کسب روزی حلال

آیات:

ـ «قُلْ لا يَسْتَوِي الْخَبيثُ وَ الطَّيِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الْخَبيثِ فَاتَّقُوا اللَّهَ يا أُولِي الْأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون» [1]

{بگو پليد و پاك يكسان نيستند، هرچند كثرت پليد(ها) تو را به شگفت آورد. پس اي خردمندان از خدا پروا كنيد، باشد كه رستگار شويد.}

ـ «وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه‌» [2]

 {و تا از فضل او بجوييد.}

ـ «لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُم‌ [3] و قال الله تعالي: رَبُّكُمُ الَّذي يُزْجي‌ لَكُمُ الْفُلْكَ فِي الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ كانَ بِكُمْ رَحيما» [4]

{تا (در آن) فضلي از پروردگارتان بجوييد. و خداوند تبارك و تعالي فرمود: پروردگار شما كسي است كه كشتي را در دريا براي شما به حركت در مي‌آورد، تا از فضل او براي خود بجوييد، چرا كه او همواره به شما مهربان است.}

ـ «وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّه‌» [5]

{و عده‌اي ديگر در زمين سفر مي‌كنند (و) در پي روزي خدا هستند.}

روایات:

1- الأمالي للصدوق ابْنُ الْمُغِيرَةِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ مَنْ بَاتَ كَالًّا مِنْ طَلَبِ الْحَلَالِ بَاتَ مَغْفُوراً لَهُ‌.[6]

امام صادق علیه السّلام از پدرانش روايت كرده كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: هر كس به خاطر طلب روزي حلال خسته شود، مورد آمرزش قرار مي‌گيرد.

2- تفسير القمي عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع قَالَ: طُوبَى لِمَنْ ذَلَّ فِي نَفْسِهِ وَ طَابَ كَسْبُهُ‌.[7]

از اميرالمؤمنين علیه السّلام روايت شده كه فرمودند: خوشا به حال كسي كه فروتني پيشه كند و كسب خود را پاك گرداند.

3- تفسير القمي‌ ذَكَرَ رَجُلٌ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع الْأَغْنِيَاءَ وَ وَقَعَ فِيهِمْ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع اسْكُتْ فَإِنَّ الْغَنِيَّ إِذَا كَانَ وَصُولًا لِرَحِمِهِ بَارّاً بِإِخْوَانِهِ أَضْعَفَ اللَّهُ لَهُ الْأَجْرَ ضِعْفَيْنِ لِأَنَّ اللَّهَ يَقُولُ‌ وَ ما أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ بِالَّتِي تُقَرِّبُكُمْ عِنْدَنا زُلْفى‌ إِلَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَأُولئِكَ لَهُمْ جَزاءُ الضِّعْفِ بِما عَمِلُوا وَ هُمْ فِي الْغُرُفاتِ آمِنُونَ‌.[8]

مردي نزد امام صادق علیه السّلام ثروتمندان را یاد کرد و پشت سر ایشان سخن گفت، امام صادق علیه السّلام فرمودند: ساكت باش! به راستي كه اگر ثروتمند، بسیار صله رحم کرده و به برادرانش نیکی کند، خداوند اجر عملش را دو چندان قرار مي‌دهد، چرا كه خداوند مي‌فرمايد: }اموال و فرزندانتان چيزي نيست كه شما را به پيشگاه ما نزديك گرداند، مگر كساني كه ايمان آورده و عمل شايسته كرده باشند. پس براي آنان دو برابر آنچه انجام داده‌اند پاداش است و آنها در غرفه‌ها [ي بهشتي] آسوده خاطر خواهند بود{.

4- قرب الإسناد هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ: أَصْنَافٌ لَا يُسْتَجَابُ لَهُمْ مِنْهُمْ مَنْ أَدَانَ رَجُلًا دَيْناً إِلَى أَجَلٍ فَلَمْ يَكْتُبْ عَلَيْهِ كِتَاباً وَ لَمْ يُشْهِدْ عَلَيْهِ شُهُوداً وَ رَجُلٌ يَدْعُو عَلَى ذِي رَحِمٍ وَ رَجُلٌ تُؤْذِيهِ‌ امْرَأَتُهُ بِكَلِمَةٍ مَا يَقْدِرُ عَلَيْهِ وَ هُوَ فِي ذَلِكَ يَدْعُو اللَّهَ عَلَيْهَا وَ يَقُولُ اللَّهُمَّ أَرِحْنِي مِنْهَا فَهَذَا يَقُولُ اللَّهُ لَهُ عَبْدِي أَ وَ مَا قَلَّدْتُكَ أَمْرَهَا فَإِنْ شِئْتَ خَلَّيْتَهَا وَ إِنْ شِئْتَ أَمْسَكْتَهَا وَ رَجُلٌ رَزَقَهُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَالًا ثُمَّ أَنْفَقَهُ فِي الْبِرِّ وَ التَّقْوَى فَلَمْ يَبْقَ مِنْهُ شَيْ‌ءٌ وَ هُوَ فِي ذَلِكَ يَدْعُو اللَّهَ أَنْ يَرْزُقَهُ فَهَذَا يَقُولُ لَهُ الرَّبُّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَ وَ لَمْ أَرْزُقْكَ وَ أُعِنْكَ أَ فَلَا اقْتَصَدْتَ وَ لِمَ تُسْرِفُ إِنِّي لَا أُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ وَ رَجُلٌ قَاعِدٌ فِي بَيْتِهِ وَ هُوَ يَدْعُو اللَّهَ أَنْ يَرْزُقَهُ لَا يَخْرُجُ وَ لَا يَطْلُبُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ كَمَا أَمَرَهُ اللَّهُ هَذَا يَقُولُ اللَّهُ لَهُ عَبْدِي إِنِّي لَمْ أَحْظُرْ عَلَيْكَ الدُّنْيَا وَ لَمْ أَرْمِكَ فِي جَوَارِحِكَ وَ أَرْضِي وَاسِعَةٌ فَلَا تَخْرُجُ وَ تَطْلُبَ الرِّزْقَ فَإِنْ حَرَمْتُكَ عَذَرْتُكَ وَ إِنْ رَزَقْتُكَ فَهُوَ الَّذِي تُرِيدُ. [9]

امام صادق علیه السّلام از پدرانش روايت مي‌كند كه رسول خدا فرمودند: گروهي دعايشان مستجاب نمي‌شود؛ از جمله‌ آنان كسي است كه براي مدتي قرضي به شخصي دهد اما نوشته‌اي براي اين قرض ننويسد و نيز شاهدي نگيرد؛ و ديگري كسي كه خويشاوندان خود را نفرين مي‌كند؛ و سوم، مردي كه زنش او را با سخنان بيهوده آزار مي‌دهد و مرد به خاطر اين عملش از او نزد خداوند شكايت مي‌كند و مي‌گويد: پروردگارا مرا از دست او نجات ده، خداوند به او پاسخ مي‌دهد: بنده‌ام، آيا امر او را به تو واگذار نكردم، اگر مي‌خواهي او را رها كن و اگر مي‌خواهي او را نگه دار. چهارم، كسي كه خداوند تعالي ثروتي را بر او ارزاني داشته است و او آن را در راه خير انفاق مي‌كند و چيزي از آن باقي نمي‌گذارد، سپس مي‌گويد: بار خدايا! مرا روزى ده؛ خداوند به او مى‌گويد: آيا به تو روزي عطا نكردم و تو را مورد عنايت قرار ندادم؟ چرا اعتدال پيشه نساختي و اسراف كردي؟ به راستي من اسراف ‌كاران را دوست ندارم. پنجم مردى كه در خانه‌اش بنشيند و از خانه خارج نشود و همانطور كه خدا بر او امر كرده، به دنبال فضل خداوند نرود و بگويد: بار خدايا! مرا روزى ده. در اين حال خداوند به او مي‌گويد: بنده‌ام! من دنيا را براي تو منع نكرده‌ام و نقصي در جوارح تو قرار ندادم، زمين من پهناور است، تو از خانه خارج نمي‌شوي و روزي مي‌خواهي! اگر تو را محروم از نعمت و سلامتی می کردم، عذرت قبول بود و اگر روزی ات را داده ام، این همان چيزي است كه مي‌خواهي.

5- قرب الإسناد ابْنُ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو الْحَسَنِ الْأَوَّلُ ع مَنْ طَلَبَ هَذَا الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ لِيَعُودَ بِهِ عَلَى نَفْسِهِ وَ عِيَالِهِ كَانَ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَإِنْ غَلَبَ فَلْيَسْتَدِنْ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِهِ ص مَا يَقُوتُ بِهِ عِيَالَهُ فَإِنْ مَاتَ وَ لَمْ يَقْضِ كَانَ عَلَى الْإِمَامِ قَضَاؤُهُ فَإِنْ لَمْ يَقْضِهِ كَانَ عَلَيْهِ وِزْرُهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ‌ إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكِينِ وَ الْعامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَ الْغارِمِينَ‌ فَهُوَ فَقِيرٌ مِسْكِينٌ مُغْرَمٌ‌.[10]

ابن عيسي از موسي بن بكر نقل مي‌كند كه امام كاظم علیه السّلام به من فرمودند: هر كس روزى را از راه حلال آن، براى خود و خانواده‌اش فراهم آورد، همچون مجاهد در راه خداى عزّوجل است. و اگر از عهده‌ آن برنيايد، قوت عيال خود را از بيت المال وام گيرد؛ و اگر بميرد و آن وام را ادا نكرده باشد، بر امام است كه آن را ادا كند، و اگر ادا نكند، سنگيني آن بر دوش او است. خداوند عزّوجل فرموده است: «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكِينِ وَ الْعامِلِينَ عَلَيْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِي الرِّقابِ وَالْغارِمِينَ»، [11] {صدقات تنها به تهيدستان و بينوايان و وامداران (گردآوري و پخش) آن، و كساني كه دلشان به دست آورده مي‌شود و در (راه آزادي) بردگان و وامداران اختصاص دارد} يعني شخص فقير و مسكين و بدهكار.

6- قرب الإسناد ابْنُ عِيسَى عَنِ الْبَزَنْطِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا ع جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ الْكُوفَةَ قَدْ تَدْرِي وَ الْمَعَاشُ بِهَا ضَيِّقٌ وَ إِنَّمَا كَانَ مَعَاشُنَا بِبَغْدَادَ وَ هَذَا الْجَبَلُ قَدْ فُتِحَ عَلَى النَّاسِ مِنْهُ بَابُ رِزْقٍ فَقَالَ إِنْ أَرَدْتَ الْخُرُوجَ فَاخْرُجْ فَإِنَّهَا سَنَةٌ مُضْطَرِبَةٌ وَ لَيْسَ لِلنَّاسِ بُدٌّ مِنْ مَعَايِشِهِمْ فَلَا تَدَعِ الطَّلَبَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّهُمْ قَوْمٌ مَلَأٌ [مِلَاءٌ] وَ نَحْنُ نَحْتَمِلُ التَّأْخِيرَ فَنُبَايِعُهُمْ بِتَأْخِيرِ سَنَةٍ قَالَ بِعْهُمْ قُلْتُ ثِنْتَيْنِ قَالَ بِعْهُمْ قُلْتُ ثَلَاثِ سِنِينَ قَالَ لَا يَكُونُ لَكَ شَيْ‌ءٌ أَكْثَرَ مِنْ ثَلَاثِ سِنِينَ‌.[12]

ابن عيسي از بزنطى روايت كرده كه مى‌گويد: به امام رضا علیه السّلام گفتم: كوفه مرا دچار زيان كرده، و زندگى در آن سخت است؛ زندگى ما در بغداد بود، و از اين كوه، در روزى بر مردم گشوده بود. فرمود: اگر مى‌خواهى خارج شوي برو، امسال سال آشفته‌اى است، و مردم را چاره‌اى جز طلب روزى نيست، پس طلب (تلاش براى كسب معاش) را وامگذار. به او گفتم: فدايت شوم، آنان قوم پرجمعيتي هستند و ما احتمال تأخير در معامله را مي‌دهيم، آيا با آنها با تأخير يك سال معامله كنيم؟ فرمود: معامله كن. گفتم: با دو سال تأخير؟ گفت: معامله كن. گفتم با سه سال تأخير؟ فرمود: بيش از سه سال، ديگر چيزي برايت باقي نمي‌ماند.

7- قرب الإسناد ابْنُ أَبِي الْخَطَّابِ عَنِ الْبَزَنْطِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا ع جُعِلْتُ فِدَاكَ ادْعُ اللَّهَ أَنْ يَرْزُقَنِي حَلَالًا قَالَ تَدْرِي مَا الْحَلَالُ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَمَّا الَّذِي عِنْدَنَا فَالْكَسْبُ الطَّيِّبُ قَالَ كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ يَقُولُ الْحَلَالُ هُوَ قُوتُ الْمُصْطَفَيْنَ وَ لَكِنْ قُلْ أَسْأَلُكَ مِنْ رِزْقِكَ الْوَاسِعِ‌.[13]

ابن ابي خطاب از بزنطي نقل كرده‌ كه مي‌گفت: به امام رضا علیه السّلام گفتم: جانم به فدايت، از خداوند بزرگ بخواه تا بر من روزي حلال عطا كند. ايشان فرمودند: آيا مي‌داني حلال چيست؟ گفتم: حلال در نزد ما به معناي كسب بي غل و غش است. فرمود: جدم علي بن حسين مي‌فرمود: روزي حلال قوت برگزيدگان (الهي) است. سپس فرمود: بگو پروردگارا! از تو مي‌خواهم كه از روزي بی کرانت بر من عطا كني.

8- الخصال مَاجِيلَوَيْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ مِنَ الْمُرُوَّةِ اسْتِصْلَاحُ الْمَالِ‌.[14]

امام باقر علیه السّلام روايت كرده كه رسول خدا فرمودند: جوانمرد كسي است كه اموالش را اصلاح كند.

9- الخصال أَبِي عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ أَخِيهِ عَلِيٍّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دُرُسْتَوَيْهِ عَنْ عَجْلَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: ثَلَاثَةٌ يُدْخِلُهُمُ اللَّهُ الْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِسَابٍ إِمَامٌ عَادِلٌ وَ تَاجِرٌ صَدُوقٌ وَ شَيْخٌ أَفْنَى عُمُرَهُ فِي طَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‌.[15]

از امام صادق علیه السّلام روايت شده كه فرمودند: سه گروه هستند كه خداوند آنان را بدون حساب وارد بهشت مي‌كند: امام عادل، تاجر صادق و پيرمردي كه عمرش را در اطاعت و بندگي خداوند صرف كرده باشد.

10- الخصال أَبِي عَنِ السَّعْدَآبَادِيِّ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ كَسَبَ مَالًا مِنْ غَيْرِ حِلٍّ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْبِنَاءَ وَ الْمَاءَ وَ الطِّينَ‌.[16]

هشام بن حكم از امام صادق عليه السّلام روايت كرده است كه حضرت فرمود: هركس مالي را از راه حرام به دست آورد، خداوند بنا و آب و گل را بر او مسلط می سازد.

11- الخصال أَبِي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْحُسَيْنِ‌ بْنِ يَزِيدَ عَنْ سُفْيَانَ الْجَرِيرِيِّ عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الْأَنْصَارِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ الْبَرَكَةُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةُ أَعْشَارِهَا فِي التِّجَارَةِ وَ الْعُشْرُ الْبَاقِي فِي الْجُلُودِ. [17]

امام باقر علیه السّلام روايت كرده كه رسول خدا فرمودند: بركت ده جزء دارد كه نه جزء آن در تجارت و يك جزء باقي در پوست‌ها ـ پوست گوسفند و غیره ـ است.

12- الخصال الْقَطَّانُ عَنِ ابْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِيبٍ عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ سَعِيدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِيهِ زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ ع عَنِ النَّبِيِّ ص أَنَّهُ قَالَ: تِسْعَةُ أَعْشَارِ الرِّزْقِ فِي التِّجَارَةِ وَ الْجُزْءُ الْبَاقِي فِي السائبات [السَّابِيَاءِ] يَعْنِي الْغَنَمَ‌.[18]

امام سجاد علیه السّلام از پدرانش روايت كرده كه پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: نه قسم روزي در تجارت و يك قسم آن در سائبات (گوسفندان) است.

13- الخصال عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع قَالَ: الْبُكُورُ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ يَزِيدُ فِي الرِّزْقِ‌.[19]

از اميرالمؤمنين علیه السّلام روايت شده كه فرمود: سپيده دمان به دنبال روزي رفتن، موجب افزايش روزي مي‌شود.

14- معاني الأخبار، الخصال‌ فِيمَا أَوْصَى بِهِ النَّبِيُّ ص أَبَا ذَرٍّ عَلَى الْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ طَالِباً لِثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ تَزَوُّدٍ لِمَعَادٍ أَوْ تَلَذُّذٍ فِي غَيْرِ مُحَرَّمٍ‌.[20]

چنان كه پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله ابوذر را به آن سفارش مي‌كرد، عاقل بايد طالب سه چيز باشد: اصلاح معاش، فراهم آوردن توشه براي آخرت و لذت بردن از چيزهاي حلال.

15- الأمالي للشيخ الطوسي عَنْ أَبِي قِلَابَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ مَنْ كَسَبَ مَالًا مِنْ غَيْرِ حِلِّهِ أَفْقَرَهُ اللَّهُ‌.[21]

از ابو قلابه نقل شده كه رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: هركس مالي از راه حرام كسب كند، خداوند او را تهيدست مي‌سازد.

16- الأمالي للشيخ الطوسي الْجِعَابِيُّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَيْفٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ لِي لَا تَدَعْ طَلَبَ الرِّزْقِ مِنْ حِلِّهِ فَإِنَّهُ عَوْنٌ لَكَ عَلَى دِينِكَ وَ اعْقِلْ رَاحِلَتَكَ وَ تَوَكَّلْ‌.[22]

عمرو بن سيف از امام صادق علیه السّلام روايت كرده كه ايشان به من فرمود: طلب روزى را از راه حلال فرو مگذار، كه روزى حلال كمكى بر ديندارى تو است؛ و(براي كسب روزي) مركب خود را ببند و (بعد از آن) بر خدا توكّل كن.

17- الأمالي للشيخ الطوسي بِالْإِسْنَادِ إِلَى أَبِي قَتَادَةَ عَنْ دَاوُدَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‌ ثَلَاثَةٌ هِيَ مِنَ السَّعَادَةِ الزَّوْجَةُ الْمُوَاتِيَةُ وَ الْوَلَدُ الْبَارُّ وَ الرِّزْقُ يُرْزَقُ مَعِيشَةً يَغْدُو عَلَى صَلَاحِهَا وَ يَرُوحُ عَلَى عِيَالِهِ‌.[23]

امام صادق علیه السّلام فرمود: سه چيز موجب سعادت است: زن همدل و همسو، فرزند صالح و روزي. صبح زود برای آن حرکت می کند و شبانه به خانه و خانواده باز می گردد.

18- معاني الأخبار أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‌ وَ أَنَّهُ هُوَ أَغْنى‌ وَ أَقْنى‌ قَالَ أَغْنَى كُلَّ إِنْسَانٍ بِمَعِيشَتِهِ وَ أَرْضَاهُ بِكَسْبِ يَدِهِ‌.[24]

روايت شده كه اميرالمؤمنين علیه السلام فرمودند: منظور از سخن خداوند بزرگ در آيه‌: «و أنه هو أغني و أقني»، [25] {و هم اوست كه شما را بي‌نياز كرد و سرمايه بخشيد.} اين است كه خداوند هر انساني را با روزي خويش بي‌ نياز كرد و او را از كسب و درآمد خويش راضي گردانيد.

19- معاني الأخبار ابْنُ الْوَلِيدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ رَفَعَهُ قَالَ: سَأَلَ مُعَاوِيَةُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ ع عَنِ الْمُرُوَّةِ فَقَالَ شُحُّ الرَّجُلِ عَلَى دِينِهِ وَ إِصْلَاحُهُ مَالَهُ وَ قِيَامُهُ بِالْحُقُوقِ فَقَالَ مُعَاوِيَةُ أَحْسَنْتَ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ أَحْسَنْتَ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ قَالَ فَكَانَ مُعَاوِيَةُ يَقُولُ بَعْدَ ذَلِكَ وَدِدْتُ أَنَّ يَزِيدَ قَالَهَا وَ أَنَّهُ كَانَ أَعْوَرَ. [26]

عبدالرّحمن بن عبّاس نقل نموده كه معاويه از امام حسن عليه السّلام پرسيد: جوانمردي (مروت) چيست؟ فرمود: آن است كه مرد بر حفظ دينش حريص باشد، و مال خود را اصلاح و نيكو سازد، و حقوق ديگران را رعايت نمايد. معاويه گفت: آفرين بر تو اى أبامحمّد! آفرين بر تو، راوي گويد: معاويه بعد از آن بارها مى‌گفت: دوست داشتم يزيد اين جواب را بگويد، اگر چه یک‌چشم باشد.

20- معاني الأخبار أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنِ ابْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَيْمَنَ بْنِ مُحْرِزٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: كَانَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ ع فِي نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عِنْدَ مُعَاوِيَةَ فَقَالَ لَهُ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ خَبِّرْنِي عَنِ الْمُرُوَّةِ فَقَالَ حِفْظُ الرَّجُلِ دِينَهُ وَ قِيَامُهُ فِي إِصْلَاحِ ضَيْعَتِهِ وَ حُسْنُ مُنَازَعَتِهِ وَ إِفْشَاءُ السَّلَامِ وَ لِينُ الْكَلَامِ وَ الْكَفُّ وَ التَّحَبُّبُ إِلَى النَّاسِ‌.[27]

معاوية بن وهب از امام صادق علیه السّلام روايت كرده كه فرمودند: زمانى حسن بن على علیه السّلام با چند تن از يارانش نزد معاويه بودند، معاويه به آن حضرت گفت: اى أبا محمد، مرا آگاه ساز كه جوانمردي چيست؟ پس ايشان فرمود: جوانمردي آن است كه مرد دين خود را حفظ نمايد، و اموالش را نيكو گرداند، و همچنين نيك رفتارى در حال كشمكش و ستيز، سلام دادن و با نرمى سخن گفتن، و خويشتندارى، و دوستى مردم مى‌باشد.

21- معاني الأخبار أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِيِّ رَفَعَهُ إِلَى ابْنِ طَرِيفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع لِلْحَسَنِ ابْنِهِ يَا بُنَيَّ مَا الْمُرُوَّةُ فَقَالَ الْعَفَافُ وَ إِصْلَاحُ الْمَالِ‌.[28]

حارث أعور گويد: اميرالمؤمنين علیه السّلام به فرزندش امام حسن علیه السّلام فرمود: پسرم! جوانمردي چيست؟ پاسخ دادند: پارسائى و اصلاح مال.

22- معاني الأخبار أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِيِّ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‌ تَعَاهُدُ الرَّجُلِ ضَيْعَتَهُ‌ مِنَ الْمُرُوَّةِ. [29]

عبداللّه انصارى از امام صادق علیه السّلام روايت نموده كه ايشان فرمودند: رسيدگى مرد به كسب و مالش، از نشانه‌هاي جوانمردى است.

23- معاني الأخبار أَبِي عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ الْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءاً وَ أَفْضَلُهَا جُزْءاً طَلَبُ الْحَلَالِ‌.[30]

امام صادق علیه السّلام از پدرانش روايت كرده است كه رسول الله فرمودند: عبادت هفتاد جزء دارد كه بهترين جزء آن كسب روزي حلال است.

24- الأمالي للشيخ الطوسي‌ فِيمَا أَوْصَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ابْنَهُ ع أَنَّهُ لَيْسَ لِلْمُؤْمِنِ بُدٌّ مِنْ أَنْ يَكُونَ شَاخِصاً فِي ثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ حُظْوَةٍ لِمَعَادٍ أَوْ لَذَّةٍ فِي غَيْرِ مُحَرَّمٍ‌.[31]

از چيزهايي كه اميرالمؤمنين علیه السلام فرزندش را به آن سفارش مي‌كرد اين است كه: مؤمن بايد داراي سه ويژگي باشد: اصلاح معاش، كسب توشه براي آخرت و لذت بردن از چيزهاي حلال.

25- الخصال أَبِي عَنِ السَّعْدَآبَادِيِّ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ رَفَعَهُ إِلَى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ع قَالَ: مِنْ سَعَادَةِ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ يَكُونَ مَتْجَرُهُ فِي بِلَادِهِ وَ يَكُونَ خُلَطَاؤُهُ صَالِحِينَ وَ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ يَسْتَعِينُ بِهِ‌.[32]

ابن مسكان از امام سجاد علیه السّلام روايت كرده كه فرمودند: از جمله سعادت شخص مسلمان اين است كه محل تجارت او در سرزمينش، شركايش صالح و نيز صاحب فرزندي باشد كه او را ياري رساند.

26- ثواب الأعمال ابْنُ الْوَلِيدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ سَيْفٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ لَمْ يَسْتَحِ مِنْ طَلَبِ الْمَعَاشِ خَفَّتْ مَئُونَتُهُ وَ رَخِيَ بَالُهُ وَ نَعِمَ عِيَالُهُ‌.[33]

امام صادق علیه السّلام فرمود: كسى كه از طلب روزى شرم نكند، گذران زندگي‌اش آسان و خاطرش آسوده و خانواده‌اش در راحتى و گشايش خواهد بود.

27- ثواب الأعمال أَبِي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنِ الْأَشْعَرِيِّ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ الْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءاً أَفْضَلُهَا جُزْءاً طَلَبُ الْحَلَالِ. [34]

از پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله روايت شده كه ايشان فرمودند: عبادت هفتاد جزء دارد كه بهترين جزء آن كسب روزي حلال است.

28- ثواب الأعمال أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ بَهْرَامَ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ‌ لَا خَيْرَ فِي مَنْ لَا يُحِبُّ جَمْعَ الْمَالِ مِنْ حَلَالٍ فَيَكُفَّ بِهِ وَجْهَهُ وَ يَقْضِيَ‌ بِهِ دَيْنَهُ‌.[35]

عمرو بن جميع مى‌گويد: از امام صادق عليه السّلام شنيدم كه فرمود: خيرى‌ نيست‌ در كسى‌ كه‌ دوست نداشته باشد مال را از راه حلال فراهم آورد تا بدين وسيله آبروى خود را حفظ و بدهى خود را پرداخت كند.

29- وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ مَنْ طَلَبَ الدُّنْيَا اسْتِغْنَاءً عَنِ النَّاسِ وَ تَعَطُّفاً عَلَى الْجَارِ لَقِيَ اللَّهَ وَ وَجْهُهُ كَالْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ. [36]

در حديث ديگري آمده است: كسي كه دنيا را براي بي‌نيازي از مردم و نيكي به همسايه طلب كند، خداوند او را در روز قيامت با چهره‌اي (نوراني) بسان ماه شب چهاردهم ملاقات مي‌كند.

30- بصائر الدرجات مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ جَمَعَ مَالًا مِنْ مَهَاوِشَ أَذْهَبَهُ اللَّهُ فِي نَهَابِرَ. [37]

محمد بن احمد از امام صادق علیه السلام روايت كرده است كه حضرت فرمود: هركس مالي را از راههای نامشروع و حرام جمع كند، خداوند آن را در راههای نامشروع تباه می کند.

31- المحاسن أَبِي عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ كَسَبَ مَالًا مِنْ غَيْرِ حِلِّهِ سُلِّطَ عَلَيْهِ الْبِنَاءُ وَ الطِّينُ وَ الْمَاءُ. [38]

هشام بن حكم از امام صادق عليه السّلام روايت كرده است كه ايشان فرمود: هركس مالي را از راه حرام به دست آورد، خداوند بنا و آب و گل را بر او مسلط مي‌سازد.

32- الإرشاد أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ جَدِّهِ عَنِ ابْنِ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ الْمُنْكَدِرِ كَانَ يَقُولُ مَا كُنْتُ أَرَى أَنَّ مِثْلَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ يَدَعُ خَلَفاً لِفَضْلِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ‌ حَتَّى رَأَيْتُ ابْنَهُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِظَهُ فَوَعَظَنِي فَقَالَ لَهُ أَصْحَابُهُ بِأَيِّ شَيْ‌ءٍ وَعَظَكَ قَالَ خَرَجْتُ إِلَى بَعْضِ نَوَاحِي الْمَدِينَةِ فِي سَاعَةٍ حَارَّةٍ فَلَقِيتُ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ وَ كَانَ رَجُلًا بَدِيناً وَ هُوَ مُتَّكٍ عَلَى غُلَامَيْنِ لَهُ أَسْوَدَيْنِ أَوْ مَوْلَيَيْنِ فَقُلْتُ فِي نَفْسِي شَيْخٌ مِنْ شُيُوخِ قُرَيْشٍ فِي هَذِهِ السَّاعَةِ عَلَى هَذِهِ الْحَالِ فِي طَلَبِ الدُّنْيَا أَشْهَدُ لَأَعِظَنَّهُ فَدَنَوْتُ مِنْهُ فَسَلَّمْتُ عَلَيْهِ فَسَلَّمَ عَلَيَّ بِنَهْرٍ وَ قَدْ تَصَبَّبَ عَرَقاً فَقُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ شَيْخٌ مِنْ أَشْيَاخِ قُرَيْشٍ فِي هَذِهِ السَّاعَةِ عَلَى هَذِهِ الْحَالِ فِي طَلَبِ الدُّنْيَا لَوْ جَاءَكَ الْمَوْتُ وَ أَنْتَ عَلَى هَذِهِ الْحَالِ قَالَ فَخَلَّى عَنِ الْغُلَامَيْنِ مِنْ يَدِهِ ثُمَّ تَسَانَدَ ع وَ قَالَ لَوْ جَاءَنِي وَ اللَّهِ الْمَوْتُ وَ أَنَا فِي هَذِهِ الْحَالِ جَاءَنِي وَ أَنَا فِي طَاعَةٍ مِنْ طَاعَاتِ اللَّهِ تَعَالَى أَكُفُّ بِهَا نَفْسِي عَنْكَ وَ عَنِ النَّاسِ وَ إِنَّمَا كُنْتُ أَخَافُ الْمَوْتَ لَوْ جَاءَنِي وَ أَنَا عَلَى مَعْصِيَةٍ مِنْ مَعَاصِي اللَّهِ فَقُلْتُ يَرْحَمُكَ اللَّهُ أَرَدْتُ أَنْ أَعِظَكَ فَوَعَظْتَنِي‌.[39]

امام صادق علیه السلام فرمود: محمد بن منكدر مى‌گفت: من تصور نمى‌كردم على بن حسين علیه السّلام فرزندى به‌جا نهد كه به فضل و بزرگی او باشد تا آن روز كه فرزندش محمد بن على (امام باقر) علیه السلام را ديدم. خواستم او را موعظه كنم، ولى او مرا موعظه كرد. يارانش به او گفتند: با چه مطلبی تو را موعظه كرد؟ محمد بن منكدر گفت: من در نيمروزى بسيار گرم، از خانه خارج شدم و به اطراف شهر رفتم. محمد بن علي علیه السلام را که مردی تنومند بود ديدم كه بر دو غلام سياه یا دو مولی(غلام آزاد شده) تکیه داشت. با خود گفتم: سبحان اللّه! بزرگى از بزرگان قريش، در اين گرماى‌ نيمروز، با اين حال پرمشقت در طلب دنيا است! بايد او را موعظه كنم. نزديك شدم و سلام گفتم، محمد بن علي علیه السلام نفس زنان و در حالي كه عرق از سر و رويش مى‌ريخت سلام مرا پاسخ داد. گفتم: خداوند امور تو را اصلاح كند، شايسته نيست كه بزرگى از بزرگان قريش، در اين ساعت از روز، با اين حال پرمشقت براي دنيا تلاش كند، اگر در اين حال پيك مرگ در رسد و تو به اين حال باشي؟! دستان خود را از آن دو غلام دور کرد و بر روی پای خود ایستاد و گفت: به خدا سوگند اگر پيك مرگ در اين حالت بر من رسد، مرا در طاعت و بندگى خدا خواهد ديد، چرا كه من با اين تلاش، خود را از تو و ساير مردم بى‌نياز مى‌سازم، تنها ترس من از آن است كه پيك مرگ درآيد و من در حال معصيت و نافرمانى خدا باشم. پس به او گفتم: رحمت خدا بر تو باد، خواستم تو را موعظه كنم اما تو مرا موعظه كردي.

33- الأمان مِنْ كِتَابِ مَسَائِلِ الرِّجَالِ لِمَوْلَانَا أَبِي الْحَسَنِ الْهَادِي ع قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ الْجَلَّابُ‌ قُلْتُ رُوِّينَا عَنْ آبَائِكَ أَنَّهُ يَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لَا يَكُونُ شَيْ‌ءٌ أَعَزَّ مِنْ أَخٍ أَنِيسٍ أَوْ كَسْبِ دِرْهَمٍ مِنْ حَلَالٍ فَقَالَ لِي يَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ الْعَزِيزَ مَوْجُودٌ وَ لَكِنَّكَ فِي زَمَانٍ لَيْسَ شَيْ‌ءٌ أَعْسَرَ مِنْ دِرْهَمٍ حَلَالٍ وَ أَخٍ فِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‌.[40]

در كتاب «مسايل الرجال» مولايمان امام هادي علیه السّلام از محمد بن هارون جلاب نقل شده كه مي‌گويد: گفتم: از اجدادتان بر ما روايت شده است كه زماني بر مردم مي‌رسد كه چيزي عزيزتر از برادر انيس و كسب مال از راه حلال نيست، سپس ايشان به من جواب داد: اي ابو محمد، چيز ارزشمند وجود دارد، اما زماني مي‌رسد كه چيزي سخت‌تر از به دست آوردن مال حلال و برادر شفيق در نزد خداوند عزّوجل نيست.

34- الإختصاص قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ مَنِ اكْتَسَبَ مَالًا مِنْ غَيْرِ حِلِّهِ كَانَ زَادَهُ إِلَى النَّارِ. [41]

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هركس مالي را از راه حرام به دست آورد، (اين مال) توشه راه جهنّم او خواهد بود.

35- وَ قَالَ النَّبِيُّ ص قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ‌ مَنْ لَمْ يُبَالِ مِنْ أَيِّ بَابٍ اكْتَسَبَ الدِّينَارَ وَ الدِّرْهَمَ لَمْ أُبَالِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مِنْ أَيِّ أَبْوَابِ النَّارِ أَدْخَلْتُهُ‌.[42]

و نيز پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله فرمود كه خداوند عزّوجل مي‌فرمايند: كسى كه اهميت ندهد از چه راهى درهم و دينار به دست مي‌آورد، در روز قيامت نيز اهميت داده نمي‌شود كه از چه راهى او را وارد جهنم كنند.

36- المجالس و الأخبار جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِي الْمُفَضَّلِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ هِشَامٍ النَّهْشَلِيِّ عَنْ عَمْرِو بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مَعْرُوفِ بْنِ خَرَّبُوذَ عَنْ عَامِرِ بْنِ وَاثِلَةَ عَنْ أَبِي بُرْدَةَ الْأَسْلَمِيِّ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ: لَا تَزُولُ قَدَمُ عَبْدٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى يُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ جَسَدِهِ فِيمَا أَبْلَاهُ وَ عَنْ عُمُرِهِ فِيمَا أَفْنَاهُ وَ عَنْ مَالِهِ مِمَّا اكْتَسَبَهُ وَ فِيمَا أَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ‌.[43]

گروهي از ابو برده اسلمي روايت كرده‌اند كه مي‌گفت: شنيدم كه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: در روز قيامت هيچ بنده‌اي قدم از قدم برنمي‌دارد، مگر اينكه درباره‌ چهار چيز از او سؤال شود؛ از جسمش كه در چه راهي آن را فرسوده كرده، از عمرش كه در چه راهي آن را فنا كرده، و از اموالش كه از چه راهي به دست آورده و در چه راهي خرج كرده است، و از حب ما اهل بيت.

37- عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ زَكَرِيَّا عَنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُوسَى الْحَنَّاطِ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: ذُكِرَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ ذُكِرَ عِنْدَهُ رَجُلٌ فَقَالَ إِنَّ الرَّجُلَ إِذَا أَصَابَ مَالًا مِنْ حَرَامٍ لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ حَجٌّ وَ لَا عُمْرَةٌ وَ لَا صِلَةُ رَحِمٍ حَتَّى إِنَّهُ يَفْسُدُ فِيهِ الْفَرْجُ‌.[44]

از امام باقر علیه السّلام روايت شده است كه فرمود: چون كسى مال حرامى به دست آورد، نه حج او قبول مى‌شود، نه عمره او و نه صله رحم او، حتى مال حرام، نكاح را تباه مى‌كند.

38- نُقِلَ مِنْ خَطِّ الشَّيْخِ الشَّهِيدِ قَدَّسَ اللَّهُ رُوحَهُ نَقْلًا مِنْ كِتَابِ التِّجَارَةِ لِلْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ رُوِيَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: لَيْسَ مِنْ نَفْسٍ إِلَّا وَ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ لَهَا رِزْقاً حَلَالًا يَأْتِيهَا فِي عَافِيَةٍ وَ عَرَضَ لَهَا بِالْحَرَامِ مِنْ وَجْهٍ آخَرَ فَإِنْ هِيَ تَنَاوَلَتْ شَيْئاً مِنَ الْحَرَامِ قَاصَّهَا مِنَ الْحَلَالِ الَّذِي فَرَضَ لَهَا وَ عِنْدَ اللَّهِ سِوَاهُمَا فَضْلٌ كَثِيرٌ وَ هُوَ قَوْلُهُ‌ وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ‌.[45]

امام باقر علیه السّلام فرمود: خداوند- عزّوجل- براى هر كسى روزى حلالى مقدر كرده است كه با عافيت به او خواهد رسيد. روزى حرام نيز در چشم‌انداز انسان قرار دارد و اگر انسان چيزي از راه حرام به‌ دست آورد، از روزى حلال او كاسته ‌خواهد شد، غير از روزى مقدر؛ فضل و كرم خداوند بسيار است (كه از دائره تقسيم خارج است و هركسى مى‌تواند از راه حلال به آن دست پيدا كند) همانطور كه خداوند بلند مرتبه فرموده است: «وَاسْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِه‌»، [46] {از فضل خدا درخواست كنيد}.

39- وَ قَالَ الصَّادِقُ ع‌ أَرْبَعٌ لَا يُسْتَجَابُ لَهُمْ دُعَاءٌ رَجُلٌ جَالِسٌ فِي بَيْتِهِ يَقُولُ يَا رَبِّ ارْزُقْنِي فَيَقُولُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالطَّلَبِ وَ رَجُلٌ كَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ قَدْ غَالَبَهَا فَيَقُولُ أَ لَمْ أَجْعَلْ أَمْرَهَا بِيَدِكَ وَ رَجُلٌ كَانَ لَهُ مَالٌ فَأَفْسَدَهُ فَيَقُولُ يَا رَبِّ ارْزُقْنِي فَيَقُولُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالاقْتِصَادِ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالْإِصْلَاحِ ثُمَّ قَرَأَ وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً وَ رَجُلٌ كَانَ لَهُ مَالٌ فَأَدَانَهُ بِغَيْرِ بَيِّنَةٍ فَيَقُولُ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالشَّهَادَةِ. [47]

امام جعفر صادق عليه السّلام فرمود: «چهار كس‌اند كه هيچ دعايى از ايشان مستجاب نمى‌شود: مردى كه در خانه‌اش نشسته، مى‌گويد: بار خدايا! مرا روزى ده، پس به او گفته مى‌شود: آيا تو را به تلاش و جستجو امر نكردم؟ و ديگر، مردى كه او را زنى باشد و آن زن بر او غالب آید. پس به او گفته مى‌شود: آيا امر او را به دست تو قرار نداده‌ام؟ و سوم، مردى كه او را مالى بوده و آن را تباه نموده، بعد از آن مى‌گويد: بار خدايا! مرا روزى ده؛ پس به او گفته مى‌شود: آيا تو را به میانه‌روی و اصلاح امر نكردم؟ سپس اين آيه را خواند: «وَ الَّذينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً»، [48] {كساني‌اند كه چون انفاق كنند، نه ولخرجي مي‌كنند و نه تنگ مي‌گيرند، و ميان اين دو (روش) حد وسط را برمي‌گزينند} و چهارم، مردى كه او را مالى باشد و آن را به كسي قرض دهد، بدون شاهد و مدرك. پس به او گفته مى‌شود: آيا تو را امر به گواه گرفتن نكردم؟

40- وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ إِنَّهُ لَيَأْتِي عَلَى الرَّجُلِ مِنْكُمْ لَا يُكْتَبُ عَلَيْهِ سَيِّئَتُهُ وَ ذَلِكَ أَنَّهُ مُبْتَلًى بِهَمِّ الْمَعَاشِ. [49]

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: زماني مي‌رسد كه گناهي بر آدمی نوشته نمي‌شود، و آن زماني است كه به دغدغه معاش مبتلا باشد.

41- نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، مَنْ طَلَبَ شَيْئاً نَالَهُ أَوْ بَعْضَهُ‌.[50]

علی علیه السلام: هركس چيزي را طلب كند، به آن و يا بخشي از آن مي‌رسد.

42- وَ قَالَ ع‌ لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ فِيهَا يَرُمُّ مَعَاشَهُ وَ سَاعَةٌ يُخَلِّي بَيْنَ نَفْسِهِ وَ بَيْنَ لَذَّتِهَا فِيمَا يَحِلُّ وَ يَجْمُلُ وَ لَيْسَ لِلْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ شَاخِصاً إِلَّا فِي ثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ حُظْوَةٍ فِي مَعَادٍ أَوْ لَذَّةٍ فِي غَيْرِ مُحَرَّمٍ‌.[51]

اميرالمؤمنين علی علیه السّلام فرمود: مؤمن را سه ساعت است: ساعتى‌ كه‌ در آن‌ با پروردگارش راز و نياز نمايد، ساعتي كه در آن به اصلاح معاش خود بپردازد و ساعتى كه با خوشيها و لذات حلال و زيباى زندگى دمساز شود. براي انسان عاقل سه ويژگي است: اصلاح معاش، فراهم آوردن توشه براى آخرت، كامجويى از لذتهاى مشروع.

43- وَ قَالَ ع‌ إِنَّ أَعْظَمَ الْحَسَرَاتِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَسْرَةُ رَجُلٍ كَسَبَ مَالًا فِي غَيْرِ طَاعَةِ اللَّهِ فَوَرَّثَهُ رَجُلًا فَأَنْفَقَهُ فِي طَاعَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ فَدَخَلَ بِهِ الْجَنَّةَ وَ دَخَلَ بِهِ الْأَوَّلُ النَّارَ. [52]

و فرمود: بزرگترين حسرت در روز قيامت، حسرت كسي است كه مالي را از راه غير طاعت خدا به دست آورد، و مردي مالش را به ارث برد و آن را در راه طاعت خداوند سبحان انفاق كند، پس او را به بهشت وارد كنند و اولي را به جهنم.

44- كَنْزُ الْكَرَاجُكِيِّ، رُوِيَ عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ: ثَلَاثَةٌ يَدْعُونَ‌ فَلَا يُسْتَجَابُ لَهُمْ رَجُلٌ جَلَسَ عَنْ طَلَبِ الرِّزْقِ ثُمَّ يَقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِي يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى أَ لَمْ أَجْعَلْ لَكَ طَرِيقاً إِلَى الطَّلَبِ وَ رَجُلٌ لَهُ امْرَأَةُ سَوْءٍ يَقُولُ اللَّهُمَّ خَلِّصْنِي مِنْهَا يَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى أَ لَيْسَ قَدْ جَعَلْتُ أَمْرَهَا بِيَدِكَ وَ رَجُلٌ سَلَّمَ مَالَهُ إِلَى رَجُلٍ لَمْ يُشْهِدْ عَلَيْهِ بِهِ فَجَحَدَهُ إِيَّاهُ فَهُوَ يَدْعُو عَلَيْهِ فَيَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى قَدْ أَمَرْتُكَ بِالْإِشْهَادِ فَلَمْ تَفْعَلْ‌.[53]

از امام صادق علیه السّلام روايت شده است كه ‌فرمود: «سه كس‌اند كه دعاى ايشان مستجاب نمى‌شود: يكى مردى كه در خانه‌اش نشسته، مى‌گويد: پروردگارا! مرا روزى ده. پس به او گفته مى‌شود: آيا راهي براي طلب روزى برايت قرار ندادم؟ و ديگر مردى كه صاحب زني بد است و مي‌گويد: بار خدايا مرا از دست او رهايي ده! پس به او گفته مى‌شود كه: آيا امرش را به دست تو قرار ندادم؟ و ديگری مردى كه مالش را بدون شاهد و مدركي به شخصي (قرض) بدهد و شخص بدهكار (قرض) را انكار كند، و مرد او را نفرين ‌كند، پس به او گفته مى‌شود: آيا تو را به گواه گرفتن امر نكردم و انجام ندادي؟

45- وَ رُوِيَ عَنْ عُمَرَ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنِّي أَرْكَبُ فِي الْحَاجَةِ الَّتِي كَفَاهَا اللَّهُ مَا أَرْكَبُ فِيهَا إِلَّا الْتِمَاسَ أَنْ يَرَانِيَ اللَّهُ أُضْحِي فِي طَلَبِ الْحَلَالِ أَ مَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ اسْمُهُ‌ فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ‌ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ‌ أَ رَأَيْتَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا دَخَلَ بَيْتاً وَ طَيَّنَ عَلَيْهِ بَابَهُ ثُمَّ قَالَ رِزْقِي يَنْزِلُ عَلَيَّ كَانَ يَكُونُ هَذَا أَمَا إِنَّهُ أَحَدُ الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ لَا يُسْتَجَابُ لَهُمْ دَعْوَةٌ قَالَ قُلْتُ مَنْ هَؤُلَاءِ قَالَ رَجُلٌ يَكُونُ عِنْدَهُ الْمَرْأَةُ فَيَدْعُو عَلَيْهَا فَلَا يُسْتَجَابُ لَهُ لِأَنَّ عِصْمَتَهَا فِي يَدِهِ لَوْ شَاءَ أَنْ يُخَلِّيَ سَبِيلَهَا وَ الرَّجُلُ يَكُونُ لَهُ الْحَقُّ عَلَى الرَّجُلِ فَلَا يُشْهِدُ عَلَيْهِ فَيَجْحَدُهُ حَقَّهُ فَيَدْعُو عَلَيْهِ فَلَا يُسْتَجَابُ لَهُ لِأَنَّهُ تَرَكَ مَا أُمِرَ بِهِ وَ الرَّجُلُ يَكُونُ عِنْدَهُ شَيْ‌ءٌ فَيَجْلِسُ فِي بَيْتِهِ فَلَا يَنْتَشِرُ وَ لَا يَطْلُبُ وَ لَا يَلْتَمِسُ حَتَّى يَأْكُلَهُ ثُمَّ يَدْعُو فَلَا يُسْتَجَابُ لَهُ‌.[54]

امام صادق علیه السلام فرمود: من به دنبال حاجتي مي‌روم كه خداوند آن را برآورده سازد، و در طلب آن پافشاري مي‌كنم تا خداوند بنگرد كه من روزم را در طلب روزى حلال سپري مى‌كنم، مگر سخن خداى بزرگ را نشنيده‌اى كه فرمود: «فَإِذا قُضِيَتِ‌ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّه‌»، [55] و چون نماز گزارده شد، در (روي) زمين پراكنده گرديد و فضل خدا را جويا شويد.} آيا ديده‌اي كه كسى وارد خانه‌اي شود و درآن را گل بگيرد، پس از آن بگويد: روزى من از آسمان برايم فرود مي‌آید، آيا چنين چيزي ممكن است؟ او جزء يكى از سه گروهى است كه دعايشان مستجاب نمى‌گردد. راوى مى‌گويد: از حضرت پرسيدم، آن سه گروه چه كساني هستند؟ فرمود: اول: كسى كه همسرى دارد (و از او راضى نيست) و او را نفرين مى‌كند، اين نفرين، مستجاب نمى‌شود، چون اختيار نگهدارى اين زن به دست‌ خود اوست، اگر خواست رهايش مى‌كند (و طلاقش مى‌دهد). دوم: آن كه بر ديگرى حقى دارد (چيزى از او طلبكار است)، اما كسى را به عنوان شاهد قرار نداده، آن بدهكار هم انكار مي‌نمايد، پس (شخص طلبكار) او را نفرين مي‌كند، اما مستجاب نخواهد شد، زيرا او فرمان الهى (گرفتن شاهد) را ترك نموده است. سوم: فردى كه مالى دارد، در خانه مى‌نشيند و به دنبال روزي نمي‌رود تا آن مال را مى‌خورد، آنگاه دعا مى‌كند (كه خداوند به او روزى بدهد)، اين دعا نيز مستجاب نمى‌گردد.

46- وَ قَالَ الصَّادِقُ ع‌ اشْتَدَّتْ حَالُ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَتْ لَهُ امْرَأَتُهُ لَوْ أَتَيْتَ النَّبِيَّ ص فَسَأَلْتَهُ فَجَاءَ إِلَى النَّبِيِّ ص فَسَمِعَهُ يَقُولُ مَنْ سَأَلَنَا أَعْطَيْنَاهُ وَ مَنِ اسْتَغْنَى أَغْنَاهُ اللَّهُ فَقَالَ الرَّجُلُ مَا يَعْنِي ص غَيْرِي فَرَجَعَ إِلَى امْرَأَتِهِ فَأَعْلَمَهَا فَقَالَتْ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص بَشَرٌ فَأَعْلِمْهُ فَأَتَاهُ فَلَمَّا رَآهُ ع قَالَ مَنْ سَأَلَنَا أَعْطَيْنَاهُ وَ مَنِ اسْتَغْنَى أَغْنَاهُ اللَّهُ حَتَّى فَعَلَ ذَلِكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ ثُمَّ ذَهَبَ الرَّجُلُ فَاسْتَعَارَ فَأْساً ثُمَّ أَتَى الْجَبَلَ فَصَعِدَهُ وَ قَطَعَ حَطَباً ثُمَّ جَاءَ بِهِ فَبَاعَهُ بِنِصْفِ مُدٍّ مِنْ دَقِيقٍ ثُمَّ ذَهَبَ مِنَ الْغَدِ فَجَاءَ بِأَكْثَرَ مِنْهُ فَبَاعَهُ وَ لَمْ يَزَلْ يَعْمَلُ وَ يَجْمَعُ حَتَّى اشْتَرَى فَأْساً ثُمَّ جَمَعَ حَتَّى اشْتَرَى بَكْرَيْنِ وَ غُلَاماً ثُمَّ أَثْرَى وَ حَسُنَتْ حَالُهُ فَجَاءَ النَّبِيَّ ص فَأَعْلَمَهُ كَيْفَ جَاءَ يَسْأَلُهُ وَ كَيْفَ سَمِعَهُ يَقُولُ فَقَالَ ص قُلْتُ لَكَ مَنْ سَأَلَنَا أَعْطَيْنَاهُ وَ مَنِ اسْتَغْنَى أَغْنَاهُ اللَّهُ‌.[56]

امام صادق علیه السلام فرمود: وضع مالي مردى از اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه و آله سخت گرديد و زنش به او گفت: كاش پيش پيامبر مى‌رفتى و از او درخواست مى‌كردى. آن مرد پيش پيامبر آمد، شنيد كه حضرت فرمود: هر كس از ما درخواست كند او را اجابت مي‌كنيم و هر كس بى‌نيازى پيشه كند، خداوند او را بى‌نياز مى‌سازد. مرد (با خود) گفت، بي‌شك مقصودش من هستم، پس به سوى زنش برگشت و او را از ماجرا باخبر ساخت. زن گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله نيز يك انسان است، از حالت او را آگاه كن! دوباره پيش پيامبر صلّی الله علیه و آله آمد؛ وقتى آن حضرت او را ديد فرمود: هركس از ما درخواست كند او را اجابت مي‌كنيم و هر كس بى‌نيازى جويد خداوند او را بى‌نياز مى‌سازد. تا سه مرتبه اين كار را انجام داد (و هر بار همين را ‌شنيد). سپس آن مرد رفت و تبرى قرض كرد به كوه آمد و از آن بالا رفت و هيزمى جمع آورى كرد و آن را آورد و به نصف چارك آرد فروخت، فردا نيز روانه گرديد و بيشتر از قبل هيزم آورد و فروخت و به اين كار ادامه داد و مال بيشترى جمع كرد تا آنكه تبرى خريد، سپس مقدار بيشترى پس انداز نمود و با آن دو شتر جوان و يك غلام خريد و به تدريج توانگر شد و وضع مالي‌اش بهبود يافت؛ آنگاه نزد پيامبر صلّی الله علیه و آله آمد و او را از داستان مطلع كرد و قصه آمدن خود و گفتار آن حضرت را براى ايشان تعريف كرد. حضرت فرمود: من گفته بودم، هر كس از ما درخواست كند او را اجابت مي‌كنيم و هر كس بى‌نيازى جويد، خداوند او را بى‌نياز مى‌سازد.

47- وَ يُرْوَى عَنْ سَيِّدِنَا أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ‌ أَنَّهُ لَمَّا كَانَ يَفْرُغُ مِنَ الْجِهَادِ يَتَفَرَّغُ لِتَعْلِيمِ النَّاسِ وَ الْقَضَاءِ بَيْنَهُمْ فَإِذَا فَرَغَ مِنْ ذَلِكَ اشْتَغَلَ فِي حَائِطٍ لَهُ يَعْمَلُ فِيهِ بِيَدِهِ وَ هُوَ مَعَ ذَلِكَ ذَاكِرُ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ‌.[57]

از مولايمان اميرالمؤمنين علیه السّلام روايت شده است: ايشان وقتى از جهاد فارغ مى‌شد، به تعليم مردم و قضاوت بين آنان مي‌پرداخت و هنگامى كه از آن امر فارغ مى‌شد، در باغ خود مشغول كار مى‌گرديد و با اين همه، ياد خداى تعالى مى‌نمود.

48- كِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ ع عَنِ النَّبِيِّ ص قَالَ: الشَّاخِصُ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ الْحَلَالِ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ. [58]

امام صادق علیه السّلام از پدرانش روايت كرده كه پيامبر خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: كسي كه به دنبال روزي حلال برود، همچون مجاهد در راه خداست.

49- وَ مِنْهُ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عَلِيٍّ الْعَلَوِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ طَلَبُ الْكَسْبِ فَرِيضَةٌ بَعْدَ الْفَرِيضَةِ. [59]

امام صادق علیه السّلام از پدرانش روايت كرده كه پيامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: پس از نماز واجب، كار كردن (و داشتن كسب و كار) واجب است.

50- وَ مِنْهُ عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَى بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ الْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءاً أَفْضَلُهَا جُزْءاً طَلَبُ الْحَلَالِ. [60]

امام موسي بن جعفر علیه السلام از پدرانش علیهم السلام روايت نموده است كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: عبادت هفتاد جزء دارد كه بهترين جزء آن كسب روزي حلال است.

51- وَ مِنْهُ بِهَذَا الْإِسْنَادِ الْعِبَادَةُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةُ أَجْزَاءٍ فِي طَلَبِ الْحَلَالِ. [61]