لِأَهْلِهِ قُرْبَةٌ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى لِأَنَّهُ مَعَالِمُ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ مَنَارُ سُبُلِ الْجَنَّةِ وَ الْمُونِسُ فِي الْوَحْشَةِ وَ الصَّاحِبُ فِي الْغُرْبَةِ وَ الْوَحْدَةِ وَ الْمُحَدِّثُ فِي الْخَلْوَةِ وَ الدَّلِيلُ عَلَى السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ السِّلَاحُ عَلَى الْأَعْدَاءِ وَ الزَّيْنُ عِنْدَ الْأَخِلَّاءِ يَرْفَعُ اللَّهُ بِهِ أَقْوَاماً فَيَجْعَلُهُمْ فِي الْخَيْرِ قَادَةً تُقْتَبَسُ آثَارُهُمْ وَ يُهْتَدَى بِفِعَالِهِمْ وَ يُنْتَهَى إِلَى رَأْيِهِمْ وَ تَرْغَبُ الْمَلَائِكَةُ فِي خُلَّتِهِمْ وَ بِأَجْنِحَتِهَا تَمْسَحُهُمْ وَ فِي صَلَاتِهَا تُبَارِكُ عَلَيْهِمْ يَسْتَغْفِرُ لَهُمْ كُلُّ رَطْبٍ وَ يَابِسٍ حَتَّى حِيتَانُ الْبَحْرِ وَ هَوَامُّهُ وَ سِبَاعُ الْبَرِّ وَ أَنْعَامُهُ إِنَّ الْعِلْمَ حَيَاةُ الْقُلُوبِ مِنَ الْجَهْلِ وَ ضِيَاءُ الْأَبْصَارِ مِنَ الظُّلْمَةِ وَ قُوَّةُ الْأَبْدَانِ مِنَ الضَّعْفِ يَبْلُغُ بِالْعَبْدِ مَنَازِلَ الْأَخْيَارِ وَ مَجَالِسَ الْأَبْرَارِ وَ الدَّرَجَاتِ الْعُلَى فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ الذِّكْرُ فِيهِ يَعْدِلُ بِالصِّيَامِ وَ مُدَارَسَتُهُ بِالْقِيَامِ بِهِ يُطَاعُ الرَّبُّ وَ يُعْبَدُ وَ بِهِ تُوصَلُ الْأَرْحَامُ وَ بِهِ يُعْرَفُ الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ الْعِلْمُ إِمَامُ الْعَمَلِ وَ الْعَمَلُ تَابِعُهُ يُلْهِمُهُ السُّعَدَاءَ وَ يَحْرِمُهُ الْأَشْقِيَاءَ فَطُوبَى لِمَنْ لَمْ يَحْرِمْهُ اللَّهُ مِنْهُ حَظَّهُ.[4]

امير مؤمنان عليه السّلام فرمود: از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى‌فرمود: طلب علم بر هر زن و مرد مسلمان واجب است. پس علم را از جايگاهش بخواهيد و از اهلش بگیرید، زيرا آموزش علم براى خدا حسنه‌، و طلب آن عبادت است؛ گفتگوى در آن تسبيح  و عمل به آن جهاد است؛ آموختنش به نادان، صدقه و بخشیدن آن به اهلش، نزديكى به خداى تعالى است. زيرا علم نشانه‌هاى حلال و حرام است و راه بهشت را روشن مى‌كند؛ در وحشت، مونس انسان است و در غربت و تنهایی رفيق انسان؛ در خلوت با انسان گفتگو مى‌كند و در خوشی و سختی راهنما است.

علم، سلاح عليه دشمنان و زينت نزد دوستان است. خدا به واسطه علم گروهى را بالا برد و ايشان را در خوبي‌ها رهبر قرار داد؛ از آثار ايشان اقتباس مى‌شود و از افعالشان پیروی می‌گردد و به نظرشان رجوع مى‌شود؛ ملائكه به دوستى با ايشان راغبند و با بال‌هايشان ايشان را لمس مى‌كنند و در دعاهايشان آنها را بركت مى‌دهند و هر تر و خشكى، حتى ماهيان دريا و جنبندگان آن و درندگان خشکی و چهار پايان آن، براى آنها استغفار مى‌كنند.

علم، حيات دل از نادانى و نور چشم در تاريكى و نيروى بدن از ضعف مى‌باشد و بنده را به جايگاه خوبان و مجالس نیکان و درجات عالى در دنيا و آخرت مى‌رساند؛ تفكر در علم با روزه برابر است و گفتگوى در آن با شب‌زنده‌دارى مساوى است؛ پروردگار به وسيله علم اطاعت و پرستش مى‌گردد و بدان واسطه صله ارحام صورت مى‌گيرد و حلال و حرام دانسته مى‌شود. علم پيشواى عمل است و عمل تابع علم است. خدا علم را به سعادتمندان الهام مى‌كند و اشقيا را از آن محروم مى‌كند. خوشا به حال كسى كه خدا بهره‌اى از علم به او داده است.

5- الکافی، عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ غَيْرُهُ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ السَّبِيعِيِّ عَمَّنْ حَدَّثَهُ قَالَ سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ يَقُولُ‌ أَيُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا أَنَّ كَمَالَ الدِّينِ طَلَبُ الْعِلْمِ وَ الْعَمَلُ بِهِ أَلَا وَ إِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ أَوْجَبُ عَلَيْكُمْ مِنْ طَلَبِ الْمَالِ إِنَّ الْمَالَ مَقْسُومٌ مَضْمُونٌ لَكُمْ قَدْ قَسَمَهُ عَادِلٌ بَيْنَكُمْ وَ ضَمِنَهُ وَ سَيَفِي لَكُمْ وَ الْعِلْمُ مَخْزُونٌ عِنْدَ أَهْلِهِ وَ قَدْ أُمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْ أَهْلِهِ‌ فَاطْلُبُوهُ. [5]

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: ای مردم بدانید که کمال دین در طلب علم و عمل به آن است. بدانید که طلب علم بر شما واجب تر از طلب مال است؛ مال برای شما تقسیم گشته و ضمانت شده است؛ عادلی آن را تقسیم و ضمانت کرده است و به زودی به وعده اش وفا می کند ولی علم نزد اهلش ذخیره گشته و شما امر شده اید که آن را از اهلش طلب کنید پس علم را بطلبید.

6- الأمالي للصدوق السِّنَانِيُّ عَنِ الْأَسَدِيِّ عَنِ النَّخَعِيِّ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ‌ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ: ... أَكْثَرُ النَّاسِ قِيمَةً أَكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ أَقَلُّ النَّاسِ قِيمَةً أَقَلُّهُمْ عِلْماً. [6]

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:... با ارزش‌ترين مردم کسی است که علمش از همه بيشتر باشد، و بى ارزش‌ترين مردم آن است كه علمش از همه كمتر باشد.

7- الأمالي للصدوق فِي خُطْبَةٍ خَطَبَهَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع بَعْدَ فَوْتِ النَّبِيِّ ص‌ وَ لَا كَنْزَ أَنْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ.[7]

امیر مؤمنان علیه السلام در خطبه اى كه بعد از رحلت پيامبر داشت، فرمود: هيچ گنجى پرفايده‌تر از علم نيست.

8- الأمالي للشيخ الطوسي مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ النَّحْوِيُّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَرَجِ عَنْ سَعِيدِ بْنِ الْأَوْسِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ سَمِعْتُ الْخَلِيلَ بْنَ أَحْمَدَ يَقُولُ أَحَثُّ كَلِمَةٍ عَلَى طَلَبِ عِلْمٍ قَوْلُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع‌ قَدْرُ كُلِّ امْرِئٍ مَا يُحْسِنُ. [8]

خليل ابن احمد نحوى گوید: شوق انگیزترین كلام بر جستجوى علم، گفتار على بن ابى طالب ‌عليه السّلام است که فرمود: ارزش هر كس به اندازه چيزى است كه آن را خوب مى‌داند.

9- الأمالي للشيخ الطوسي جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِي الْمُفَضَّلِ الشَّيْبَانِيِّ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْعَلَوِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ الْحَسَنِيِّ الرَّازِيِ‌ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍ‌ ع قَالَ: قُلْتُ أَرْبَعاً أَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى تَصْدِيقِي بِهَا فِي كِتَابِهِ قُلْتُ الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ فَإِذَا تَكَلَّمَ ظَهَرَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى‌ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ‌ قُلْتُ فَمَنْ جَهِلَ شَيْئاً عَادَاهُ فَأَنْزَلَ اللَّهِ‌ بَلْ كَذَّبُوا بِما لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ‌ وَ قُلْتُ قَدْرُ أَوْ قِيمَةُ كُلِّ امْرِئٍ مَا يُحْسِنُ فَأَنْزَلَ اللَّهُ فِي قِصَّةِ طَالُوتَ‌ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ‌ وَ قُلْتُ الْقَتْلُ يُقِلُّ الْقَتْلَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ‌ وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ‌.[9]

امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: من چهار چيز را گفتم كه خداى متعال در قرآن مرا به آنها تصديق كرد. گفتم: دل مرد زير زبانش پنهان است و وقتى سخن گفت، آنچه در دلش هست ظاهر مى‌شود. خداوند براى تصديق گفته‌ام اين آيه را نازل فرمود: «وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ»^[10] {و از آهنگ سخن به [حال] آنان پى خواهى برد.} گفتم: هر كس که چيزى را نمى‌داند، با آن دشمنى مى‌كند. پس خداوند متعال در تأييد حرفم اين آيه را فرستاد: «بَلْ كَذَّبُوا بِما لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ»^[11] {بلكه چيزى را دروغ شمردند كه به علم آن احاطه نداشتند.} و گفتم: اندازه يا ارزش هر شخص به آن چيزى است كه به آن خوب آگاهى داشته باشد. پس خداوند در قصه طالوت اين آيه را فرستاد: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ.»^[12] {خداوند او را بر شما برگزیده  و در علم و تن به او فزونی داده است} و گفتم: كُشتن، كشتن را كم مى‌كند. پس خداوند اين آيه را فرستاد: «وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ»^[13] {و اى خردمندان، شما را در قصاص زندگانى است، باشد كه به تقوا گراييد.}

10- عيون أخبار الرضا عليه السلام بِإِسْنَادِ التَّمِيمِيِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع أَنَّهُ قَالَ: الْعِلْمُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ. [14]

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: علم گمشده مؤمن است.

11- الأمالي للصدوق أَبِي عَنْ سَعِيدٍ عَنِ الْيَقْطِينِيِّ عَنْ يُوسُفَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ طَرِيفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ع‌ تَعَلَّمُوا الْعِلْمَ فَإِنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَةٌ وَ مُدَارَسَتَهُ تَسْبِيحٌ وَ الْبَحْثَ عَنْهُ جِهَادٌ وَ تَعْلِيمَهُ لِمَنْ لَا يَعْلَمُهُ صَدَقَةٌ وَ هُوَ أَنِيسٌ فِي الْوَحْشَةِ وَ صَاحِبٌ فِي الْوَحْدَةِ وَ سِلَاحٌ عَلَى الْأَعْدَاءِ وَ زَيْنُ الْأَخِلَّاءِ يَرْفَعُ اللَّهُ بِهِ أَقْوَاماً يَجْعَلُهُمْ فِي الْخَيْرِ أَئِمَّةً يُقْتَدَى بِهِمْ تُرْمَقُ أَعْمَالُهُمْ وَ تُقْتَبَسُ آثَارُهُمْ تَرْغَبُ الْمَلَائِكَةُ فِي خُلَّتِهِمْ يَمْسَحُونَهُمْ بِأَجْنِحَتِهِمْ فِي صَلَاتِهِمْ لِأَنَّ الْعِلْمَ حَيَاةُ الْقُلُوبِ وَ نُورُ الْأَبْصَارِ مِنَ الْعَمَى وَ قُوَّةُ الْأَبْدَانِ مِنَ الضَّعْفِ وَ يُنْزِلُ اللَّهُ حَامِلَهُ مَنَازِلَ الْأَبْرَارِ وَ يَمْنَحُهُ مُجَالَسَةَ الْأَخْيَارِ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ بِالْعِلْمِ يُطَاعُ اللَّهُ وَ يُعْبَدُ وَ بِالْعِلْمِ يُعْرَفُ اللَّهُ وَ يُوَحَّدُ وَ بِالْعِلْمِ تُوصَلُ الْأَرْحَامُ وَ بِهِ يُعْرَفُ الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ وَ الْعِلْمُ إِمَامُ الْعَقْلِ وَ الْعَقْلُ تَابِعُهُ يُلْهِمُهُ اللَّهُ السُّعَدَاءَ وَ يَحْرِمُهُ الْأَشْقِيَاءَ. [15]

امیر مؤمنان ‌عليه السّلام فرمود: علم آموزيد كه آموختنش حسنه است، مذاكره‌اش تسبيح، بحث در آن جهاد، آموختنش به نادان صدقه است. و انيس وحشت و رفيق تنهايى است، و سلاح بر روى دشمن و زينت نزد دوست است؛ خدا بدان درجه مردمى را بالا می‌برد و آنها را پيشواى خير كند كه كردارشان مورد توجه گردد و آثارشان اقتباس شود و فرشتگان مشتاق دوستى آنها گردند و در نماز بال‌هایشان را به آنها بسايند، زيرا علم زندگى دل‌ها و نور چشم‌ها است از كورى و توانايى تن است از ضعف. خدا عالم را در مقام نيكان جاى دهد و همنشينى خوبان را در دنيا و آخرت به وى ارزانى دارد. به علم، خدا اطاعت شود و پرستيده گردد و يگانه شناخته شود. به علم، صله رحم كنند و حلال و حرام را بشناسند. علم رهبر خرد است و خرد پيرو او است؛ خدا آن را به سعادتمندان الهام كند و آن را از اشقياء دريغ دارد.

12- الخصال أَبِي عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ مَيْمُونٍ‌ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ فَضْلُ الْعِلْمِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ مِنْ فَضْلِ الْعِبَادَةِ وَ أَفْضَلُ دِينِكُمُ الْوَرَعُ. [16]

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: فضل علم نزد خدا از فضل عبادت بيشتر است، و با فضیلت‌ترین امور دين شما، ورع است.

13- الخصال أَبِي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنِ الْأَشْعَرِيِّ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيٍ‌ عَنْ أَخِيهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع عَنْ أَعْلَمِ النَّاسِ قَالَ مَنْ جَمَعَ عِلْمَ النَّاسِ إِلَى عِلْمِهِ.[17]

از امیر مؤمنان ‌عليه السّلام درباره عالم‌ترین مردم سؤال شد. فرمود: كسى است كه علم مردم را با علم خود جمع كند.

14- الخصال مَاجِيلَوَيْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ يَرْفَعُونَهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: مَنْهُومَانِ لَا يَشْبَعَانِ مَنْهُومُ عِلْمٍ وَ مَنْهُومُ مَالٍ. [18]

امام صادق علیه السلام فرمود: دو گرسنه سير نمى‌شوند؛ گرسنه علم و گرسنه مال.

15- الخصال سَيَجِي‌ءُ فِي مَكَارِمِ أَخْلَاقِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ‌ أَنَّهُ ع كَانَ إِذَا جَاءَهُ طَالِبُ عِلْمٍ قَالَ مَرْحَباً بِوَصِيَّةِ رَسُولِ اللَّهِ ص ثُمَّ يَقُولُ إِنَّ طَالِبَ الْعِلْمِ إِذَا خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ لَمْ يَضَعْ رِجْلَهُ عَلَى رَطْبٍ وَ لَا يَابِسٍ مِنَ الْأَرْضِ إِلَّا سَبَّحَتْ لَهُ إِلَى الْأَرَضِينَ السَّابِعَةِ. [19]

امام سجاد عليه السّلام وقتى طالب علمی نزدش مى‌آمد، مى‌فرمود: مرحبا به كسى كه به وصيت رسول خدا عمل مى‌كند! سپس مى‌فرمود: قطعاً طالب علم هنگامى كه از خانه‌اش بيرون مى‌آيد، پايش را بر هيچ تر و خشكى از زمين نمى‌گذارد، مگر اينكه براى او تا زمين هفتم تسبيح مى‌گويد.

16- الأمالي للشيخ الطوسي الْمُفِيدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَيْهِ عَنِ ابْنِ عَامِرٍ عَنِ الْأَصْفَهَانِيِّ عَنِ الْمِنْقَرِيِّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: كَانَ فِيمَا وَعَظَ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنَّهُ قَالَ لَهُ يَا بُنَيَّ اجْعَلْ فِي أَيَّامِكَ وَ لَيَالِيكَ وَ سَاعَاتِكَ نَصِيباً لَكَ فِي طَلَبِ الْعِلْمِ فَإِنَّكَ لَنْ تَجِدَ لَهُ تَضْيِيعاً مِثْلَ تَرْكِهِ. [20]

امام صادق‌ عليه السّلام فرمود: از جمله مواعظ لقمان براى پسرش اين بود: اى پسرم! در روزها و شب‌ها و ساعت‌هاى عمرت بهره‌اى در طلب علم براي خودت قرار ده، زيرا برای علم هیچ ضايع كردنی را مانند ترك آن نمی‌یابی.

17- الأمالي للشيخ الطوسي الْمُفِيدُ عَنِ الْجِعَابِيِّ قَالَ حَدَّثَنِي الشَّيْخُ الصَّالِحُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَاسِينَ قَالَ سَمِعْتُ الْعَبْدَ الصَّالِحَ عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الرِّضَا ع بِسُرَّمَنْ‌رَأَى يَذْكُرُ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ الْعِلْمُ وِرَاثَةٌ كَرِيمَةٌ وَ الْآدَابُ حُلَلٌ حِسَانٌ وَ الْفِكْرَةُ مِرْآةٌ صَافِيَةٌ وَ الِاعْتِذَارُ مُنْذِرٌ نَاصِحٌ وَ كَفَى بِكَ أَدَباً لِنَفْسِكَ تَرْكُكَ مَا كَرِهْتَهُ لِغَيْرِكَ. [21]

امام هادى‌ عليه السّلام در سامراء درباره پدرانش سخن می‌گفت که ‌فرمود: اميرالمؤمنین فرموده است: علم، ميراثی بزرگوار، و آداب، زيبايى‌هاى نيكو و انديشه، آيينه‌ای صاف و عذرخواهى، هشداری پنددهنده است. و برای تأدیب نفست کافی است كه چيزى را كه براى ديگران نمى‌پسندى رها كنى.

18- الأمالي للشيخ الطوسي الْمُفِيدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ الْحَلَّالِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ الْأَنْصَارِيِّ عَنْ زُفَرَ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ أَشْرَسَ الْخُرَاسَانِيِّ عَنْ أَيُّوبَ السِّجِسْتَانِيِّ عَنْ أَبِي قِلَابَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ‌ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَيْتِهِ يَطْلُبُ عِلْماً شَيَّعَهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ يَسْتَغْفِرُونَ لَهُ. [22]

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: كسى که از خانه‌اش در طلب علمی بيرون شود، هفتاد هزار فرشته در حالی که برايش طلب آمرزش می‌نمایند او را بدرقه ‌كنند.

19- الخصال ابْنُ الْمُغِيرَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ‌ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ لَا خَيْرَ فِي الْعَيْشِ إِلَّا لِرَجُلَيْنِ عَالِمٍ مُطَاعٍ أَوْ مُسْتَمِعٍ وَاعٍ. [23]

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ خيری در زندگانى نيست مگر براى دو كس؛ عالمی که مورد اطاعت باشد و علم‌آموزی که اطاعت کند.

20- نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِيِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ ع عَنِ النَّبِيِّ ص قَالَ: لَا خَيْرَ فِي الْعَيْشِ إِلَّا لِمُسْتَمِعٍ وَاعٍ أَوْ عَالِمٍ نَاطِقٍ. [24]

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هیچ خيری در زندگانى نيست، مگر براى شنونده‌ای که علم را دربرگیرد يا عالمی که سخن گوید.

21- نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِيِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ ع عَنِ النَّبِيِّ ص قَالَ:‌ أَرْبَعٌ يَلْزَمْنَ كُلَّ ذِي حِجًى وَ عَقْلٍ مِنْ أُمَّتِي قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هُنَّ قَالَ اسْتِمَاعُ الْعِلْمِ وَ حِفْظُهُ وَ نَشْرُهُ عِنْدَ أَهْلِهِ وَ الْعَمَلُ بِهِ. [25]

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چهار چيز است كه برای هر صاحب عقل و خرد از امت من لازم است. گفته شد: يا رسول الله! آنها كدام است؟ فرمود: گوش دادن به علم؛ حفظ كردن آن؛ نشر آن نزد اهلش؛ و عمل به آن.

22- الکافی، عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ‌ تَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ يَتَفَقَّهْ مِنْكُمْ فِي الدِّينِ فَهُوَ أَعْرَابِيٌ‌ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ‌.[26]

امام صادق علیه السلام فرمود: در دین تفقّه کنید [و آن را بفهمید] که اگر کسی از شما در دین تفقّه نکند [و آگاه نشود] همچون عربِ [جاهلِ] بادیه نشین است. خداوند در کتابش می فرماید: {باید در دین تفقّه کنند [و آگاهی یابند] و هنگامی که بازگشتند قومشان را بیم دهند باشد که بپرهیزند.}

23- الکافی، الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ الرَّبِيعِ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ‌ عَلَيْكُمْ بِالتَّفَقُّهِ فِي دِينِ اللَّهِ وَ لَا تَكُونُوا أَعْرَاباً فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ يَتَفَقَّهْ فِي دِينِ اللَّهِ لَمْ يَنْظُرِ اللَّهُ إِلَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَمْ يُزَكِّ لَهُ عَمَلًا. [27]

امام صادق علیه السلام فرمود: بر شما باد تفقّه [و آگاهی یافتن] در دین خدا! و همچون عربِ [جاهلِ] بادیه نشین نباشید. زیرا کسی که در دین خدا تفقّه نکند [و آگاهی نیابد] خداوند در روز قیامت به او نظر نکند و عملی را برایش پاک نگرداند.

24- الکافی، مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَوَدِدْتُ أَنَّ أَصْحَابِي ضُرِبَتْ رُءُوسُهُمْ بِالسِّيَاطِ حَتَّى يَتَفَقَّهُوا.[28]

امام صادق علیه السلام فرمود: دوست دارم اصحابم شلاق بخورند تا در دین تفقّه کنند [و آگاهی یابند.]

25- الکافی، عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَمَّنْ رَوَاهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاكَ رَجُلٌ عَرَفَ هَذَا الْأَمْرَ لَزِمَ بَيْتَهُ وَ لَمْ يَتَعَرَّفْ إِلَى أَحَدٍ مِنْ إِخْوَانِهِ قَالَ فَقَالَ كَيْفَ يَتَفَقَّهُ هَذَا فِي دِينِهِ. [29]

شخصی به امام صادق علیه السلام گفت: فدایت شوم! مردی بعد از آنکه حقانیت مذهب تشیع را دانسته در خانه نشسته و خود را به هیچ یک از برادران ایمانیش نشناسانده است. امام فرمود: پس این شخص چگونه می خواهد در دین خود تفقّه کند [و آگاه شود]؟!

26- الأمالي للشيخ الطوسي بِإِسْنَادِ أَبِي قَتَادَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: لَسْتُ أُحِبُّ أَنْ أَرَى الشَّابَّ مِنْكُمْ إِلَّا غَادِياً فِي حَالَيْنِ إِمَّا عَالِماً أَوْ مُتَعَلِّماً فَإِنْ لَمْ يَفْعَلْ فَرَّطَ فَإِنْ فَرَّطَ ضَيَّعَ فَإِنْ ضَيَّعَ أَثِمَ وَ إِنْ أَثِمَ سَكَنَ النَّارَ وَ الَّذِي بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ. [30]

امام صادق علیه السّلام فرمود: دوست ندارم جوانی از شما شيعيان را جز در دو حال ببينم؛ يا عالم و يا در جستجوى علم، که اگر چنین نكرد تفريط نموده و اگر تفريط كرد، تباه می‌کند و اگر تباه کرد، گناه می‌کند و اگر گناه كرد بود، ساکن آتش مى‌شود، ـ قسم به خدايى كه محمد را به پيامبرى مبعوث كرد ـ.

27- الأمالي للشيخ الطوسي الْمُفِيدُ عَنِ الْمَرَاغِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ خَلَّتَانِ‌ لَا تَجْتَمِعَانِ فِي الْمُنَافِقِ فِقْهٌ فِي الْإِسْلَامِ وَ حُسْنُ سَمْتٍ فِي الْوَجْهِ. [31]

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دو خصلت در منافق جمع نمى‌شود: آگاهى و فقاهت در اسلام و نشانه‌ نیکان در چهره.

28- الأمالي للشيخ الطوسي بِإِسْنَادِ الْمُجَاشِعِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ الْعَالِمُ بَيْنَ الْجُهَّالِ كَالْحَيِّ بَيْنَ الْأَمْوَاتِ وَ إِنَّ طَالِبَ الْعِلْمِ لَيَسْتَغْفِرُ لَهُ كُلُّ شَيْ‌ءٍ حَتَّى حِيتَانُ الْبَحْرِ وَ هَوَامُّهُ وَ سِبَاعُ الْبَرِّ وَ أَنْعَامُهُ فَاطْلُبُوا الْعِلْمَ فَإِنَّهُ السَّبَبُ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ. [32]

امام صادق عليه السّلام از امیر مؤمنان عليه السّلام روايت كرده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: عالم در ميان نادانان مانند زنده ميان مردگان است. قطعاً براى جستجوگر علم همه چيز طلب آمرزش مى‌كند، حتى ماهيان دريا و جنبندگان آن و درندگان بيابان و چهارپايان آن. علم طلب كنيد كه واسطه بين شما و بين خدا است و طلب علم بر هر مسلمان واجب است.

29- بصائر الدرجات ابْنُ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: طَالِبُ الْعِلْمِ يَسْتَغْفِرُ لَهُ كُلُّ شَيْ‌ءٍ حَتَّى الْحِيتَانُ فِي الْبِحَارِ وَ الطَّيْرُ فِي جَوِّ السَّمَاءِ. [33]

امام صادق عليه السّلام فرمود: هر چیزی براى طالب علم طلب آمرزش مى‌كند، حتى ماهيان دريا و پرندگان آسمان.

30- بصائر الدرجات ابْنُ هَاشِمٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَيْفٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ: طَالِبُ الْعِلْمِ يُشَيِّعُهُ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَكٍ مِنْ مَفْرِقِ السَّمَاءِ يَقُولُونَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ. [34]

امیر مؤمنان عليه السّلام فرمود: هفتاد هزار فرشته از وسط آسمان طالب علم را بدرقه مى‌كنند و مى‌گويند: درود بر محمد و آل محمد.

31- ثواب الأعمال مَاجِيلَوَيْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْكُوفِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يُوسُفَ عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ مُقَاتِلٍ عَنِ الرَّبِيعِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَا مِنْ عَبْدٍ يَغْدُو فِي طَلَبِ الْعِلْمِ أَوْ يَرُوحُ إِلَّا خَاضَ الرَّحْمَةَ وَ هَتَفَتْ بِهِ الْمَلَائِكَةُ مَرْحَباً بِزَائِرِ اللَّهِ وَ سَلَكَ مِنَ الْجَنَّةِ مِثْلَ ذَلِكَ الْمَسْلَكِ.[35]

امام باقر عليه السّلام فرمود: هيچ بنده‌اى در جستجوى علم شام را به صبح و صبح را به شام نرساند، جز آنكه در رحمت خدا غوطه خورد و فرشتگان بر او ندا برآورند: آفرين بر زيارتگر خدا! و مثل همان راهى كه در جستجوى علم پيموده راهی به بهشت یابد.

32- روضة الواعظين قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ‌ الشَّاخِصُ فِي طَلَبِ الْعِلْمِ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ وَ كَمْ مِنْ مُؤْمِنٍ يَخْرُجُ مِنْ مَنْزِلِهِ فِي طَلَبِ الْعِلْمِ فَلَا يَرْجِعُ إِلَّا مَغْفُوراً. [36]

امير مؤمنان عليه السّلام فرمود: كسى كه در طلب علم مى‌رود، همچون كسى است كه در راه خدا جهاد مى‌كند. همانا طلب علم بر هر مسلمان واجب است و چه بسيار مؤمنى كه در طلب علم از خانه خود بيرون مى‌رود و باز نمى‌گردد، مگر اينكه گناهانش آمرزيده شده است.

33- المحاسن أَبِي عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي الْجَارُودِ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ عَنْ أَبِي سُخَيْلَةَ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ قَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ لَا خَيْرَ فِي دِينٍ لَا تَفَقُّهَ فِيهِ وَ لَا خَيْرَ فِي دُنْيَا لَا تَدَبُّرَ فِيهَا وَ لَا خَيْرَ فِي نُسُكٍ لَا وَرَعَ فِيهِ. [37]

امیر مؤمنان عليه السّلام فرمود: اى مردم! در دينى كه هیچ تفقه و آگاهی در آن نباشد و در دنيایی كه هیچ انديشه‌ای در آن نباشد و در عبادتی كه هیچ پارسایى در آن نباشد خیری نیست.

34- تحف العقول عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ قَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا أَنَّ كَمَالَ الدِّينِ طَلَبُ الْعِلْمِ وَ الْعَمَلُ بِهِ وَ أَنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ أَوْجَبُ عَلَيْكُمْ مِنْ طَلَبِ الْمَالِ إِنَّ الْمَالَ مَقْسُومٌ بَيْنَكُمْ مَضْمُونٌ لَكُمْ قَدْ قَسَمَهُ عَادِلٌ بَيْنَكُمْ وَ ضَمِنَهُ سَيَفِي لَكُمْ بِهِ‌ وَ الْعِلْمَ مَخْزُونٌ عَلَيْكُمْ عِنْدَ أَهْلِهِ قَدْ أُمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْهُمْ فَاطْلُبُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ كَثْرَةَ الْمَالِ مَفْسَدَةٌ لِلدِّينِ مَقْسَاةٌ لِلْقُلُوبِ وَ أَنَّ كَثْرَةَ الْعِلْمِ وَ الْعَمَلَ بِهِ مَصْلَحَةٌ لِلدِّينِ سَبَبٌ إِلَى الْجَنَّةِ وَ النَّفَقَاتُ تَنْقُصُ الْمَالَ وَ الْعِلْمُ يَزْكُو عَلَى إِنْفَاقِهِ وَ إِنْفَاقُهُ بَثُّهُ‌ إِلَى حَفَظَتِهِ وَ رُوَاتِهِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ صُحْبَةَ الْعَالِمِ وَ اتِّبَاعَهُ دِينٌ يُدَانُ اللَّهُ بِهِ وَ طَاعَتَهُ مَكْسَبَةٌ لِلْحَسَنَاتِ مَمْحَاةٌ لِلسَّيِّئَاتِ وَ ذَخِيرَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ رِفْعَةٌ فِي حَيَاتِهِمْ وَ جَمِيلُ الْأُحْدُوثَةِ عَنْهُمْ بَعْدَ مَوْتِهِمْ إِنَّ الْعِلْمَ ذُو فَضَائِلَ كَثِيرَةٍ فَرَأْسُهُ التَّوَاضُعُ وَ عَيْنُهُ الْبَرَاءَةُ مِنَ الْحَسَدِ وَ أُذُنُهُ الْفَهْمُ وَ لِسَانُهُ الصِّدْقُ وَ حِفْظُهُ الْفَحْصُ وَ قَلْبُهُ حُسْنُ النِّيَّةِ وَ عَقْلُهُ مَعْرِفَةُ الْأَسْبَابِ بِالْأُمُورِ وَ يَدُهُ الرَّحْمَةُ وَ هِمَّتُهُ السَّلَامَةُ وَ رِجْلُهُ زِيَارَةُ الْعُلَمَاءِ وَ حِكْمَتُهُ الْوَرَعُ وَ مُسْتَقَرُّهُ النَّجَاةُ وَ فَائِدَتُهُ الْعَافِيَةُ وَ مَرْكَبُهُ الْوَفَاءُ وَ سِلَاحُهُ لَيِّنُ الْكَلَامِ وَ سَيْفُهُ الرِّضَا وَ قَوْسُهُ الْمُدَارَاةُ وَ جَيْشُهُ مُحَاوَرَةُ الْعُلَمَاءِ وَ مَالُهُ الْأَدَبُ‌ وَ ذَخِيرَتُهُ اجْتِنَابُ الذُّنُوبِ وَ زَادُهُ الْمَعْرُوفُ وَ مَأْوَاهُ الْمُوَادَعَةُ وَ دَلِيلُهُ الْهُدَى وَ رَفِيقُهُ صُحْبَةُ الْأَخْيَارِ. [38]

اى مردم، بدانيد كه كمال دين در طلب دانش و به كار بستن آن است. و به راستى دانش جستن بر شما از مال خواهى واجب‌تر است، زيرا مال ميان شما تقسيم گشته و برايتان ضمانت شده است. عادلى آن را ميان شما تقسيم كرده و ضمانتش فرموده، و به زودى با رساندن آن به شما وفا كند، و دانش براى شما نزد اهلش ذخيره است و شما به خواستن آن از ايشان مأموريد. پس در طلبش برويد و بدانيد كه بسيارى مال موجب فساد دين و سبب سختى دلها گردد و بسيارى دانش‌ و كردار به آن، سبب اصلاح دين و وسيله رفتن به بهشت شود؛ پرداختها مال را بكاهد و دانش با خرج كردنش بپالايد و بيفزايد. و خرج كردن دانش پراكندنش در ميان نگهبانان و راويان آن است.

بدانيد كه ملازمت با دانش و پيروى از آن آيينى است كه خداوند بدان پرستش و ديندارى شود و پذيرفتن و به فرمان دانش رفتن موجب به دست آوردن حسنات شود و سيّئات را بزدايد و اندوخته مؤمنان باشد و مايه سر بلندى آنان در زندگانى و ياد خيرشان پس از مرگ شود.

به راستى دانش را فضيلتهاى بسيار است كه سرش، فروتنى است و چشمش، بركنارى از حسد و گوشش، فهم و زبانش، راستى و حافظه‌اش، بررسى و دلش، خوش نيّتى و خردش، شناخت اسباب امور و دستش، مهربانى و همّتش، سلامت و پايش، ديدار دانشمندان و حكمتش، پارسايى و قرارگاهش، رستگارى و جلودارش، عافيت و مركبش، وفا و سلاحش، نرمى سخن و شمشيرش، خرسندى و كمانش، سازگارى و سپاهش، گفتگو با دانشمندان و داراييش، ادب و اندوخته‌اش، پرهيز از گناهان و توشه‌اش، احسان و جايگاهش، سازش و رهنمايش، هدايت و يارش، همنشينى با نيكان.

35- المحاسن أَبِي عَنْ يُونُسَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ عَنِ الْأَحْوَلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَا يَسَعُ النَّاسَ حَتَّى يَسْأَلُوا أَوْ يَتَفَقَّهُوا. [39]

امام صادق‌ عليه السّلام فرمود: مردم چاره ای ندارند، جز اينكه از مسائل دینشان بپرسند يا اینکه خودشان تفقّه كنند.

36- المحاسن أَبِي وَ مُوسَى بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ يُونُسَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا قَالَ: سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ عَلَيْهِمَا السَّلَامُ هَلْ يَسَعُ النَّاسَ تَرْكُ الْمَسْأَلَةِ عَمَّا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ قَالَ لَا. [40]

از امام كاظم‌ عليه السّلام پرسش شد: آيا مردم مى‌توانند از مسائل مورد نيازشان پرسش نکنند؟ فرمود: نه.

37- المحاسن النَّوْفَلِيُّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ أُفٍّ لِكُلِّ مُسْلِمٍ لَا يَجْعَلُ فِي كُلِّ جُمْعَةٍ يَوْماً يَتَفَقَّهُ فِيهِ أَمْرَ دِينِهِ وَ يَسْأَلُ عَنْ دِينِهِ وَ رَوَى بَعْضٌ أُفٍّ لِكُلِّ رَجُلٍ مُسْلِمٍ. [41]

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اُف بر آن مسلمانى كه در هر هفته روزی را برای تفقّه در دینش و سؤال از دینش قرار ندهد!

39- المحاسن جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيُّ عَنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ قَالَ عَلِيٌّ ع فِي كَلَامٍ لَهُ‌ لَا يَسْتَحِي الْجَاهِلُ إِذَا لَمْ يَعْلَمْ أَنْ يَتَعَلَّمَ. [42]

امیر مؤمنان‌ عليه السّلام فرمود: شخص نادان نباید از آموختن چیزی که نمى‌داند، حیا کند.

40- المجالس للمفيد ابْنُ قُولَوَيْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْيَرِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ هَارُونَ‌ عَنِ‌ ابْنِ زِيَادٍ قَالَ: سَمِعْتُ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى‌ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ لِلْعَبْدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَ كُنْتَ عَالِماً فَإِنْ قَالَ نَعَمْ قَالَ لَهُ أَ فَلَا عَمِلْتَ بِمَا عَلِمْتَ وَ إِنْ قَالَ كُنْتُ جَاهِلًا قَالَ لَهُ أَ فَلَا تَعَلَّمْتَ حَتَّى تَعْمَلَ فَيَخْصِمُهُ وَ ذَلِكَ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ. [43]

امام باقر عليه السّلام در تفسير آيه «فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ» فرمود: خداى متعال روز قيامت به بنده مى‌گويد: آيا عالم بودى؟ اگر گفت: بلى، به او مى‌گويد: چرا به علمت عمل نكردى؟ و اگر گويد: من جاهل بودم، به او گويد: چرا علم نياموختى تا عمل كنى؟ پس این گونه با او احتجاج مى‌كند و اين است حجت بالغه.

41- روضة الواعظين قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ يَا مُؤْمِنُ إِنَّ هَذَا الْعِلْمَ وَ الْأَدَبَ ثَمَنُ نَفْسِكَ فَاجْتَهِدْ فِي تَعَلُّمِهِمَا فَمَا يَزِيدُ مِنْ عِلْمِكَ وَ أَدَبِكَ يَزِيدُ فِي ثَمَنِكَ وَ قَدْرِكَ فَإِنَّ بِالْعِلْمِ تَهْتَدِي إِلَى رَبِّكَ وَ بِالْأَدَبِ تُحْسِنُ خِدْمَةَ رَبِّكَ وَ بِأَدَبِ الْخِدْمَةِ يَسْتَوْجِبُ الْعَبْدُ وَلَايَتَهُ وَ قُرْبَهُ فَاقْبَلِ النَّصِيحَةَ كَيْ تَنْجُوَ مِنَ الْعَذَابِ. [44]

امیر مؤمنان عليه السّلام فرمود: اى مؤمن! اين علم و ادب ارزش جان تو است. در فرا گرفتن آن بكوش كه هر چه علم و ادب تو افزوده شود، بر ارج و منزلت تو افزوده مى‌شود. و همانا به يارى علم است كه به خداوندت رهنمون مى‌شوى و به يارى ادب مى‌توانى خدمت خدايت را پسنديده انجام دهى و با ادب در خدمت، بنده سزاوار دوستى و قرب به خدا مى‌شود. پند و اندرز را بپذير تا از عذاب رهايى يابى.

42- الإختصاص أَبُو حَمْزَةَ الثُّمَالِيُّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع قَالَ: وَ اللَّهِ مَا بَرَأَ اللَّهُ مِنْ بَرِيَّةٍ أَفْضَلَ مِنْ مُحَمَّدٍ وَ مِنِّي وَ أَهْلِ بَيْتِي وَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَلَبَةِ الْعِلْمِ مِنْ شِيعَتِنَا. [45]

‌امیر مؤمنان عليه السّلام فرمود: قسم به خدا که خدا هيچ مخلوقى بهتر از محمد و من و اهل بيتم نیافرید و به راستی ملائكه بال‌هايشان را براى طالب علم از شيعيان ما مى‌گسترانند.

43- الأمالي للشيخ الطوسي الْحُسَيْنُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ الْقَزْوِينِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حُبَيْشٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي غُنْدَرٍ عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: كَمَالُ الْمُؤْمِنِ فِي ثَلَاثِ خِصَالٍ تَفَقُّهٍ فِي دِينِهِ وَ الصَّبْرِ عَلَى النَّائِبَةِ وَ التَّقْدِيرِ فِي الْمَعِيشَةِ. [46]

امام صادق‌ عليه السّلام فرمود: كمال مؤمن در سه خصلت است: تفقه در دينش؛ صبر بر مشكلات و اندازه‌گيرى در معيشت.

44- الأمالي للشيخ الطوسي جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِي الْمُفَضَّلِ عَنْ رَجَاءِ بْنِ يَحْيَى عَنْ حَمْدَانَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ: قَالَ أَبُو ذَرٍّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ فِي خُطْبَتِهِ يَا مُبْتَغِيَ الْعِلْمِ لَا تَشْغَلْكَ الدُّنْيَا وَ لَا أَهْلٌ وَ لَا مَالٌ عَنْ نَفْسِكَ أَنْتَ يَوْمَ تُفَارِقُهُمْ كَضَيْفٍ بِتَّ فِيهِمْ ثُمَّ غَدَوْتَ عَنْهُمْ إِلَى غَيْرِهِمْ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةُ كَمَنْزِلٍ تَحَوَّلْتَ مِنْهُ إِلَى غَيْرِهِ وَ مَا بَيْنَ الْبَعْثِ وَ الْمَوْتِ إِلَّا كَنَوْمَةٍ نِمْتَهَا ثُمَّ اسْتَيْقَظْتَ عَنْهَا يَا جَاهِلُ تَعَلَّمِ الْعِلْمَ فَإِنَّ قَلْباً لَيْسَ فِيهِ شَيْ‌ءٌ مِنَ الْعِلْمِ كَالْبَيْتِ الْخَرَابِ الَّذِي لَا عَامِرَ لَهُ. [47]

امام باقر عليه السّلام روايت كرد كه ابوذر در خطبه‌اش فرمود: اى طالب علم! دنيا و خانواده و مال تو را به خود مشغول نسازد. تو روزى از آن جدا خواهى شد، مانند مهمانی كه چند روزى نزد آنها درنگ كرده و سپس از نزدشان به سوی ديگران کوچیده است.

 دنيا و آخرت مانند خانه‌اى است كه از يكى به ديگرى منتقل مى‌شوى؛ ميان مرگ و روز قيامت، مثل خوابی خفيف است كه مى‌خوابى و سپس بيدار مى‌شوى. پس اى جاهل! علم‌ بیاموز، زيرا دلی كه در آن علم نباشد، مانند خانه‌اى خراب است كه آبادگر ندارد.

45- نهج البلاغة الْعِلْمُ وِرَاثَةٌ كَرِيمَةٌ وَ الْفِكْرُ مِرْآةٌ صَافِيَةٌ. [48]

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: علم ميراثى بزرگوار و انديشه آیينه‌ای تابناك است.

46- نهج البلاغة إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِكْمَةِ. [49]

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: اين دل‌ها خسته می‌شوند همان گونه که بدن‌ها خسته مى‌گردند پس براى آنها تازه‌هاى حكمت را بطلبيد.

47- نهج البلاغة سُئِلَ ع عَنِ الْخَيْرِ مَا هُوَ فَقَالَ لَيْسَ الْخَيْرَ أَنْ يَكْثُرَ مَالُكَ وَ وَلَدُكَ وَ لَكِنَّ الْخَيْرَ أَنْ يَكْثُرَ عِلْمُكَ وَ يَعْظُمَ حِلْمُكَ الْخَبَرَ. [50]

از امیر مؤمنان علیه السّلام در مورد خير پرسيدند؛ فرمود: خير آن نيست كه مال و فرزندت بسيار شود، بلكه خير آن است كه علمت فراوان گردد و بردبارى‌ات زیاد شود.

48- نهج البلاغة  لَا شَرَفَ كَالْعِلْمِ وَ لَا عِلْمَ كَالتَّفَكُّرِ. [51]

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: هيچ شرفی چون علم و هيچ علمی چون تفكر نيست.

49- نهج البلاغة  كُلُّ وِعَاءٍ يَضِيقُ بِمَا جُعِلَ فِيهِ إِلَّا وِعَاءَ الْعِلْمِ فَإِنَّهُ يَتَّسِعُ. [52]

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: هر ظرفى بدان چه در آن گذاشته شود تنگ می‌گردد، جز ظرف علم كه هر چه در آن گذاشته شود فراخ‌تر گردد.

50- كَنْزُ الْكَرَاجُكِيِّ، قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ‌ الْجَاهِلُ صَغِيرٌ وَ إِنْ كَانَ شَيْخاً وَ الْعَالِمُ كَبِيرٌ وَ إِنْ كَانَ حَدَثاً. [53]

امیر مؤمنان عليه السّلام فرمود: جاهل کوچک است گرچه پير باشد و عالم بزرگ است گرچه نوجوان باشد.

51- كَنْزُ الْكَرَاجُكِيِّ، وَ قَالَ ع‌ مَنْ عُرِفَ بِالْحِكْمَةِ لَحَظَتْهُ الْعُيُونُ بِالْوَقَارِ. [54]

امیر مؤمنان عليه السّلام فرمود: هر كه به حکمت شناخته شود، در چشم مردم با وقار آيد.

52- كَنْزُ الْكَرَاجُكِيِّ، وَ قَالَ ع‌ الْمَوَدَّةُ أَشْبَكُ الْأَنْسَابِ وَ الْعِلْمُ أَشْرَفُ الْأَحْسَابِ. [55]

امیر مؤمنان عليه السّلام فرمود: دوستى استوارترین خویشاوندی و علم، شریف‌ترین شرافت خانوادگی است.

53- كَنْزُ الْكَرَاجُكِيِّ، وَ قَالَ ع‌ لَا كَنْزَ أَنْفَعُ مِنَ الْعِلْمِ وَ لَا قَرِينَ سَوْءٍ شَرٌّ مِنَ الْجَهْلِ. [56]

امیر مؤمنان عليه السّلام فرمود: گنجى سودمندتر از علم و هم‌ردیفی بدتر از نادانى نيست.

54- كَنْزُ الْكَرَاجُكِيِّ، وَ قَالَ ع‌ عَلَيْكُمْ بِطَلَبِ الْعِلْمِ فَإِنَّ طَلَبَهُ فَرِيضَةٌ وَ هُوَ صِلَةٌ بَيْنَ الْإِخْوَانِ وَ دَالٌّ عَلَى الْمُرُوءَةِ وَ تُحْفَةٌ فِي الْمَجَالِسِ وَ صَاحِبٌ فِي السَّفَرِ وَ أُنْسٌ فِي الْغُرْبَةِ. [57]

امیر مؤمنان عليه السّلام فرمود: علم آموزيد، زيرا آموختن آن فريضه است. و آن موجب پيوند ميان برادران و دليل بر مروت و تحفه در مجالس، و رفیق در سفر و همدم در غربت است.

55- كَنْزُ الْكَرَاجُكِيِّ، وَ قَالَ ع‌ الشَّرِيفُ مَنْ شَرَّفَهُ عِلْمُهُ. [58]

امیر مؤمنان عليه السّلام فرمود: شريف آن كس است كه علمش او را به شرف رساند.

56- كَنْزُ الْكَرَاجُكِيِّ، وَ قَالَ ع‌ مَنْ عَرَفَ الْحِكْمَةَ لَمْ يَصْبِرْ مِنَ الِازْدِيَادِ مِنْهَا. [59]

امیر مؤمنان عليه السّلام فرمود: هر كه حكمت را شناخت، براى فزون ساختن آن شكيبایی ندارد و به دنبال آن می‌شتابد.

57- كَنْزُ الْكَرَاجُكِيِّ وَ قَالَ الصَّادِقُ ع‌ الْمُلُوكُ حُكَّامٌ عَلَى النَّاسِ وَ الْعُلَمَاءُ حُكَّامٌ عَلَى الْمُلُوكِ.[60]

امام صادق  عليه السّلام فرمود: پادشاهان حاكمان بر مردم و عالمان حاكمان بر پادشاهانند.

58- كَنْزُ الْكَرَاجُكِيِّ وَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ الْكَلِمَةُ مِنَ الْحِكْمَةِ يَسْمَعُهَا الرَّجُلُ فَيَقُولُ أَوْ يَعْمَلُ بِهَا خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَنَةٍ. [61]

امیر مؤمنان عليه السّلام فرمود: يك كلمه حكمت كه شخص آن را بشنود، سپس آن را بگويد يا بدان عمل كند، بهتر از عبادت يك سال است.

59- الکافی، مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَيْمُونٍ الْقَدَّاحِ وَ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ مَنْ سَلَكَ طَرِيقاً يَطْلُبُ فِيهِ عِلْماً سَلَكَ اللَّهُ بِهِ‌ طَرِيقاً إِلَى الْجَنَّةِ وَ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ لَتَضَعُ أَجْنِحَتَهَا لِطَالِبِ الْعِلْمِ رِضًا بِهِ‌ وَ إِنَّهُ يَسْتَغْفِرُ لِطَالِبِ الْعِلْمِ مَنْ فِي السَّمَاءِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ حَتَّى الْحُوتِ فِي الْبَحْرِ وَ فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَى الْعَابِدِ كَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلَى سَائِرِ النُّجُومِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ وَ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاءِ إِنَّ الْأَنْبِيَاءَ لَمْ يُوَرِّثُوا دِينَاراً وَ لَا دِرْهَماً وَ لَكِنْ وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ. [62]

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر كه به راهى رود كه در آن طلب علم کند، خدا او را به راهى برد كه به بهشت وارد شود. همانا فرشتگان بال هاى خود را براى طالب علم از روی رضایت به او بگسترانند و قطعاً هر كه در آسمان و زمين است تا برسد به ماهيان دريا، براى طالب علم طلب آمرزش كند.

فضل عالم بر عابد چون فضل ماه است بر ساير ستارگان در شب چهارده، و به راستى علماء وارثان پيغمبرانند، زيرا پيغمبران دينار و درهمى به ارث نگذاشتند، ولى علم را به ارث گذاشتند که هر كه از آن بگیرد، بهره فراوانى گرفته است.

60- الکافی، مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنَّ الَّذِي يُعَلِّمُ الْعِلْمَ مِنْكُمْ لَهُ أَجْرٌ مِثْلُ أَجْرِ الْمُتَعَلِّمِ وَ لَهُ الْفَضْلُ عَلَيْهِ فَتَعَلَّمُوا الْعِلْمَ مِنْ حَمَلَةِ الْعِلْمِ وَ عَلِّمُوهُ إِخْوَانَكُمْ كَمَا عَلَّمَكُمُوهُ الْعُلَمَاءُ. [63]

امام باقر علیه السلام فرمود: کسی از شماها که علمی را تعلیم می دهد پاداشی همچون پاداش علم آموز دارد و بر او برتری نیز دارد. پس علم را از حاملان آن بیاموزید و به برادرانتان تعلیم دهید همانطور که علما[64] به شما تعلیم دادند.

61- بصائر الدرجات أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ الْعَالِمُ وَ الْمُتَعَلِّمُ شَرِيكَانِ فِي الْأَجْرِ لِلْعَالِمِ‌ أَجْرَانِ وَ لِلْمُتَعَلِّمِ أَجْرٌ وَ لَا خَيْرَ فِي سِوَى ذَلِكَ. [65]

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: عالم و علم‌آموز هر دو در پاداش شريكند؛ براى عالم دو اجر و براى علم‌آموز يك اجر می‌باشد، و هیچ خیری در غير آن (تعلیم و تعلّم) نيست.

62- الکافی، عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ‌ مَنْ عَلَّمَ خَيْراً فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ عَمِلَ بِهِ قُلْتُ فَإِنْ عَلَّمَهُ غَيْرَهُ‌  يَجْرِي ذَلِكَ لَهُ قَالَ إِنْ عَلَّمَهُ النَّاسَ كُلَّهُمْ جَرَى لَهُ قُلْتُ فَإِنْ مَاتَ قَالَ وَ إِنْ مَاتَ. [66]

امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که خیری را تعلیم دهد همچون کسی که به آن عمل می کند پاداش می برد. سؤال شد: اگر به بیش از یک نفر تعلیم دهد همین گونه پاداش می برد؟ امام فرمود: اگر به همه مردم نیز تعلیم دهد همچون همه آنها پاداش می برد. سؤال شد: حتی اگر مرده باشد فرمود: بله حتی اگر مرده باشد.

63- الکافی، وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَنْ عَلَّمَ بَابَ هُدًى فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ عَمِلَ بِهِ وَ لَا يُنْقَصُ أُولَئِكَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَيْئاً وَ مَنْ عَلَّمَ بَابَ ضَلَالٍ كَانَ عَلَيْهِ مِثْلُ أَوْزَارِ مَنْ عَمِلَ بِهِ وَ لَا يُنْقَصُ أُولَئِكَ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَيْئاً. [67]

امام باقر علیه السلام فرمود: کسی که باب هدایتی را تعلیم دهد برای او پاداشی همچون پاداش کسانی که بدان عمل می کنند می باشد و چیزی از پاداش آنها کم نمی شود. و کسی که باب ضلالتی را تعلیم دهد گناهی همچون گناه کسانی که بدان عمل کنند بر گردن اوست و چیزی از گناه آنها کم نمی شود.

64- الکافی، الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعْدٍ رَفَعَهُ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ع قَالَ: لَوْ يَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِي طَلَبِ الْعِلْمِ لَطَلَبُوهُ وَ لَوْ بِسَفْكِ الْمُهَجِ‌ وَ خَوْضِ اللُّجَجِ‌ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَوْحَى إِلَى دَانِيَالَ أَنَّ أَمْقَتَ عَبِيدِي إِلَيَّ الْجَاهِلُ الْمُسْتَخِفُّ بِحَقِّ أَهْلِ الْعِلْمِ التَّارِكُ لِلِاقْتِدَاءِ بِهِمْ وَ أَنَّ أَحَبَّ عَبِيدِي إِلَيَّ التَّقِيُّ الطَّالِبُ لِلثَّوَابِ الْجَزِيلِ اللَّازِمُ لِلْعُلَمَاءِ التَّابِعُ لِلْحُلَمَاءِ الْقَابِلُ عَنِ الْحُكَمَاءِ. [68]

امام سجاد علیه السلام فرمود: اگر مردم می دانستند در طلب علم چه چیزهایی است حتما آن را طلب می کردند گرچه با ریختن خون دل و رفتن در گردابها بود. خدای تبارک و تعالی به دانیال وحی فرمود: مبغوض ترین بندگانم نزد من، جاهلی است که حق اهل علم را کوچک شمارد و پیروی از آنها را ترک کند. و محبوب ترین بندگانم در نزد من پرهیزکارِ طالب ثواب بزرگ است؛ کسی که همراه علما، پیرو بردباران و پذیرنده از حکیمان است.

65- روضة الواعظين قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ قِوَامُ الدِّينِ بِأَرْبَعَةٍ بِعَالِمٍ نَاطِقٍ مُسْتَعْمِلٍ لَهُ وَ بِغَنِيٍّ لَا يَبْخَلُ بِفَضْلِهِ عَلَى أَهْلِ دِينِ اللَّهِ وَ بِفَقِيرٍ لَا يَبِيعُ آخِرَتَهُ بِدُنْيَاهُ وَ بِجَاهِلٍ لَا يَتَكَبَّرُ عَنْ طَلَبِ الْعِلْمِ فَإِذَا اكْتَتَمَ الْعَالِمُ عِلْمَهُ وَ بَخِلَ الْغَنِيُّ وَ بَاعَ الْفَقِيرُ آخِرَتَهُ بِدُنْيَاهُ وَ اسْتَكْبَرَ الْجَاهِلُ عَنْ طَلَبِ الْعِلْمِ رَجَعَتِ الدُّنْيَا عَلَى تُرَاثِهَا قَهْقَرَى وَ لَا تَغُرَّنَّكُمْ كَثْرَةُ الْمَسَاجِدِ وَ أَجْسَادُ قَوْمٍ مُخْتَلِفَةٍ قِيلَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ كَيْفَ الْعَيْشُ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ فَقَالَ خَالِطُوهُمْ بِالْبَرَّانِيَّةِ يَعْنِي فِي الظَّاهِرِ وَ خَالِفُوهُمْ فِي الْبَاطِنِ لِلْمَرْءِ مَا اكْتَسَبَ وَ هُوَ مَعَ مَنْ أَحَبَّ وَ انْتَظِرُوا مَعَ ذَلِكَ الْفَرَجَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى. [69]

امیر مؤمنان ‌عليه السّلام فرمود: استواری دين به چهار گروه است: عالمى كه علم خود را بازگو كند و به آن عمل كند؛ توانگرى كه بخل نورزد و بر متدينان انفاق كند؛ فقیری كه آخرت خويش را به دنيا نفروشد؛ و جاهلی كه در طلب علم تكبر نورزد. پس هر گاه عالم علم خود را پوشيده دارد و توانگر به مال خود بخل ورزد و فقیر، آخرت خود را به دنيا بفروشد و جاهل در طلب علم تكبر كند، دنیا در پى آن به قهقرا باز خواهد گشت. بسيارى مسجدها و جمع شدن اقوام مختلف شما را نفریبد. گفته شد: اى امير مؤمنان! زندگى در آن زمان چگونه باید باشد؟ فرمود: به ظاهر با آنان معاشرت می‌كنيد و در باطن با آنان مخالفت ‌ورزید، ـ که براى آدمى آنچه کسب کند خواهد بود و با كسى كه دوست مى‌دارد محشور خواهد شد ـ و نیز منتظر فرج و گشايش از جانب خداوند متعال باشيد.

66- الکافی، عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِ‌ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‌ مَنْ تَعَلَّمَ الْعِلْمَ وَ عَمِلَ بِهِ وَ عَلَّمَ لِلَّهِ دُعِيَ فِي مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ عَظِيماً فَقِيلَ تَعَلَّمَ لِلَّهِ وَ عَمِلَ لِلَّهِ وَ عَلَّمَ لِلَّهِ. [70]

امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که علم را فرا گیرد و بدان عمل کند و برای خدا به دیگران بیاموزد در ملکوت آسمانها «بزرگ» خوانده شود و گفته شود: برای خدا علم آموخت و برای خدا بدان عمل کرد و برای خدا تعلیم داد.

67- الکافی، عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَا مِنْ أَحَدٍ يَمُوتُ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَحَبَّ إِلَى إِبْلِيسَ مِنْ مَوْتِ فَقِيهٍ. [71]

امام صادق علیه السلام فرمود: مرگ هیچ مؤمنی نزد ابلیس محبوب تر از مرگ یک فقیه نیست.

68- الکافی، عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ الْفَقِيهُ ثُلِمَ فِي الْإِسْلَامِ ثُلْمَةٌ لَا يَسُدُّهَا شَيْ‌ءٌ. [72]

امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که مؤمنی فقیه می میرد رخنه ای در اسلام پدید آید که چیزی آن را جبران نکند.

69- الکافی، مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع يَقُولُ‌ إِذَا مَاتَ الْمُؤْمِنُ بَكَتْ عَلَيْهِ الْمَلَائِكَةُ وَ بِقَاعُ الْأَرْضِ‌ الَّتِي كَانَ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَيْهَا وَ أَبْوَابُ السَّمَاءِ الَّتِي كَانَ يُصْعَدُ فِيهَا بِأَعْمَالِهِ وَ ثُلِمَ فِي الْإِسْلَامِ ثُلْمَةٌ لَا يَسُدُّهَا شَيْ‌ءٌ لِأَنَّ الْمُؤْمِنِينَ الْفُقَهَاءَ حُصُونُ الْإِسْلَامِ كَحِصْنِ سُورِ الْمَدِينَةِ لَهَا. [73]

امام کاظم علیه السلام فرمود: هنگامی که مؤمن می میرد فرشتگان و تکه هایی از زمین که بر آن عبادت خدا می کرد و درهایی از آسمان که اعمالش در آن بالا می رفت، برایش می گریند. و با مرگ او رخنه ای در اسلام پدید آید که چیزی جبرانش نکند زیرا مؤمنان فقیه محافظان اسلام هستند همانند محافظت دیوار شهر برای آن.

70- الکافی، عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَمِّهِ يَعْقُوبَ بْنِ سَالِمٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ أَبِي كَانَ يَقُولُ‌ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا يَقْبِضُ الْعِلْمَ بَعْدَ مَا يُهْبِطُهُ وَ لَكِنْ يَمُوتُ الْعَالِمُ فَيَذْهَبُ بِمَا يَعْلَمُ فَتَلِيهِمُ الْجُفَاةُ فَيَضِلُّونَ وَ يُضِلُّونَ وَ لَا خَيْرَ فِي شَيْ‌ءٍ لَيْسَ لَهُ أَصْلٌ. [74]

امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم می فرمود: خدای عزّ و جلّ علم را بعد از آنکه فرودش آورد بر نمی گرداند ولی علما که می میرند آنچه را که می دانند می برند و پس از آنها جفاکارانی می آیند که گمراه می شوند و گمراه می کنند. و در چیزی که اصلی ندارد خیری نیست.

71- الکافی، عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ع يَقُولُ‌ إِنَّهُ يُسَخِّي‌ نَفْسِي فِي سُرْعَةِ الْمَوْتِ وَ الْقَتْلِ فِينَا قَوْلُ اللَّهِ أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا نَأْتِي الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها وَ هُوَ ذَهَابُ الْعُلَمَاءِ. [75]

امام سجاد علیه السلام فرمود: این سخن خداوند که فرمود: {آيا نديده‌اند كه ما [همواره‌] مى‌آييم و از اطراف اين زمين مى‌كاهيم؟} سرعت مرگ و کشته شدن ما اهل بیت را برایم آسان می کند. چرا که منظور از کاهش اطراف زمین، رفتن علماست.

72- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ نُوحِ بْنِ شُعَيْبٍ النَّيْسَابُورِيِّ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ عَنْ عُرْوَةَ ابْنِ أَخِي شُعَيْبٍ الْعَقَرْقُوفِيِ‌ عَنْ شُعَيْبٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع يَقُولُ‌ يَا طَالِبَ الْعِلْمِ إِنَّ الْعِلْمَ ذُو فَضَائِلَ كَثِيرَةٍ فَرَأْسُهُ التَّوَاضُعُ وَ عَيْنُهُ الْبَرَاءَةُ مِنَ الْحَسَدِ وَ أُذُنُهُ الْفَهْمُ وَ لِسَانُهُ الصِّدْقُ وَ حِفْظُهُ الْفَحْصُ وَ قَلْبُهُ حُسْنُ النِّيَّةِ وَ عَقْلُهُ مَعْرِفَةُ الْأَشْيَاءِ وَ الْأُمُورِ وَ يَدُهُ الرَّحْمَةُ وَ رِجْلُهُ زِيَارَةُ الْعُلَمَاءِ وَ هِمَّتُهُ السَّلَامَةُ وَ حِكْمَتُهُ الْوَرَعُ وَ مُسْتَقَرُّهُ النَّجَاةُ وَ قَائِدُهُ الْعَافِيَةُ وَ مَرْكَبُهُ الْوَفَاءُ وَ سِلَاحُهُ لِينُ الْكَلِمَةِ وَ سَيْفُهُ الرِّضَا وَ قَوْسُهُ الْمُدَارَاةُ وَ جَيْشُهُ مُحَاوَرَةُ الْعُلَمَاءِ وَ مَالُهُ الْأَدَبُ وَ ذَخِيرَتُهُ اجْتِنَابُ الذُّنُوبِ وَ زَادُهُ الْمَعْرُوفُ وَ مَاؤُهُ الْمُوَادَعَةُ وَ دَلِيلُهُ الْهُدَى وَ رَفِيقُهُ مَحَبَّةُ الْأَخْيَارِ. [76]

امام صادق علیه السلام از امیر مؤمنان علیه السلام روایت نمود که آن حضرت فرمود: اى طالب علم، به راستى علم را فضائل بسيار است (اگر مجسم شود)، تواضع سر او است، و بر كنارى از حسد چشم او، گوشش فهم است و زبانش راستى، حافظه‌اش بررسى است و دلش حسن نيت، و عقلش معرفت اشياء و امور، دست او مهرورزى است و پايش ديدار دانشمندان، همتش سلامت و حكمتش ورع، قرارگاهش نجات است و جلو كشش عافيت و مركبش وفاء و سلاحش نرمش سخن، تيغش رضا و كمانش مدارا و لشكرش گفتگوى با علماء و سرانجامش ادب و پس‌اندازش دورى از گناهان، توشه‌اش احسان است و شرابش سازگارى و رهنمايش هدايت و رفيقش دوستى با نيكان.

73- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ نِعْمَ وَزِيرُ الْإِيمَانِ الْعِلْمُ وَ نِعْمَ وَزِيرُ الْعِلْمِ الْحِلْمُ وَ نِعْمَ وَزِيرُ الْحِلْمِ الرِّفْقُ وَ نِعْمَ وَزِيرُ الرِّفْقِ‌ الصَّبْرُ. [77]

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت نمود که آن حضرت فرمود: علم چه خوب وزیری برای ایمان، بردباری چه خوب وزیری برای علم، نرمی و مدارا چه خوب وزیری برای بردباری و صبر چه خوب وزیری برای نرمی و مدارا است.

74- عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَيْمُونٍ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا الْعِلْمُ قَالَ الْإِنْصَاتُ قَالَ ثُمَّ مَهْ قَالَ الِاسْتِمَاعُ قَالَ ثُمَّ مَهْ قَالَ الْحِفْظُ قَالَ ثُمَّ مَهْ قَالَ الْعَمَلُ بِهِ قَالَ ثُمَّ مَهْ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ نَشْرُهُ. [78]

امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت فرمود که مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول الله علم چیست؟ حضرت فرمود: سکوت. گفت: بعد از آن؟ فرمود: گوش دادن. گفت: بعد از آن؟ فرمود: حفظ. گفت: بعد از آن؟ فرمود: عمل به آن. گفت: بعد از آن؟ فرمود: نشر آن.

75- الْحُسَيْنُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَكَرِيَّا الْغَلَابِيِّ عَنِ ابْنِ عَائِشَةَ الْبَصْرِيِّ رَفَعَهُ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع قَالَ فِي بَعْضِ خُطَبِهِ‌ أَيُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ بِعَاقِلٍ مَنِ‌ انْزَعَجَ مِنْ قَوْلِ الزُّورِ فِيهِ وَ لَا بِحَكِيمٍ مَنْ رَضِيَ بِثَنَاءِ الْجَاهِلِ عَلَيْهِ النَّاسُ أَبْنَاءُ مَا يُحْسِنُونَ وَ قَدْرُ كُلِّ امْرِئٍ مَا يُحْسِنُ فَتَكَلَّمُوا فِي الْعِلْمِ تَبَيَّنْ أَقْدَارُكُمْ.[79]

امیر مؤمنان عليه السّلام: اى مردم! آن كس كه از گفته باطل ديگران در حقّ خود دلگير شود خردمند نيست و آن كس كه از ستايش نادان در باره خود خرسند شود فرزانه نباشد. مردم فرزندان كردار نيكى هستند كه مى‌كنند و ارزش هر مردى به همان كارى است كه خوب انجام مى‌دهد. در باب علم سخن گوييد تا ارزشهاى شما آشكار شود.