پنهان زیستی حضرت مهدی (عج) نه تنها چگونگی زندگی آن حضرت را در هاله ای از اسرار فرو برده که بسیاری از موضوعات مربوط به زندگی آن حضرت را نیز جزو امور پنهان نظام هستی قرار داده است .
یکی از مهم ترین این امور پنهان، محل زندگی آن حضرت در طول غیبت و به ویژه غیبت کبری است. از این رو بسیاری علاقه مندند بدانند آن خورشید پنهان در کدامین بخش از این کره خاکی به گذران عمر می پردازند.
هزاران هزار انسان عاشق و شیفته صدها سال است که در هر پگاه آدینه سخن به ندبه می گشایند و این گونه می سرایند:
لیت شعری این استقرت بک النوی بل ای ارض تقلک او ثری! ا برضوی او غیرها ام ذی طوی؟ عزیز علی ان اری الخلق ولا تری ..." (1)
ای کاش می دانستم در چه جایی منزل گرفته ای و چه سرزمین و مکانی تو را در برگرفته است! آیا در کوه رضوایی و یا جای دیگری و یا در ذی طوی هستی؟ دشوار است بر من که خلق را ببینم و تو دیده نشوی ..."
حال برای روشن شدن این بحث پای دل به گلستان کلام معصومین علیهم السلام می گشاییم و با سیری در کلام نورانی ایشان از آن انفاس قدسی برای حل این معما استمداد می طلبیم .
با یک نگاه ژرف و کلی در این بوستان پُرطراوت به چهار دسته روایت در این موضوع بر خواهیم خورد که هر کدام محل زندگی آن حضرت را در دوره ای از زندگی پر برکت ایشان به تصویر کشیده اند؛ اگر چه برای برخی دوره ها صراحت و روشنی بیش تری وجود دارد .
شکی نیست که آن امام همام در شهر سامرا و در خانه پدر بزرگوارشان امام حسن عسکری علیه السلام دیده به جهان گشوده و تا پایان عمر شریف پدر خود در کنار آن حضرت می زیسته است .
حکیمه خاتون دختر امام جواد علیه السلام به عنوان تنها زنی که داستان ولادت حضرت مهدی (عج) را به تفصیل نقل کرده است، می گوید: امام حسن عسکری علیه السلام مرا به نزد خود فرا خواند و فرمود: ای عمه! امشب افطار نزد ما باش که شب نیمه شعبان است و خدای تعالی امشب حجت خود را که حجت او در روی زمین است، ظاهر سازد .
گوید گفتم مادر او کیست؟ فرمود: نرجس، گفتم: فدای شما شوم اثری در او نیست. فرمود: همین است که به تو می گویم ...
در ادامه حکیمه خاتون داستان آن شب نورانی و ولادت حضرت مهدی (عج) را به صورت مفصل بیان نموده است. (2)
نه تنها بستگان نزدیک و خدمتگزاران بیت امامت آن حضرت را در شهر سامراء در خانه امام عسکری علیه السلام دیده اند که بسیاری از یاران و خواص اصحاب امامت به شرف دیدار آن جمال چون آفتاب نائل آمده اند و همگی حکایت از آن دارد که تمامی مدت همراهی حضرت مهدی (عج) با پدرش در شهر سامرا سپری شده است .
یعقوب بن منقوش گوید: بر امام حسن عسکری علیه السلام وارد شدم و او بر سکویی در سرا نشسته بود و سمت راست او اتاقی بود که پرده های آن آویخته بود . گفتم: ای آقای من! صاحب الامر کیست؟ فرمود: پرده را بردار. پرده را بالا زدم و پسر بچه ای با پیشانی درخشان، رویی سپید، چشمانی دّرافشان، دو کف ستبر، دو زانوی برگشته، خالی برگونه راستیش و گیسوانی بر سرش بود، بیرون آمده و بر زانوی پدرش ابومحمد علیه السلام نشست. آن گاه امام حسن عسکری علیه السلام به من فرمود: این صاحب شماست . سپس برخاست و امام به او گفت: پسرم! تا وقت معلوم داخل شو و او داخل اتاق شد و من به او می نگریستم . سپس به من فرمود: ای یعقوب! به داخل بیت برو ببین آن جا کیست؟ و من داخل شدم اما کسی را ندیدم." (3)
البته کم نبودند کسانی که علاوه بر افراد ذکر شده به شرف دیدار آن خورشید یگانه نایل آمدند.
احمد بن اسحاق گوید: بر امام عسکری علیه السلام وارد شدم و می خواستم از جانشین پس از وی پرسش کنم . او آغاز سخن کرد و فرمود:
ای احمد بن اسحاق خدای تعالی از زمان آدم علیه السلام زمین را خالی از حجت نگذاشته است و تا روز قیامت نیز خالی از حجت نخواهد گذاشت. به واسطه اوست که بلا را از زمین دفع می کند و به خاطر اوست که باران می فرستد و برکات زمین را بیرون می آورد.
گفتم: ای فرزند رسول خدا! امام و جانشین پس از شما کیست؟ حضرت شتابان برخاست و داخل خانه شد و سپس برگشت، در حالی که برشانه اش کودکی سه ساله بود که صورتش مانند ماه شب چهارده می درخشید . فرمود: ای احمد بن اسحاق! اگر نزد خدای تعالی و حجت های او گرامی نبودی، این فرزند را به تو نمی نمودم . او هم نام و هم کینه رسول خدا صلی الله علیه و آله است . کسی است که زمین را پر از عدل و داد می کند، هم چنان که پر از ظلم و جور شده باشد. ای احمد بن اسحاق! مَثل او در این امت مَثل خضر و ذوالقرنین است. او غیبتی طولانی خواهد داشت که هیچ کسی در آن نجات نمی یابد مگر کسی که خدای تعالی او را در اعتقاد به امامت ثابت بدارد، و در دعا به تعجیل فرج موفق سازد . احمد بن اسحاق گوید: گفتم: ای مولای من، آیا نشانه ای هست که قلبم بدان مطمئن شود؟
آن کودک به زبان عربی فصیح به سخن درآمد و فرمود:
انا بقیه الله فی ارضه والمنتقم من اعدائه.
ای احمد بن اسحاق! پس از مشاهده جستجوی نشانه مکن . احمد بن اسحاق گوید: من شاد و خرم بیرون آمدم . (4)
بنابراین تردیدی نخواهد ماند براین که حضرت مهدی (عج) در طول حیات امام عسکری علیه السلام همراه ایشان و در شهر سامراء مسکن و ماوی داشته اند و عده فراوانی آن حضرت را در آن جا دیده اند.
غیبت صغری عبارت است از پنهان زیستی کوتاه مدت حضرت مهدی علیه السلام که طبق نظر مشهور با شهادت امام حسن عسکری علیه السلام (260 ه) آغاز شده و با رحلت چهارمین نائب خاص در (سال 329 ه . ق) به پایان رسیده است، که مجموعا شصت و نه سال می شود .
اگر به روشنی محل زندگی آن حضرت در این دوران مشخص نیست، ولی می توان به قرائنی حدس زد که بیش ترین حضور حضرت در این ایام در عراق بوده است .
از امام صادق علیه السلام در این زمینه نقل شده است که فرمود:
للقائم غیبتان، احداهما قصیره و الاخری طویله، لغیبه الاولی لا یعلم بمکانه فیها الا خاصه شیعه و الاخری لا یعلم بمکانه فیها الاخاصه موالیه." (5)
" برای حضرت قائم (عج) دو غیبت است: یکی کوتاه و دیگری طولانی، در غیبت اول جز شیعیان مخصوص از جای آن حضرت خبر ندارند و در غیبت دیگر جز دوستان مخصوصش کسی از جای او آگاه نیست. و از آن جایی که در دوران غیبت صغری از سفیران چهارگانه نزدیک تر به حضرت ذکر نشده است و ایشان هم تماما در عراق زندگی می کرده اند و همواره با حضرت در ارتباط بوده اند، بنابراین می توان به عنوان یک احتمال گفت بخش عمده عمر ایشان در این دوران در عراق سپری شده است.
البته از روایاتی که مدینه منوره را به عنوان منزلگاه حضرت مهدی (عج) در طول غیبت بدون در نظر گرفتن صغری یا کبری بودن ذکر کرده، می توان این احتمال را نیز بیان کرد که بخشی از زندگی حضرت در طول غیبت صغری در مدینه سپری شده است .
امام باقر علیه السلام در این باره فرمود:
لابد لصاحب هذا الامر من عزله ... و نعم المنزل طیبه. (6) به ناچار برای صاحب این امر عزلت و گوشه گیری خواهد بود ... و طیبه (مدینه) چه منزلگاه خوبی خواهد بود."
همین روایت در کتاب شریف کافی با اندک تفاوتی از امام صادق علیه السلام این گونه روایت شده است.
"لابد لصاحب هذا الامر من غیبه ولابد له فی غیبه من عزله و نعم المنزل الطیبه." (7) به ناچار صاحب الامر غیبت کند و به ناچار در زمان غیبتش گوشه گیری کند. چه خوب منزلی است مدینه."
ابوهاشم جعفری گوید: " به امام عسکری علیه السلام عرض کردم: بزرگواری شما مانع می شود تا از شما پرسش نمایم . پس اجازه بفرمایید سؤالی بپرسم . حضرت فرمود: بپرس . عرض کردم: ای آقای من آیا فرزندی دارید؟ فرمود: بله. گفتم: فان حدث بک حدث فاین اسال عنه؟ اگر اتفاقی رخ داد کجا آن را پیدا کنم؟
فقال: بالمدینه" (8)
بنابراین جمع بین این دو دسته از روایات به این صورت است که اگر چه آن حضرت در مدینه حضور داشته اند، ولی به خاطر نزدیکی و مجاورت نواب خاص و شیعیان منزل و مسکن ایشان بیش تر در عراق بوده است.
اصطلاحا غیبت کبری به مدت زیادی پنهان زیستی حضرت مهدی (عج) گفته می شود که با وفات آخرین نائب خاص حضرت در سال سی صد و بیست و نه هجری آغاز شده و هم چنان ادامه دارد و تنها در اراده خداوند است که چه زمانی پایان می پذیرد. این دوران دارای ویژگی های خاصی است که آن را از دوران غیبت صغری کاملا متمایز می سازد، که از جمله آن ها کامل شدن غیبت حضرت مهدی (عج) است.
به همان اندازه که پنهان زیستی حضرت مهدی (عج) در این دروان به کمال می رسد و نیابت و سفارت همانند دوران غیبت صغری وجود ندارد، محل زندگی آن حضرت نیز نامشخص تر می شود و در این دوران است که هرگز به طور قطع نمی توان مشخص نمود آن حضرت در کجا زندگی می کند.
اگرچه پاره ای از روایات به زندگی آن حضرت در این دروان در مدینه منوره اشاره کرده ولی صراحتی در این معنا نیست که آن حضرت در آن جا دارای منزل و مسکن است و تنها می توان گفت ایشان بخشی از عمر شریف خود را در این دوران در مدینه سپری خواهند کرد.
اما روایاتی که به محل زندگی حضرت مهدی (عج) در دوران غیبت و به ویژه غیبت کبری اشاره نموده اند از این قرار است:
همان گونه که قبلا نیز اشاره شد در پاره ای روایات از مدینه طیبه به عنوان محل زندگانی آن حضرت یاد شده است .
امام صادق علیه السلام فرمود: به ناچار برای صاحب الامر غیبتی است و به ناگزیر در آن غیبت گوشه گیری خواهد بود و چه نیکو منزلی است مدینه!
ناحیه ذی طوی در یک فرسخی مکه و در داخل حرم قرار دارد و از آن جا خانه های مکه دیده می شود .
در برخی از روایات از آن به عنوان جایگاه حضرت مهدی (عج) در دوران غیبت سخن به میان آمده است .
امام باقر علیه السلام فرمود:
" یکون لصاحب هذاالامر غیبه فی بعض هذه الشعاب و او ما بیده الی ناحیه ذی طوی." (9)
صاحب این امر را در یکی از این دوره ها غیبتی است و با دست خود به ناحیه ذی طوی - که نام کوهی است در اطراف مکه - اشاره نمود ..."
هم چنین در برخی دیگر از روایات آمده است که حضرت مهدی (عج) قبل از ظهور و در آستانه قیام در " ذی طوی" به سر می برد. امام باقر علیه السلام در تشریح محل بقیه الله (عج) در آستانه ظهور می فرماید:
" ان القائم یهبط من ثنیه ذی طوی فی عده اهل بدر ثلاثماه و ثلاثه عشر رجلا حتی یسند ظهره الی الحجر الاسود و یهز رایه الغالبه" (10)
قائم (عج) درمیان گروهی به شمار اهل بدر- سی صد و سیزده تن- از گردنه ذی طوی پایین می آید تا آن که پشت خود را به حجر الاسود تکیه می دهد و پرچم پیروزی را به اهتزاز در می آورد .
از برخی روایات نیز استفاده می شود که آن حضرت در طول غیبت کبری دارای محل خاصی نیست و همواره در سفر به سر می برند .
از امام باقر علیه السلام نقل شده است که وقتی شباهت های حضرت مهدی (عج) به انبیاء را بیان نمودند، چنین می فرمودند:
"... و اما شبهه من عیسی فالسیاحه ..." (11) و اما شباهت حضرت مهدی (عج) به حضرت عیسی علیه السلام جهانگردی (و نداشتن مکانی خاص) است."
البته متاسفانه این نامعلوم بودن محل زندگی آن حضرت در دوران غیبت کبری سبب شده تا عده ای به گمانه زنی ها و خیال پردازی های بعضا سخیف و واهی بپردازند و به طرح محل هایی که اثبات آن ها کاری بس دشوار است، روی آورند.
از افسانه جزیره خضراء گرفته تا مثلث برمودا و مانند آن، حکایت هایی هستند که در تاریخ پر فراز و نشیب این اعتقاد رخ نموده است، ولی همواره روشنگران این مذهب بزرگ، شیعیان را از لغزش ها نجات داده اند.
بی تردید این خیال پردازی ها به خاطر عدم تایید از طرف روایات و مخالفت با مبانی عقلی، اگر چه هر از گاهی موج هایی ایجاد نموده است، ولی پس از مدتی به فراموشی سپرده شده است.
علی بن مهزیار پس از شرح ملاقات خود با حضرت مهدی (عج) سخنانی را از آن حضرت نقل کرده است که مؤید این معناست. ایشان می گوید آن حضرت فرمود:
یا بن المازیار ابی ابومحمد عهد الی الا اجاور قوما غضب الله علیهم ... وامرنی الا اسکن من الجبال الا وعرها ولا من البلاد الا قفرها." (12)
"ای پسر مهزیار! همانا پدر بزرگوارم با من عهد فرمود که در مجاورت قومی که خشم الهی را برانگیخته اند قرار نگیرم و امر فرمود در کوه ها ساکن نشوم، مگر قسمت سخت و پنهان آن و در شهرها ساکن نشوم مگر شهرهای متروکه و بی آب و علف."
دروان ظهور به عنوان درخشان ترین فراز تاریخ و بهترین دوران حیات انسانی دارای ویژگی های فراوانی است که از جمله مهم ترین آن ها حاکمیت آخرین معصوم و حجت الهی است .
درباره محل زندگی حضرت مهدی (عج) و حکومت آن حضرت در عصر ظهور، روایات فراوانی وجود دارد.
در برخی از آن ها از "مسجد سهله" به عنوان منزل آن حضرت یاد شده است که با توجه به روایاتی که کوفه را مقر حکومت آن حضرت ذکر کرده، بسیار قابل قبول خواهد بود.
این مسجد دارای شرافتی بسیار است. از جمله گفته شده در این مسجد هزاران پیامبر به نماز ایستاده اند. صالح بن ابوالاسود می گوید: امام صادق علیه السلام وقتی سخن از مسجد سهله راند، فرمود:
" اما انه منزل صاحبنا اذا قام باهله." (13)
"آگاه باش! که همانا مسجد سهله منزل صاحب ماست، آن هنگام که با اهل خود بر آن جا وارد شود."
هم چنین در روایتی دیگر آن حضرت به ابابصیر فرمود:
" یا ابامحمد کانی اری نزول القائم فی مسجد السهله باهله و عیاله." ؛ ای ابا محمد! گویا حضرت قائم را بر در مسجد سهله می بینم که با زن و فرزندانش در آن مستقر می گردد."
ابو بصیر پرسید: آیا مسجد سهله خانه اش خواهد بود؟ حضرت فرمود: نعم ...
آری، این مسجد منزل ادریس است. خداوند هیچ پیامبری را برنیانگیخت مگر آن که در این مسجد نماز گزارد. هرکس در این مسجد بماند، مانند آن است که در خیمه رسول خدا صلی الله علیه و آله اقامت کرده است. هیچ مرد و زنی نیست، مگر آن که دلش به سوی آن مسجد پَر می کشد. روز و شبی نیست مگر آن که فرشتگان به این مسجد پناه می برند و در آن به عبادت خدا می پردازند. (14)
آن سفر کرده که صد قافله دل همره اوست
هر کجا هست ، خدایا به سلامت دارش
1 . سید بن طاووس، الاقبال، دعای ندبه، ص 298 .
2 . شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ترجمه منصور پهلوان، ج 2، باب 42، ص 143.
3 . کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 164.
4 . همان، ج 2، ص 80، ح 1 .
5 . کافی، ج 2، ص 141، ح 19.
6 . شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص 162، ح 121.
7 . کافی، ج 2، ص 140، ح 16 / ابن ابی زینب، غیبت نعمانی، ص 188، ح 41.
8 . کافی، ج 2، ص 118، ح 2/ شیخ مفید، الارشاد، ج 2، ص 348/ شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص 232، ح 199 .
9. غیبت نعمانی، ص 181، باب 10، ح 30 .
10 . همان، ص 315، باب 20، ح 9 .
11. طبرسی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص 291 .
12. شیخ طوسی، کتاب الغیبه، ص 263، ح 228 .
13. شیخ صدوق، التهذیب، ج 3، ص 252، باب 25، ح 6507.
14. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 52، ص 317، باب 27، ح 13.