روایات
1. وَ یَدْعُ الْإِنْسانُ بِالشَّرِّ دُعاءَهُ بِالْخَیْرِ وَ كانَ الْإِنْسانُ عَجُولاً [1]
انسان (بر اثر شتابزدگى)، بدیها را طلب مى كند آن گونه كه نیكیها را مى طلبد و انسان، همیشه عجول بوده است!
2. خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُریكُمْ آیاتی فَلا تَسْتَعْجِلُونِ [2]
(آرى،) انسان از عجله آفریده شده ولى عجله نكنید بزودى آیاتم را به شما نشان خواهم داد!
روایات
بحار الأنوار
باب التدبیر و الحزم و الحذر و التثبت فی الأمور و ترك اللجاجة
1- ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام ] لی، [الأمالی للصدوق ] ابْنُ مُوسَى عَنِ الصُّوفِیِّ عَنِ الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤْمِنُكَ مِنَ النَّدَمِ [3]
امام على علیه السلام : اندیشیدن پیش از كار، تو را از پشیمانى ایمن مى دارد .
2- مع، [معانی الأخبار] ل، [الخصال ] فِی وَصِیَّةِ أَبِی ذَرٍّ قَالَ قَالَ النَّبِیُّ ص لَا عَقْلَ كَالتَّدْبِیرِ...[4]
ابو ذر غفارى گوید: رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود: عقلى مانند تدبیر نیست.
3- ل، [الخصال ] ابْنُ إِدْرِیسَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرِ بْنِ وَهْبٍ عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَبِیِّ عَنْ زَیْدٍ الْقَتَّاتِ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ مَعَ التَّثَبُّتِ تَكُونُ السَّلَامَةُ وَ مَعَ الْعَجَلَةِ تَكُونُ النَّدَامَةُ وَ مَنِ ابْتَدَأَ بِعَمَلٍ فِی غَیْرِ وَقْتِهِ كَانَ بُلُوغُهُ فِی غَیْرِ حِینِهِ [5]
امام ششم علیه السّلام میفرمود. سالم ماندن از لغزش در صورت تحقیق و تامل است و شتاب و عجله موجب پشیمانى است و كسى كه كارى را در غیر موقعش شروع كند به نتیجه آن در غیر وقتش خواهد رسید.
4- ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ ع أَنَّ رَجُلًا أَتَى رَسُولَ اللَّهِ ص فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی فَقَالَ لَهُ فَهَلْ أَنْتَ مُسْتَوْصٍ إِنْ أَوْصَیْتُكَ حَتَّى قَالَ ذَلِكَ ثَلَاثاً فِی كُلِّهَا یَقُولُ الرَّجُلُ نَعَمْ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ فَإِنِّی أُوصِیكَ إِذَا أَنْتَ هَمَمْتَ بِأَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ فَإِنْ یَكُ رُشْداً فَامْضِهِ وَ إِنْ یَكُ غَیّاً فَانْتَهِ عَنْهُ [6]
امام صادق علیه السلام : مردى خدمت پیغمبر خدا صلى الله علیه و آله آمد و عرض كرد: اى رسول خدا! به من سفارشى كن ؛ پیامبر فرمود : اگر به تو سفارشى كنم به آن عمل مى كنى ؟ پیامبر سه بار این سخن را فرمود و آن مرد هر سه بار جواب داد : آرى ، اى رسول خدا . پس رسول خدا صلى الله علیه و آله به او فرمود : به تو سفارش مى كنم كه هرگاه خواستى كارى كنى، در عاقبت آن بیندیش ؛ اگر كار درستى بود، آن را انجام ده و اگر نادرست و گمراه كننده بود از آن خوددارى كن .
5- ما، [الأمالی للشیخ الطوسی ] فِیمَا أَوْصَى بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع عِنْدَ وَفَاتِهِ أَنْهَاكَ عَنِ التَّسَرُّعِ بِالْقَوْلِ وَ الْفِعْلِ [7]
امام على علیه السلام ـ در سفارش هنگام مرگ به فرزندش حسن علیه السلام ـ فرمود : تو را از شتاب در گفتار و كردار نهى مى كنم.
6- ل، [الخصال ] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام ] مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی أَیُّوبَ الْمَدِینِیِّ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص تَعَلَّمُوا مِنَ الْغُرَابِ خِصَالًا ثَلَاثاً اسْتِتَارَهُ بِالسِّفَادِ وَ بُكُورَهُ فِی طَلَبِ الرِّزْقِ وَ حَذَرَهُ [8]
رسول خدا (ص) فرمود: از كلاغ سه عادت بیاموزید پنهان بودنش بهنگام جفت شدن و سحر خیزیش در طلب روزى و مراقبت و هشیار بودنش.
7- ما، [الأمالی للشیخ الطوسی ] فِیمَا أَوْصَى بِهِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ابْنَهُ ع یَا بُنَیَّ إِنَّهُ لَا بُدَّ لِلْعَاقِلِ مِنْ أَنْ یَنْظُرَ فِی شَأْنِهِ فَلْیَحْفَظْ لِسَانَهُ وَ لْیَعْرِفْ أَهْلَ زَمَانِهِ [9]
امام على علیه السلام : خردمند باید در كار خود بیندیشد، پس، زبانش را نگه دارد و مردم روزگار خویش را بشناسد.
8- ل، [الخصال ] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع الْحَزْمُ كِیَاسَةٌ [10]
امام على علیه السلام : دور اندیشى، زیركى است .
9- مع، [معانی الأخبار] سُئِلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع مَا الْحَزْمُ قَالَ أَنْ تَنْتَظِرَ فُرْصَتَكَ وَ تُعَاجِلَ مَا أَمْكَنَكَ [11]
از امیر مومنان سوال شد: دور اندیشى چیست؟ ـ فرمود : این كه منتظر رسیدن فرصت خود باشى و چون فرصت دست داد، بشتابى .
10- سن، [المحاسن ] مُحَمَّدٌ الْبَرْقِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ ابْنِ بَزِیعٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ بُزُرْجٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّمَا أَهْلَكَ النَّاسَ الْعَجَلَةُ وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ تَثَبَّتُوا لَمْ یَهْلِكْ أَحَدٌ [12]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مردم را، در حقیقت، شتابزدگى به هلاكت افكنده است. اگر مردم آرام و از شتاب كارى به دور بودند هیچ كس هلاك نمى شد.
11- سن، [المحاسن ] أَبِی عَنْ فَضَالَةَ عَنِ ابْنِ سَیَابَةَ عَنْ أَبِی النُّعْمَانِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْأَنَاةُ مِنَ اللَّهِ وَ الْعَجَلَةُ مِنَ الشَّیْطَانِ [13]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : درنگ از [صفات ]خداست و شتاب كارى از [خصلتهاى ]شیطان.
12- الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، قَالَ الرِّضَا ع مَنْ طَلَبَ الْأَمْرَ مِنْ وَجْهِهِ لَمْ یَزِلَّ فَإِنْ زَلَّ لَمْ تَخْذُلْهُ الْحِیلَةُ
وَ قَالَ الْجَوَادُ ع اتَّئِدْ تُصِبْ أَوْ تَكَدْ
وَ قَالَ ع مَنْ لَمْ یَعْرِفِ الْمَوَارِدَ أَعْیَتْهُ الْمَصَادِرُ
وَ قَالَ ع مَنِ انْقَادَ إِلَى الطُّمَأْنِینَةِ قَبْلَ الْخِبْرَةِ فَقَدْ عَرَضَ نَفْسَهُ لِلْهَلَكَةِ وَ الْعَاقِبَةِ الْمُتْعِبَةِ
وَ قَالَ ع مَنْ هَجَرَ الْمُدَارَاةَ قَارَبَهُ الْمَكْرُوهُ [14]
امام رضا علیه السلام : هر كس كارى را از راهش بجوید نلغزد و اگر هم لغزید در چاره كردنش در نمى ماند.
امام جواد علیه السلام : [در كارهایت] با تأنّى عمل كن تا به مقصود برسى یا بدان نزدیك شوى.
امام جواد علیه السلام :كه راه هاى ورود [به كارها] را نداند، راه هاى خروج او را به زحمت اندازد
امام جواد علیه السلام :هر كه پیش از آزمودنْ تن به اعتماد سپارد، خویشتن را در معرض نابودى و فرجام رنج آور قرار دهد.
امام جواد علیه السلام :هر كه از مدارا كردن فاصله گیرد، ناخوشایندى به او نزدیك شود.
13- نهج، [نهج البلاغة] قَالَ ع الظَّفَرُ بِالْحَزْمِ وَ الْحَزْمُ بِإِجَالَةِ الرَّأْیِ وَ الرَّأْیُ بِتَحْصِینِ الْأَسْرَارِ
وَ قَالَ ع اللَّجَاجَةُ تَسُلُّ الرَّأْیَ
وَ قَالَ ع ثَمَرَةُ التَّفْرِیطِ النَّدَامَةُ وَ ثَمَرَةُ الْحَزْمِ السَّلَامَةُ
وَ قَالَ ع الْخِلَافُ یَهْدِمُ الرَّأْیَ
وَ قَالَ ع مِنَ الْخُرْقِ الْمُعَاجَلَةُ قَبْلَ الْإِمْكَانِ وَ الْأَنَاةُ بَعْدَ الْفُرْصَةِ
وَ قَالَ ع الطُّمَأْنِینَةُ إِلَى كُلِّ أَحَدٍ قَبْلَ الِاخْتِبَارِ عَجْزٌ
وَ قَالَ ع مَا أَنْقَضَ النَّوْمَ لِعَزَائِمِ الْیَوْمِ
وَ قَالَ ع وَ إِیَّاكَ أَنْ تَجْمَعَ بِكَ مَطِیَّةُ اللَّجَاجِ
وَ قَالَ ع بَادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ أَنْ تَكُونَ غُصَّةً [15]
امام على علیه السلام : پیروزى با احتیاط به دست مى آید ، و احتیاط ، با اندیشیدن و سنجیدن ، و اندیشیدن و سنجیدن ، با راز دارى .
امام على علیه السلام : لجاجت، رأى را از بین مى برد .
امام على علیه السلام : نتیجه كوتاهى در كار، پشیمانى است و نتیجه دور اندیشى، سالم ماندن [از خسارت و دریغ].
امام على علیه السلام : مخالفت كردن، رأى [صاحب فرمان] را ویران (بى اثر) مى كند .
امام على علیه السلام : شتاب كردن در كارى پیش از توانایى بر آن و درنگ كردن بعد از دست یافتن به فرصت، نشانه حماقت است.
امام على علیه السلام : اعتماد كردن به هر كسى پیش از آزمودن او، ناتوانى است.
امام على علیه السلام : چه بسیار خواب ها[ى شبانه ]كه تصمیمات روز را برهم زده است.
امام على علیه السلام : زنهار كه مركب لجاجت، سركشانه تو را به سوى مهلكه ها بَرَد.
امام على علیه السلام : فرصت را دریاب ، پیش از آن كه از دست شدنش موجب اندوه گردد.
14- كَنْزُ الْكَرَاجُكِیِّ َقالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع رَوِّ تَحْزَمْ فَإِذَا اسْتَوْضَحْتَ فَاجْزِمْ
وَ قَالَ ع اللَّجَاجَةُ تَسْلُبُ الرَّأْیَ وَ الطُّمَأْنِینَةُ قَبْلَ الْحَزْمِ ضِدُّ الْحَزْمِ وَ التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤْمِنُكَ النَّدَمَ وَ مَنْ تَحَرَّى الْقَصْدَ خَفَّتْ عَلَیْهِ الْمُؤَنُ وَ مَنْ كَابَدَ الْأُمُورَ عَطَبَ وَ لَوْ لَا التَّجَارِبُ عَمِیَتِ الْمَذَاهِبُ وَ فِی التَّجَارِبِ عِلْمٌ مُسْتَأْنَفٌ وَ فِی التَّوَانِی وَ الْعَجْزِ أُنْتِجَتِ الْهَلَكَةُ
وَ قَالَ النَّبِیُّ ص إِذَا هَمَمْتَ بِأَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ فَإِنْ كَانَ خَیْراً فَأَسْرِعْ إِلَیْهِ وَ إِنْ كَانَ شَرّاً فَانْتَهِ عَنْهُ
وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع مَنْ لَمْ یَعْرِفْ لُؤْمَ ظَفَرِ الْأَیَّامِ لَمْ یَحْتَرِسْ مِنْ سَطَوَاتِ الدَّهْرِ وَ لَمْ یَتَحَفَّظْ مِنْ فَلَتَاتِ الزَّلَلِ وَ لَمْ یَتَعَاظَمْهُ ذَنْبٌ وَ إِنْ عَظُمَ [16]
امام على علیه السلام : فكر كن، تا دور اندیش شوى و چون همه جوانب كار برایت روشن شد، آن گاه تصمیم قطعى بگیر .
على علیه السّلام فرمود: لجاجت راى را از آدمى مى گیرد، و اطمینان قبل از آزمایش خلاف احتیاط است، تدبیر كار قبل از عمل انسان را از پشیمانى نگه مى دارد، و هر كس با تحقیق وارد كارى شد سختى ها را تحمل مى كند.هر كس با كارها به مبارزه برخاست به مشكلات گرفتار مى گردد اگر تجربه ها نبود راه ها بر انسان معلوم نمى شد، تجربه ها به آدمیان علم مى آموزند، و در سستى و تنبلى و ناتوانایى هلاكت مى آید.
رسول اكرم صلى اللَّه علیه و آله فرمود: هر گاه خواستى كارى انجام دهى در عاقبت آن بیاندیش، اگر خیر است در آن شتاب كن و اگر شر است دست از آن باز دارد
على علیه السّلام فرمودند: هر كس سرزنش پیروزیهاى روزگار را نشناسد ازتازیانه هاى روزگار خود را محافظت نخواهد كرد و از لغزش خود را نگاه نخواهد داشت و گناهى را بزرگى نخواهد شمرد و اگر چه آن گناه بزرگ باشد.