آیات:
وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ [1]
و ما آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است جز به حق نيافريده‌ايم، و يقيناً قيامت فرا خواهد رسيد.
وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ كُنَّا فاعِلِينَ بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ وَ لَكُمُ الْوَيْلُ مِمَّا تَصِفُونَ [2]
و آسمان و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است به بازيچه نيافريديم. اگر مى‌خواستيم بازيچه‌اى بگيريم، قطعاً آن را از پيش خود اختيار مى‌كرديم. بلكه حق را بر باطل فرو مى‌افكنيم، پس آن را در هم مى‌شكند، و بناگاه آن نابود مى‌گردد. واى بر شما از آنچه وصف مى‌كنيد.
أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ [3]
آيا پنداشتيد كه شما را بيهوده آفريده‌ايم و اينكه شما به سوى ما بازگردانيده نمى‌شويد؟
قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزاماً [4]
بگو: «اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هيچ اعتنايى به شما نمى‌كند. در حقيقت شما به تكذيب پرداخته‌ايد و به زودى [عذاب بر شما] لازم خواهد شد.»
أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُونَ [5]
آيا در خودشان به تفكّر نپرداخته‌اند؟ خداوند آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است، جز به حق و تا هنگامى معيّن، نيافريده است، و [با اين همه] بسيارى از مردم لقاى پروردگارشان را سخت منكرند.
ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ [6]
به سبب آنچه دستهاى مردم فراهم آورده، فساد در خشكى و دريا نمودار شده است، تا [سزاىِ] بعضى از آنچه را كه كرده‌اند به آنان بچشاند، باشد كه بازگردند.
وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلًا ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا [7]
و آسمان و زمين و آنچه را كه ميان اين دو است به باطل نيافريديم، اين گمان كسانى است كه کفر ورزیدند
خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِ [8]
آسمانها و زمين را به حقّ آفريد.
وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ [9]
و هر [گونه] مصيبتى به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست، و [خدا] از بسيارى درمى‌گذرد.
وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ [10]
و آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است به بازى نيافريده‌ايم؛ آنها را جز به حقّ نيافريده‌ايم، ليكن بيشترشان نمى‌دانند.
وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ [11]
و خدا آسمانها و زمين را به حقّ آفريده است، و تا هر كسى به [موجب] آنچه به دست آورده پاداش يابد، و آنان مورد ستم قرار نخواهند گرفت.
ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى [12]
[ما] آسمانها و زمين و آنچه را كه ميان آن دو است جز به حقّ و [تا] زمانى معيّن نيافريديم
وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ ما أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ [13]
و جنّ و انس را نيافريدم جز براى آنكه مرا بپرستند.
أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدى [14]
آيا انسان پندارد كه بيهوده رها مى‌شود؟!
روایات:
1- علل الشرائع أَبِي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُبَيْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عُبَيْدِ اللَّهِ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ عَطَاءٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: خَرَجَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ ع عَلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ ذِكْرُهُ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلَّا لِيَعْرِفُوهُ فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوْا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَةِ مَا سِوَاهُ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي فَمَا مَعْرِفَةُ اللَّهِ قَالَ مَعْرِفَةُ أَهْلِ كُلِّ زَمَانٍ إِمَامَهُمُ الَّذِي يَجِبُ عَلَيْهِمْ طَاعَتُهُ. [15]
امام صادق علیه السلام فرمود: روزی امام حسین علیه السلام به نزد اصحاب خویش رفتند و فرمود: ای مردم! خداوند جلّ ذکره بندگان را فقط برای این که او را بشناسند آفریده است، هنگامی که او را بشناسند، عبادتش می‌کنند و هنگامی که او را عبادت کردند، با عبادت او از عبادت دیگران بی‌نیاز می‌شوند. مردی عرض کرد: ای فرزند رسول خدا! پدر و مادرم فدایتان! معرفت خداوند به چیست؟ ایشان فرمود: به این‌که مردم هر زمان، امامی که اطاعت از او بر آنها واجب است را بشناسند.
توضیح علامه مجلسی: محتمل است که مقصود این باشد که معرفت خداوند متعال هنگامی مفید است که سایر عقاید مانند معرفت امام را نیز به همراه داشته باشد، یا این‌که معرفت خداوند، تنها از راه معرفت امام حاصل می‌شود؛ زیرا معرفت امام است که راه رسیدن به معرفت خداوند متعال می‌باشد.
2- علل الشرائع الطَّالَقَانِيُّ عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ يَحْيَى الْجَلُودِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَكَرِيَّا الْجَوْهَرِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع فَقُلْتُ لَهُ لِمَ خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يَخْلُقْ خَلْقَهُ عَبَثاً وَ لَمْ يَتْرُكْهُمْ سُدًى بَلْ خَلَقَهُمْ لِإِظْهَارِ قُدْرَتِهِ وَ لِيُكَلِّفَهُمْ طَاعَتَهُ فَيَسْتَوْجِبُوا بِذَلِكَ رِضْوَانَهُ وَ مَا خَلَقَهُمْ لِيَجْلِبَ مِنْهُمْ مَنْفَعَةً وَ لَا لِيَدْفَعَ بِهِمْ مَضَرَّةً بَلْ خَلَقَهُمْ لِيَنْفَعَهُمْ وَ يُوصِلَهُمْ إِلَى نَعِيمِ الْأَبَدِ. [16]
از امام صادق علیه السلام سؤال شد: چرا خداوند مخلوقات را آفرید؟ ایشان فرمود: خداوند تبارک و تعالی مخلوقات را بیهوده نیافرید و آنها را به حال خود رها نکرد، بلکه آنها را برای نشان دادن قدرت خود آفرید و بر اطاعت خود مکلف نمود، و آنان به سبب طاعت او مستوجب رضوان خداوند می‌شوند، خداوند آنها را نیافرید تا خود سودی از آنان ببرد و یا زیانی را به وسیله آنان از خود دور کند، بلکه آنان را آفرید تا به آنان سود برساند و آنها را به نعمت‌های جاودان برساند.
3- علل الشرائع أَبِي عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ زِيَادٍ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنَّا خُلِقْنَا لِلْعَجَبِ قَالَ وَ مَا ذَاكَ اللَّهَ أَنْتَ قَالَ خُلِقْنَا لِلْفَنَاءِ فَقَالَ مَهْ يَا ابْنَ أَخِ خُلِقْنَا لِلْبَقَاءِ وَ كَيْفَ تَفْنَى جَنَّةٌ لَا تَبِيدُ وَ نَارٌ لَا تَخْمُدُ وَ لَكِنْ قُلْ إِنَّمَا نَتَحَوَّلُ مِنْ دَارٍ إِلَى دَارٍ. [17]
مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: ای اباعبدالله! علت آفرینش ما عجیب است؛ ایشان فرمود: ای مؤمن خدا! چطور؟ او عرض کرد: ما برای نیستی آفریده شده‌ایم. ایشان فرمود: درنگ کن ای برادرزاده! ما برای بقا آفریده شده‌ایم، و چگونه بهشتی که نابود نمی‌شود و آتشی که خاموش نمی‌شود نیست شوند!؟ بگو ما از سرایی به سرای دیگر منتقل می‌شویم.
4- علل الشرائع الْحُسَيْنُ بْنُ يَحْيَى بْنِ ضُرَيْسٍ الْبَجَلِيُّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ السُّكَّرِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَاصِمٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هَارُونَ الْكَرْخِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَزِيدَ بْنِ سَلَّامِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مَوْلَى رَسُولِ اللَّهِ ص عَنْ أَبِيهِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ يَزِيدَ عَنْ أَبِيهِ سَلَّامِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَخِي عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَامٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلَامٍ مَوْلَى رَسُولِ اللَّهِ ص قَالَ: فِي صُحُفِ مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ ع يَا عِبَادِي إِنِّي لَمْ أَخْلُقِ الْخَلْقَ لِأَسْتَكْثِرَ بِهِمْ مِنْ قِلَّةٍ وَ لَا لِآنَسَ بِهِمْ مِنْ وَحْشَةٍ وَ لَا لِأَسْتَعِينَ بِهِمْ عَلَى شَيْ‌ءٍ عَجَزْتُ عَنْهُ وَ لَا لِجَرِّ مَنْفَعَةٍ وَ لَا لِدَفْعِ مَضَرَّةٍ وَ لَوْ أَنَّ جَمِيعَ خَلْقِي مِنْ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ اجْتَمَعُوا عَلَى طَاعَتِي وَ عِبَادَتِي لَا يَفْتُرُونَ عَنْ ذَلِكَ لَيْلًا وَ لَا نَهَاراً مَا زَادَ ذَلِكَ فِي مِلْكِي شَيْئاً سُبْحَانِي وَ تَعَالَيْتُ عَنْ ذَلِكَ. [18]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در صحف موسی بن عمران آمده است: ای بندگان من! من خلایق را برای این نیافریدم که به وسیله آنها از کمی به زیادی برسم، و یا از وحشت به انس برسم، و یا از آنان در کاری که بر انجام آن عاجز هستم کمک بخواهم، و یا سودی ببرم و زیانی را از خود دور کنم، اگر همه مخلوقات من در آسمانها و زمین در تمام شب‌ها و روزها به طاعت و عبادت من بپردازند، در دارایی من چیزی زیاد نمی‌شود، من منزه و والاتر از آن هستم.
5- علل الشرائع السِّنَانِيُّ عَنْ مُحَمَّدٍ الْأَسَدِيِّ عَنِ النَّخَعِيِّ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ قَالَ خَلَقَهُمْ لِيَأْمُرَهُمْ بِالْعِبَادَةِ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ قَالَ خَلَقَهُمْ لِيَفْعَلُوا مَا يَسْتَوْجِبُونَ بِهِ رَحْمَتَهُ فَيَرْحَمَهُمْ. [19]
بيان قال الطبرسي رحمه الله في قوله تعالى إِلَّا لِيَعْبُدُونِ أي لم أخلق الجن و الإنس إلا لعبادتهم إياي فإذا عبدوني استحقوا الثواب و قيل إلا لآمرهم و أنهاهم و أطلب منهم العبادة و اللام لام الغرض و المراد أن الغرض في خلقهم تعريض الثواب و ذلك لا يحصل إلا بأداء العبادات فصار كأنه سبحانه خلقهم للعبادة ثم إنه إذا لم يعبده قوم لم يبطل الغرض و يكون كمن هيأ طعاما لقوم و دعاهم ليأكلوه فحضروا و لم يأكله بعضهم فإنه لا ينسب إلى السفه و يصح غرضه فإن الأكل موقوف على اختيار الغير و كذلك المسألة فإن الله إذا أزاح علل المكلفين من القدرة و الآلة و الألطاف و أمرهم بعبادته فمن خالف فقد أتى من قبل نفسه لا من قبله سبحانه و قيل معناه إلا ليقروا بالعبودية طوعا و كرها ثم قال تعالى ما أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ لنفي إيهام أن يكون ذلك لعائدة نفع تعود إليه تعالى فبين أنه لعائدة النفع على الخلق دونه تعالى لأنه غني بنفسه غير محتاج إلى غيره و كل الخلق محتاجون إليه و قيل معناه ما أريد أن يرزقوا أحدا من خلقي و إنما أسند الطعام إلى نفسه لأن الخلق كلهم عيال الله و من أطعم عيال أحد فقد أطعمه.
أبی بصیر نقل کرده، از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ» [20] {و جن و انس را نيافريدم جز براى آنكه مرا بپرستند} پرسیدم؛ ایشان فرمود: یعنی آنها را خلق کرد تا به عبادت خود امرشان کند. و درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ * إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَ لِذلِكَ خَلَقَهُمْ» [21] {در حالى كه پيوسته در اختلافند * مگر كسانى كه پروردگار تو به آنان رحم كرده و براى همين آنان را آفريده است} از ایشان پرسیدم؛ فرمود: آنها را آفرید تا کاری که مستوجب رحمت اوست را انجام دهند تا خداوند به آنان رحم کند.
توضیح علامه مجلسی: طبرسی رحمه الله درباره این سخن خداوند متعال: «إِلَّا لِيَعْبُدُونِ»{جز براى آنكه مرا بپرستند} گفته است: یعنی جن و انس را جز برای این‌که مرا عبادت کنند نیافریدم، و هنگامی که مرا عبادت کنند، مستحق پاداش می‌شوند. گفته شده که معنایش این است: جز برای این‌که به آنان امر و نهی کنم و از ایشان عبادت بخواهم، آنان را نیافریدم. و لام «لِيَعْبُدُونِ» لام به معنای غرض است و مقصود این است که غرض از خلقت آنها این است که در معرض پاداش قرار بگیرند، و این حاصل نمی‌شود جز با ادا کردن عبادات، طوری که گویا خداوند سبحان آنها را برای عبادت آفریده است. و هنگامی که بعد [از خلقت] عده‌ای او را عبادت نکنند، غرض باطل نمی‌شود و مانند این است که کسی غذایی را برای عده‌ای آماده کرده باشد و آنها را دعوت کند تا آن را بخورند، آنها نیز می‌آیند، ولی بعضی از آنها نمی‌خورند، [در این صورت] آن شخص [میزبان] به سفاهت منسوب نمی‌شود و غرض او صحیح است؛ زیرا خوردن متوقف بر اختیار مهمان است [نه اختیار او]. این مسأله نیز همین‌طور است؛ از آن‌جا که خداوند سبحان عذرهای مکلفین از قبیل قدرت و وسیله و الطاف را برطرف کرد و [سپس] آنان را به عبادت امر نمود، هر کس که مخالفت کند، از جانب خود این کار را کرده است، نه از جانب خداوند سبحان. و گفته شده که معنای آن این است: جز برای این‌که به میل خود یا به اکراه، به عبودیت اقرار کنند. خداوند متعال سپس فرموده است: «ما أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ» [22] {از آنان هيچ روزيى نمى‌خواهم و نمى‌خواهم كه مرا خوراك دهند}، تا این توهم که خلقت به علت رسیدن نفعی به خود بوده باشد را نفی کند و بیان کند که علت خلقت رسیدن سود به خود خلایق است نه خداوند متعال؛ زیرا خداوند به خودی خود بی‌نیاز است و به کسی غیر از خود محتاج نیست، و این خلایق هستند که به او محتاجند. و گفته شده که معنای این آیه است: من از آنان نمی‌خواهم که یکی از خلایق من را روزی دهند، و این‌که خوراک‌دادن را به خود نسبت داده است به سبب این است که خلایق همگی جیره‌خوار خداوند هستند و کسی که جیره خوار دیگری را خوراک دهد، در حقیقت به او خوراک داده است.
6- علل الشرائع ابْنُ الْوَلِيدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ النَّهِيكِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ الطَّاطَرِيِّ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ جَمِيلٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا مَعْنَى قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ فَقَالَ خَلَقَهُمْ لِلْعِبَادَةِ.
راوی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایتان شوم! معنای این سخن خداوند عزّ و جلّ: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ» [23] {و جن و انس را نيافريدم جز براى آنكه مرا بپرستند} چیست؟ ایشان فرمود: آنها را برای عبادت خلق کرد. [24]
7- الأمالي للصدوق الْعَطَّارُ عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِيِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ سَمَاعَةَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا كَثُرَتْ ذُنُوبُهُ وَ لَمْ يَجِدْ مَا يُكَفِّرُهَا بِهِ ابْتَلَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْحُزْنِ فِي الدُّنْيَا لِيُكَفِّرَهَا فَإِنْ فَعَلَ ذَلِكَ بِهِ وَ إِلَّا أَسْقَمَ بَدَنَهُ لِيُكَفِّرَهَا بِهِ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِكَ بِهِ وَ إِلَّا شَدَّدَ عَلَيْهِ عِنْدَ مَوْتِهِ لِيُكَفِّرَهَا بِهِ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِكَ بِهِ وَ إِلَّا عَذَّبَهُ فِي قَبْرِهِ لِيَلْقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ يَلْقَاهُ وَ لَيْسَ شَيْ‌ءٌ يَشْهَدُ عَلَيْهِ بِشَيْ‌ءٍ مِنْ ذُنُوبِهِ. [25]
امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که گناهان بنده‌ای زیاد می‌شود و چیزی که موجب پاک‌شدن آنها شود نمی‌یابد، خداوند او را به اندوه مبتلا می‌کند تا گناهانش در [همین] دنیا پاک شوند، اگر آن اندوه گناهانش را پاک بکند که هیچ، اما اگر نکند، بدنش را بیمار می‌نماید، تا گناهانش پاک شوند، اگر آن بیماری گناهانش را پاک بکند که هیچ، اما اگر نکند، در هنگام مرگ بر او سخت می‌گیرد تا آنها پاک شوند، اگر گناهانش به این وسیله پاک بشود که هیچ، اما اگر نشود، در درون قبر عذابش می‌کند تا هنگامی که در روز قیامت خدا را ملاقات می‌کند، در حالی که هیچ چیزی نیست که بر علیه او در مورد گناهی شهادت دهد.
8- الأمالي للشيخ الطوسي الْغَضَائِرِيُّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْكُلَيْنِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ إِسْمَاعِيلَ النَّيْسَابُورِيِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَنِّهِ وَ رَحْمَتِهِ لَمَّا فَرَضَ عَلَيْكُمُ الْفَرَائِضَ لَمْ يَفْرِضْ ذَلِكَ عَلَيْكُمْ لِحَاجَةٍ مِنْهُ إِلَيْهِ بَلْ رَحْمَةً مِنْهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لِيَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَ لِيَبْتَلِيَ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَ لِيُمَحِّصَ ما فِي قُلُوبِكُمْ وَ لِتَتَسَابَقُوا إِلَى رَحْمَتِهِ وَ لِتَتَفَاضَلَ مَنَازِلُكُمْ فِي جَنَّتِهِ... [26]
خداوند عزّ و جلّ از روی منّت و رحمت خویش، هنگامی که واجبات را بر شما واجب کرد، آنها را به سبب نیاز به آنها بر شما واجب نکرد، بلکه از روی رحمت خود که معبودی جز او نیست چنین کرد تا بدنهاد را از پاک‌سیرت جدا کند و آنچه در سینه‌های شماست را بیازماید «وَ لِيُمَحِّصَ ما فِي قُلُوبِكُمْ» [27] {و آنچه را در قلب‌هاى شماست پاك گرداند}، تا به سوی رحمت او پیشی بجویید و منزلت‌های شما در بهشت بر یک‌دیگر برتری یابد ....
9- نهج البلاغة قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع فِي بَعْضِ خُطَبِهِ بَعَثَ رُسُلَهُ بِمَا خَصَّهُمْ بِهِ مِنْ وَحْيِهِ وَ جَعَلَهُمْ حُجَّةً لَهُ عَلَى خَلْقِهِ لِئَلَّا تَجِبَ الْحُجَّةُ لَهُمْ بِتَرْكِ الْإِعْذَارِ إِلَيْهِمْ فَدَعَاهُمْ بِلِسَانِ الصِّدْقِ إِلَى سَبِيلِ الْحَقِّ أَلَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ كَشَفَ الْحَقَّ كَشْفَةً لَا أَنَّهُ جَهِلَ مَا أَخْفَوْهُ مِنْ مَصُونِ أَسْرَارِهِمْ وَ مَكْنُونِ ضَمَائِرِهِمْ وَ لَكِنْ لِيَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا فَيَكُونَ الثَّوَابُ جَزَاءً وَ الْعِقَابُ بَوَاءً. [28]
امیرالمؤمنین علیه السلام در یکی ار خطبه‌هایشان فرمود: خداوند رسولان خود را به همراه وحی خود که آنها را بدان مخصوص گردانیده بود فرستاد و آنان را حجت‌ها خود بر مخلوقاتش قرار داد تا آنان با تمام نگشتن عذر از سوی خداوند، برای خود حجتی نداشته باشند، و آن فرستادگان، خلایق را با زبان راستین به راه حق خواندند. بدانید که خداوند حق را به روشنی هر چه تمام آشکار کرده است و این‌گونه نیست که به اسراری که در درون و اندرون ضمیرهایشان پنهان کرده‌اند جاهل باشد، ولی برای این که آنها را بیازماید، که کدام‌یک از آنان نیکوکارترند و جزایشان ثواب باشد و کیفرشان عقاب.
10- الخصال أَبِي عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ زِيَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَوْ لَا ثَلَاثٌ فِي ابْنِ آدَمَ مَا طَأْطَأَ رَأْسَهُ شَيْ‌ءٌ الْمَرَضُ وَ الْفَقْرُ وَ الْمَوْتُ وَ كُلُّهُمْ فِيهِ وَ إِنَّهُ مَعَهُمْ لَوَثَّابٌ. [29]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اگر سه چیز در میان انسان‌ها نبود، هیچ چیز باعث نمی‌شد که در مقابل خداوند سر فرود بیاورد: بیماری و فقر و مرگ، ولی هر سه این‌ها در میانشان هست و انسان در این امور بسیار واقع می شود.
11- الإحتجاج وَ رُوِيَ أَنَّهُ اتَّصَلَ بِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع أَنَّ قَوْماً مِنْ أَصْحَابِهِ خَاضُوا فِي التَّعْدِيلِ وَ التَّجْوِيرِ فَخَرَجَ حَتَّى صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمَّا خَلَقَ خَلْقَهُ أَرَادَ أَنْ يَكُونُوا عَلَى آدَابٍ رَفِيعَةٍ وَ أَخْلَاقٍ شَرِيفَةٍ فَعَلِمَ أَنَّهُمْ لَمْ يَكُونُوا كَذَلِكَ إِلَّا بِأَنْ يُعَرِّفَهُمْ مَا لَهُمْ وَ مَا عَلَيْهِمْ وَ التَّعْرِيفُ لَا يَكُونُ إِلَّا بِالْأَمْرِ وَ النَّهْيِ وَ الْأَمْرُ وَ النَّهْيُ لَا يَجْتَمِعَانِ إِلَّا بِالْوَعْدِ وَ الْوَعِيدِ وَ الْوَعْدُ لَا يَكُونُ إِلَّا بِالتَّرْغِيبِ وَ الْوَعِيدُ لَا يَكُونُ إِلَّا بِالتَّرْهِيبِ وَ التَّرْغِيبُ لَا يَكُونُ إِلَّا بِمَا تَشْتَهِيهِ أَنْفُسُهُمْ وَ تَلَذُّهُ أَعْيُنُهُمْ وَ التَّرْهِيبُ لَا يَكُونُ إِلَّا بِضِدِّ ذَلِكَ ثُمَّ خَلَقَهُمْ فِي دَارِهِ وَ أَرَاهُمْ طَرَفاً مِنَ اللَّذَّاتِ لِيَسْتَدِلُّوا بِهِ عَلَى مَا وَرَاءَهُمْ مِنَ اللَّذَّاتِ الْخَالِصَةِ الَّتِي لَا يَشُوبُهَا أَلَمٌ أَلَا وَ هِيَ الْجَنَّةُ وَ أَرَاهُمْ طَرَفاً مِنَ الْآلَامِ لِيَسْتَدِلُّوا بِهِ عَلَى مَا وَرَاءَهُمْ مِنَ الْآلَامِ الْخَالِصَةِ الَّتِي لَا يَشُوبُهَا لَذَّةٌ أَلَا وَ هِيَ النَّارُ فَمِنْ أَجْلِ ذَلِكَ تَرَوْنَ نَعِيمَ الدُّنْيَا مَخْلُوطاً بِمِحَنِهَا وَ سُرُورِهَا مَمْزُوجاً بِكَدِرِهَا وَ غُمُومِهَا. [30]
روایت شده است که به امیرالمؤمنین علیه السلام خبر رسید که گروهی از اصحاب ایشان به شدت مشغول بحث درباره عدالت و جور هستند، از خانه بیرون آمدند و بالای منبر رفتند و پس از حمد و ثنای خداوند فرمود: ای مردم! هنگامی که خداوند تبارک و تعالی مخلوقاتش را آفرید، این چنین خواست که آنان دارای آداب بلند و اخلاق شریف باشند، ولی می‌دانست که آنها بدون این‌که سود و زیان خود را بشناسند این‌چنین نخواهند شد؛ و شناساندن نیز جز با امر و نهی ممکن نیست، و امر و نهی نیز جز با وعده و وعید جمع نمی‌شود، و وعده نیز از طریق ترغیب است و وعید از طریق ترساندن، و ترغیب نیز جز به چیزهایی که نفس آنان به آن متمایل است و چشم‌هایشان از آن لذت می‌برد سودی نخواهد داشت و ترساندن نیز جز به چیزهایی که متضاد این‌هاست مؤثر نخواهد بود، سپس آنان را در سرای خود آفرید و گوشه‌ای از آن لذت‌ها را به آنان نشان داد تا از طریق آنها بتوانند به لذت‌های خالصی که آلوده به دردها نیستند و در بهشت در انتظارشان هستند رهنمون شوند، و گوشه ای از درد ها را در این دنیا به آنها چشانید تا از این طریق بتوانند به درد های خالصی که در جهنم است و هیچ لذتی همراه آن نیست، پی ببرند و از همین روی است که نعمت‌های دنیا را مخلوط با رنج‌ها، و شادی آنها را ممزوج با نگرانی‌ها و غم‌ها می‌بینید.
12- الإحتجاج رَوَى هِشَامُ بْنُ الْحَكَمِ أَنَّهُ سَأَلَ الزِّنْدِيقُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع لِأَيِّ عِلَّةٍ خَلَقَ الْخَلْقَ وَ هُوَ غَيْرُ مُحْتَاجٍ إِلَيْهِمْ وَ لَا مُضْطَرٍّ إِلَى خَلْقِهِمْ وَ لَا يَلِيقُ بِهِ الْعَبَثُ بِنَا قَالَ خَلَقَهُمْ لِإِظْهَارِ حِكْمَتِهِ وَ إِنْفَاذِ عِلْمِهِ وَ إِمْضَاءِ تَدْبِيرِهِ قَالَ وَ كَيْفَ لَا يَقْتَصِرُ عَلَى هَذِهِ الدَّارِ فَيَجْعَلَهَا دَارَ ثَوَابِهِ وَ مَحْبِسَ عِقَابِهِ قَالَ إِنَّ هَذِهِ دَارُ بَلَاءٍ وَ مَتْجَرُ الثَّوَابِ وَ مُكْتَسَبُ الرَّحْمَةِ مُلِئَتْ آفَاتٍ وَ طُبِّقَتْ شَهَوَاتٍ لِيَخْتَبِرَ فِيهَا عِبَادَهُ بِالطَّاعَةِ فَلَا يَكُونُ دَارُ عَمَلٍ دَارَ جَزَاءٍ الْخَبَرَ. [31]
هشام بن حکم روایت کرده، زندیق از امام صادق علیه السلام پرسید: چرا خداوند با این‌که به خلایق احتیاج نداشت و ناچار از آفرینش آنها نبود و آفریدن بیهوده ما نیز سزاوار او نیست، خلایق را آفرید؟ ایشان فرمود: به جهت این‌که حکمتش را آشکار کند و علمش را نافذ نماید و تدبیرش را جاری کند. او گفت: چرا بر همین دنیا اکتفا نکرد و آن را سرای ثواب و زندان کیفر خود قرار نداد؟ ایشان فرمود: این سرا، سرای آزمون و محل تجارت ثواب و مکان به دست آوردن رحمت [او] است و پر از آفات و سرشار از شهوات است تا خداوند بندگانش را به طاعت خود بیازماید، سرای عمل نمی‌تواند سرای جزا نیز باشد ...
13- الأمالي للشيخ الطوسي جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِي الْمُفَضَّلِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَيْنِ الْعَلَوِيِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ الْحَسَنِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الْجَوَادِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع الْمَرَضُ لَا أَجْرَ فِيهِ وَ لَكِنَّهُ لَا يَدَعُ عَلَى الْعَبْدِ ذَنْباً إِلَّا حَطَّهُ وَ إِنَّمَا الْأَجْرُ فِي الْقَوْلِ بِاللِّسَانِ وَ الْعَمَلِ بِالْجَوَارِحِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِكَرَمِهِ وَ فَضْلِهِ يُدْخِلُ الْعَبْدَ بِصِدْقِ النِّيَّةِ وَ السَّرِيرَةِ الصَّالِحَةِ الْجَنَّةَ. [32]
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: در بیمار شدن ثوابی نیست، ولی [بیماری] همه گناهان بنده را می‌ریزد، ثواب فقط در سخنانی که زبان می‌گوید و اعمالی که اعضای بدن انجام می‌دهند موجود می‌باشد، و خداوند از روی کرم و فضل خود، بنده‌ای که نیتی صادق و درونی صالح دارد را [نیز] داخل بهشت می‌کند.
14- ثواب الأعمال أَبِي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ وَ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ جَمِيعاً عَنِ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعُمَرِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فِي الْمَرَضِ يُصِيبُ الصَّبِيَّ قَالَ كَفَّارَةٌ لِوَالِدَيْهِ. [33]
امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد بیماری ای که به کودک می رسد فرمود: کفاره گناهان پدر و مادرش است.