آیات:
ـ وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْراهيمَ إِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اصْطَفَيْناهُ فِي الدُّنْيا وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحينَ [1]
و چه كسى- جز آنكه به سبك مغزى گرايد- از آيين ابراهيم روى برمى‌تابد؟ و ما او را در اين دنيا برگزيديم و البته در آخرت [نيز] از شايستگان خواهد بود.
روایات:
1- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ شَرِيفِ بْنِ سَابِقٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِي غُرَّةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ السَّفَهَ خُلُقُ لَئِيمٍ يَسْتَطِيلُ عَلَى مَنْ هُوَ دُونَهُ وَ يَخْضَعُ لِمَنْ [هُوَ] فَوْقَه. [2]
از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه فرمود: سفاهت براستى خوى پستى است، صاحب آن بر زير دستش گردن فرازى كند، و بر بالا دست خود زبونى كند.
2- مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا تَسْفَهُوا فَإِنَّ أَئِمَّتَكُمْ لَيْسُوا بِسُفَهَاءَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَنْ كَافَأَ السَّفِيهَ بِالسَّفَهِ فَقَدْ رَضِيَ بِمَا أَتَى إِلَيْهِ حَيْثُ احْتَذَى مِثَالَه. [3]
امام صادق عليه السّلام فرمود: سفاهت نكنيد زيرا پيشوايان شما سفيه نبودند.
و فرمود: هر كس شخص سفيه را با سفاهت مكافات كند، بهر چه به سرش آيد تن داده چون به مانند او رفتار كرده است.
3- أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَعْقُوبَ الْهَاشِمِيِّ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ فَإِنَّكَ أَسَرَّ مَا تَكُونُ مِنْ نَاحِيَتِهِ أَقْرَبُ مَا يَكُونُ إِلَى مَسَاءَتِكَ. [4]
امام صادق عليه السلام فرمود: بپرهيز از دوستى با احمق زيرا كه تو هر چه از جانب او شادتر باشى او ببدى رساندن بتو نزديك نزديكتر است (گويا مقصود این است كه هر چه بدوستى او خوشحال‌تر باشى خطر زيان رساندن او بواسطه حماقتش به تو نزديكتر شود).
4- معاني الأخبار عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ عَنِ ابْنِ طَرِيفٍ عَنِ ابْنِ نُبَاتَةَ عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ قَالَ قَالَ عَلِيٌّ ع لِلْحَسَنِ ابْنِهِ ع فِي مَسَائِلِهِ الَّتِي سَأَلَهُ عَنْهَا يَا بُنَيَّ مَا السَّفَهُ فَقَالَ اتِّبَاعُ الدُّنَاةِ وَ مُصَاحَبَةُ الْغُوَاةِ. [5]
امیر مؤمنان از امام حسن عليهما السلام پرسید: فرزندم! سفاهت و سبكسرى چيست؟ امام حسن پاسخ داد: دنباله روى از فرومايگان و همنشينى با گمراهان.
5- الخصال مَاجِيلَوَيْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِيِّ عَنِ السَّيَّارِيِّ رَفَعَهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ السَّفِلَةِ فَقَالَ مَنْ يَشْرَبُ الْخَمْرَ وَ يَضْرِبُ بِالطُّنْبُورِ. [6]
امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال از فرومايه ـ فرمود: كسى كه شراب مى خورد و تنبور مى زند.
6- الخصال ابْنُ الْمُتَوَكِّلِ عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ ذَرِيحٍ الْمُحَارِبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص ثَلَاثَةٌ إِنْ لَمْ تَظْلِمْهُمْ ظَلَمُوكَ السَّفِلَةُ وَ زَوْجَتُكَ وَ خَادِمُكَ. [7]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: سه نفر هستند که اگر به آنها ظلم هم نکنی به تو ظلم کنند: انسان فرومایه، همسرت و خادمت.
7- الخصال أَبِي عَنِ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِي عَلِيِّ بْنِ رَاشِدٍ رَفَعَهُ إِلَى الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ خَمْسٌ هُنَّ كَمَا أَقُولُ لَيْسَتْ لِبَخِيلٍ رَاحَةٌ وَ لَا لِحَسُودٍ لَذَّةٌ وَ لَا لِمَلُولٍ وَفَاءٌ وَ لَا لِكَذَّابٍ مُرُوَّةٌ وَ لَا يَسُودُ سَفِيهٌ. [8]
امام صادق عليه السلام: شما را از پنج واقعيت آگاه مى سازم: بخيل را آسايش نباشد و حسود را خوشى و شاهان را وفادارى و دروغگو را مردانگى و نادان را رياست و سرورى.
8- معاني الأخبار عَنِ الصَّادِقِ ع قَالَ مَنْ لَمْ يُبَالِ مَا قَالَ وَ مَا قِيلَ لَهُ فَهُوَ شِرْكُ شَيْطَانٍ.[9]
امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که اعتنا ندارد خود چه می گوید و دیگران به او چه می گویند، شرک شیطان است.(شیطان در نطفه اش دخالت کرده!)
9- الخصال الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع احْذَرُوا السَّفِلَةَ فَإِنَّ السَّفِلَةَ مَنْ لَا يَخَافُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِمْ قَتَلَةُ الْأَنْبِيَاءِ وَ فِيهِمْ أَعْدَاؤُنَا. [10]
امیر مؤمنان علیه السلام: از فرومايه حذر كنيد ؛ زيرا فرومايه كسى است كه از خداوند عزّ و جلّ نمى ترسد. قاتلان پيامبران و دشمنان ما در ميان همين جماعتند.
10- تحف العقول عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الثَّالِثِ ع قَالَ مَنْ هَانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ فَلَا تَأْمَنْ شَرَّهُ. [11]
امام هادى عليه السلام: هر كه براى خود ارزشى قائل نباشد، از شرّش ايمن مباش.
11- السرائر أَبُو عَبْدِ اللَّهِ السَّيَّارِيُّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ ع قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى عُمَرَ فَقَالَ إِنَّ امْرَأَتَهُ نَازَعَتْهُ فَقَالَتْ لَهُ يَا سَفِلَةُ فَقَالَ لَهَا إِنْ كَانَ سَفِلَةً فَهِيَ طَالِقٌ فَقَالَ إِنْ كُنْتَ مِمَّنْ يَتَّبِعُ الْقُصَّاصَ وَ يَمْشِي فِي غَيْرِ حَاجَةٍ وَ يَأْتِي أَبْوَابَ السَّلَاطِينِ فَقَدْ بَانَتْ مِنْكَ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع لَيْسَ كَمَا قَالَ فَأَتَى عُمَرَ فَقَالَ لَهُ عُمَرُ ايتِهِ فَاسْمَعْ مَا يُفْتِيكَ بِهِ فَأَتَاهُ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع إِنْ كُنْتَ مِمَّنْ لَا يُبَالِي بِمَا قَالَ وَ لَا مَا قِيلَ لَكَ فَأَنْتَ سَفِلَةٌ وَ إِلَّا فَلَا شَيْ‌ءَ عَلَيْكَ. [12]
مردى نزد عمر آمد و گفت: زنش با او دعوا کرده و به او گفته: اى پست! عمر جوابش داد كه اگر پست باشی او طالق است. عمر گفت: اگر دنبال قصه گوها می روی و ولگردى می کنی و به در خانه شاهان می روی زنت مطلقه شده. امير مؤمنان فرمود: چنان نيست كه عمر گفته و عمر به مرد گفت: برو نزد على علیه السلام و هر چه بتو فتوى داد بشنو و عمل كن.مرد نزد آن حضرت آمد و فرمودش اگر كسى باشى كه باك ندارد چه گويد و چه درباره او گويند پستى و گر نه بر تو چيزى نباشد.
12- مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِيِّ قَالَ سُئِلَ أَبُو الْحَسَنِ ع عَنِ السَّفِلَةِ فَقَالَ السَّفِلَةُ الَّذِي يَأْكُلُ فِي الْأَسْوَاقِ.[13]
امام كاظم عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال درباره انسان فرومايه ـ فرمود: كسى است كه در كوچه و بازار چيز مى خورد.
13- الإختصاص عَنِ الصَّدُوقِ عَنِ ابْنِ الْمُتَوَكِّلِ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِي الرَّبِيعِ الشَّامِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع:...قال عيسى عليه السلام ـ لَمّا سئلَ عنِ الأحمَقِ ـ: المُعجَبُ برأيهِ و نَفْسِهِ، الّذي يَرى الفَضلَ كُلَّهُ لَه لا علَيهِ، و يُوجِبُ الحقَّ كُلَّهُ لنَفْسِهِ و لا يُوجِبُ علَيها حقّا، فذاكَ الأحمَقُ الّذي لا حِيلةَ في مُداواتِه. [14]
عيسى عليه السلام ـ در پاسخ به اين سؤال كه احمق كيست؟ ـ فرمود: خود رأى خودپسند، كسى كه هرچه فضيلت است از آن خود مى داند و براى ديگران، بر خود هيچ فضيلتى قائل نيست، همه حقوق را براى خود مى داند و هيچ حقّى براى ديگران بر خود قائل نيست. اين است آن احمقى كه چاره اى براى درمان او وجود ندارد.
14- الخصال وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام: الأحمَقُ إنِ اسْتُنبِهَ بجَميلٍ غَفَلَ، و إن اسْتُنْزِلَ عن حَسَنٍ نَزَلَ، و إن حُمِلَ على جَهْلٍ جَهِلَ، و إنْ حَدّثَ كَذبَ، لا يَفْقَهُ، و إنْ فُقِّهَ لا يَتَفَقّه.[15]
امیر مؤمنان علیه السلام: احمق را اگر به كار خوبى متوجّه كنى، غافل مى شود، اگر بخواهى از نيكى دست بكشد، دست مى كشد، اگر به نادانى وادارش كنى، در پى نادانى مى رود، چون سخن گويد، دروغ به زبان آورد، فهم ندارد و اگر هم به او تفهيم كنى، نمى فهمد.
15- نهج البلاغه: مَن نَظرَ في عُيوبِ النّاسِ فأنْكَرها ثُمّ رَضِيَها لِنَفْسِهِ فذلكَ الأحمَقُ بعَينِهِ. [16]
امیر مؤمنان علیه السلام: كسى كه عيبهاى ديگران را ببيند و آنها را زشت شمارد اما همان عيبها را در خود بپسندد، احمق واقعى است.
16- عنه عليه السلام: عَدُوٌّ عاقِلٌ خَيرٌ مِن صَديقٍ أحمَقَ. [17]
امیر مؤمنان علیه السلام: دشمنِ دانا، بهتر از دوستِ نادان است.
17- تحف العقول: عنه عليه السلام: النَّظَرُ إلى الأحمَقِ يُسْخِنُ العَينَ. [18]
امیر مؤمنان علیه السلام: نگاه كردن به احمق روشنى چشم را مى برد.
18- الأمالي للشيخ الطوسي جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِي الْمُفَضَّلِ عَنْ رَجَاءِ بْنِ يَحْيَى عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ ع قَال الإمامُ زينُ العابدينَ عليه السلام ـ في وصيّتهِ لابنهِ الباقرِ عليه السلام: إيّاكَ يا بُنيَّ أنْ تُصاحِبَ الأحمَقَ أو تُخالِطَهُ، و اهْجُرْهُ و لا تُحادِثْهُ ؛ فإنّ الأحمَقَ هُجْنَةٌ غائبا كانَ أو حاضِرا، إنْ تَكَلَّم فضَحَهُ حُمقُهُ، و إنْ سَكَتَ قَصُرَ بهِ عِيُّهُ، و إنْ عَمِلَ أفسَدَ، و إنِ اسْتُرعِيَ أضاعَ. لا عِلمُهُ مِن نَفْسِهِ يُغْنيهِ، و لا عِلمُ غَيرهِ يَنْفَعُهُ، و لا يُطيعُ ناصِحَهُ، و لا يَستريحُ مقارِنُهُ، تَوَدُّ اُمُّهُ أنّها ثَكَلَتْهُ، و امْرَأتُهُ أنّها فَقَدتْهُ، و جارُهُ بُعدَ دارِهِ، و جَليسُهُ الوَحْدةَ مِن مُجالَسَتِهِ. إنْ كانَ أصْغَرَ مَن في المَجلِسِ أعْنى مَن فَوقَهُ، و إنْ كانَ أكْبَرَهُم أفْسَدَ مَن دُونَهُ. [19]
امام زين العابدين عليه السلام ـ در سفارش به فرزند بزرگوار خود امام باقر عليه السلام ـ فرمود: فرزندم ! از همنشينى يا رفت و آمد با احمق بپرهيز و از او دورى كن و با وى همسخن مشو ؛ زيرا آدم احمق، غايب باشد يا حاضر، پست و فرومايه است ؛ هرگاه زبان به سخن گشايد حماقتش او را رسوا كند و هرگاه خاموش شود به دليل ناتوانى در سخن گفتن باشد، اگر كارى كند خرابى به بار آورد و چون مسؤوليتى به عهده گيرد آن را تباه سازد، نه علم خودش به كار او مى آيد و نه دانش ديگران سودش مى رساند، به سخن خيرخواه خود گوش نمى دهد، و همنشينش از دست او آسوده نيست، مادرش آرزوى مرگ او را دارد و همسرش آرزوى از دست دادن او را و همسايه اش آرزوى رفتن از همسايگى اش را و همنشينش آرزوى خلاصى از همنشينى او را. اگر در مجلسى كمترين فرد مجلس باشد بالاتر از خود را به رنج افكند و اگر بالاترين فرد باشد فرو دستان خود را به فساد و تباهى كشاند.
19- الأمالي للصدوق ابْنُ الْوَلِيدِ عَنِ ابْنِ مَتِّيلٍ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ يُونُسَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنِ الصَّادِقِ ع:... مَن لَم يَجْتَنِبْ مُصادقَةَ الأحمَقِ أوْشَكَ أنْ يَتَخلّقَ بأخْلاقِهِ. [20]
امام صادق عليه السلام: هركه از دوستى با احمق دورى نكند به زودی خلق و خوى او را به خود گيرد.