زکات به چه معنا است؟ چرا در قرآن بیشتر به زکات تأکید شده تا به خمس که شرایط عمومی تری دارد؟ آیا به این دلیل است که معنای زکات چیزی غیر از آن است که تا به حال می دانستیم؟ آیا دلیل دیگری دارد؟ اگر بگوییم در آن زمان، زکات نسبت به خمس عمومی تر بوده، پس این حقیقت که آیات قرآن برای تمامی دوران ها است از بین می رود! آیا اگر در قرآن بیان می شود "مؤمن واقعی کسی است که در حال رکوع زکات می دهد، پس کسانی که در حال رکوع زکات نمی دهند"؛ یعنی همه به جز حضرت علی(ع) مؤمن نیستند؟ از کجا مشخص می شود که آن انگشتر اهدایی همان مالی بوده که زکات نام گرفته در حالی که زکات به آن معنایی که ما می شناسیم، باید محاسبه و بعد پرداخت شود، پس چطور دقیقاً همان انگشتر، زکات مال شده است؟ چرا خمس یا قسمتی از آن نشده است؟ لطفاً با دلیل و مدرک و مرجع پاسخ دهید.
اصل کلمه "زکاه" به معنای رشد و نموّی است که از برکت الهی در چیزهای دنیوی و اخروی حاصل می شود.(1) کلمه "زکات" به سهم الهی که انسان مؤمن از مال خود خارج می کند و به فقرا می دهد، اطلاق می شود. به این دلیل است که در پرداخت آن، امید رشد و افزایش مال همراه با خیرات و برکات دارد، یا موجب تزکیه و پاکی روح پرداخت کننده می شود و یا از هر دو جنبه است؛ زیرا هر دو فایده در پرداخت زکات وجود دارد.(2) بنابراین، "زکات" در لغت، به دو معنا آمده است: یکی رشد و نموّ و دیگری پاکی.(3)
بر اساس معنای لغوی و عام، هر چیزی زکاتی دارد. امام علی(ع) می فرماید: "زکات بدن؛ جهاد و روزه گرفتن است. زکات جاه و مقام؛ بذل و بخشش، زکات جمال و زیبایی؛ عفت و عصمت خواهد بود. زکات سلطه و قدرت؛ نجات افراد اندوهگین، زکات شجاعت؛ جهاد فی سبیل اللّه است. زکات صحت و سلامتی؛ کوشش در اطاعت پروردگار و زکات پیروزی؛ احسان خواهد بود. زکات علم آن است که آن را نشر دهی و خود را به انجام آن وادار کنی ... زکات قدرت؛ انصاف است...".(4)
در قرآن کریم؛ آمدن "زکات" در کنار "صلاه" نشان آن است که رابطه با خداوند متعال از طریق نماز حاصل شده و رابطه با مخلوق خداوند از راه ادای زکات برقرار می شود. همراهی این دو به جهت اهمیت ویژه آنها است؛ زیرا نماز در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی از جایگاه خاصی برخوردار است و زکات نیز در دین اسلام در بُعد اقتصادی و اجتماعی و ... بسیار اهمیت دارد و ذکر زکات در کنار نماز نشانه جامعیت اسلام و همه جانبه نگری دین مقدس اسلام است.
اما باید توجه داشت آیاتی که درباره زکات در قرآن کریم آمده، همه مربوط به زکات واجب اصطلاحی فقهی نیست؛ بلکه زکات با معانی متفاوت و همراه با عناوین مختلف ذکر شده است؛ مانند زکات واجب،(5) زکات به معنای انفاق و صدقه مستحبی،(6) زکات به معنای پاکی.(7) اگرچه اکثر آیات مربوط به زکات در مورد زکات مال - اعم از واجب یا مستحب-(8) است.
همچنین باید در نظر داشت که در صدر اسلام "زکات" در معنای لغوی (انفاق مال) به کار می رفته، نه در خصوص زکات واجب. علامه طباطبایی(ره) در ذیل آیه شریفه "إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ"؛(9) (بر اساس روایات متعددی از منابع شیعه و منابع اهل تسنن، این آیه شریفه در شأن امام علی(ع) نازل شده است)، می گوید: "اگر می بینید امروز وقتی زکات گفته می شود ذهن منصرف به زکات واجب شده و صدقه به ذهن نمی آید، نه از این جهت است که بر حسب لغت عرب صدقه، زکات نباشد، بلکه از این جهت است که در مدت هزار و چند سال گذشته از عمر اسلام، متشرعه و مسلمانان زکات را در واجب به کار برده اند، و گرنه در صدر اسلام زکات به همان معنای لغوی خود بوده است. و معنای لغوی زکات، اعم است از معنای مصطلح آن (زکات واجب فقهی)، و صدقه و انفاق مستحبی.
در حقیقت زکات در لغت، مخصوصاً اگر در کنار نماز قرار گیرد، به معنای انفاق مال در راه خدا و مرادف آن است، همان طور که همین مطلب از آیاتی که احوال پیامبران گذشته را حکایت می کنند به خوبی استفاده می شود، مانند این آیه که در باره حضرت ابراهیم و اسحاق و یعقوب می فرماید:"وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاهِ وَ إِیتاءَ الزَّکاهِ"(10) و راجع به حضرت اسماعیل می فرماید:"وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاهِ وَ الزَّکاهِ وَ کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا"(11) و درباره حضرت عیسی(ع) در گهواره می فرماید: "وَ أَوْصانِی بِالصَّلاهِ وَ الزَّکاهِ ما دُمْتُ حَیًّا".(12) ناگفته پیداست که در شریعت ابراهیم و یعقوب و اسماعیل و عیسی(ع) زکات به آن معنایی که در اسلام است نبود.(13)
همچنین در قرآن می خوانیم: "قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی"،(14) و "الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ بِالْآخِرَهِ هُمْ کافِرُونَ"،(15) و "وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاهِ فاعِلُونَ"(16) و آیات دیگری که در سوره های مکی و مخصوصاً سوره هایی که در اوایل بعثت نازل شده مانند سوره "حم سجده" و امثال آن. چه این سوره ها وقتی نازل شدند که اصولاً زکات به معنای معروف و مصطلح فقهی هنوز واجب نشده بود، و لابد مسلمانان آن روز از کلمه زکاتی که در این آیات است، چیزی می فهمیده اند، بلکه این آیه مربوط به زکات: "خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ"(17) دلالت دارد بر این که زکات مصطلح یکی از مصادیق صدقه است، و از این جهت آن را زکات گفته اند که صدقه است، و چون صدقه پاک کننده است، زکات هم از تزکیه و به معنای پاک کردن است.(18)
در قرآن کریم با این که پرداخت زکات به عنوان یک واجب مالی مورد تأکید قرار گرفته، اما به طور مشخص موارد وجوب آن معیّن نشده است و موارد وجوب آن در روایات بیان شده است.
پرداخت زکات و خمس و دیگر انفاق های واجب و مستحب، از تکالیف اقتصادی مسلمانان است. ادای این وظایف مالی، افزون بر آثار سازنده اخلاقی، نقش مهمی در توزیع و تعدیل ثروت میان افراد جامعه و برقراری عدالت اجتماعی دارند. اما هر کدام از خمس و زکات از جهت موارد تعلّق، شرایط وجوب و مصرف با هم تفاوت دارند.
در فقه اسلامی؛ "خمس" عبارت است از یک پنجم اموال انسان که باید از درآمد و مازاد بر مخارج خود با شروط خاصی که در فقه بیان شده، پرداخت شود و آن حقّی است که خداوند برای پیامبر اکرم(ص) و امام معصوم(ع) قرار داده تا مستمندان از خاندان آن بزرگواران به جای زکات مصرف و نیازمندی های خود را با آن تأمین کنند. خمس به دو قسم تقسیم می شود: نیمی از آن، سهم امام(ع) است که باید توسط حاکم اسلامی در مصالح اسلام و مسلمانان هزینه گردد و نیم دیگر آن، سهم سادات است.(19) خمس به مواردی با شرایط ویژه تعلّق می گیرد.(20)
در فقه اسلامی، زکات عبارت است از: حقّ واجبی که به بخشی از اموال برخی افراد غنیّ و ثروت مند جامعه تعلق می گیرد و باید به نفع فقرا برای صرف در مصالح عمومی پرداخت شود.(21) اغنیا با دادن زکات، از صفات زشتی مانند حرص و بخل (تا اندازه ای) پاک می گردند و اموالشان نیز با خیر و برکت دنیوی و اخروی، رشد و نموّ خواهد کرد. همچنین از دیدگاه فقها، اصل وجوب زکات از ضروریات و ارکان دین مقدس اسلام است.(22)
4- (22). علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکره الفقهاء، ج 5، ص 7 " 8، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، بی تا؛ محدث بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، محقق و مصحح: ایروانی، محمد تقی، مقرم، سید عبد الرزاق، ج 12، ص 8، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1405ق؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ج 1، ص 311، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم، چاپ اول، بی تا؛ حسینی سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین، ج 1، ص 351، انتشارات دفتر حضرت آیه الله سیستانی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
زکات دارای آثار زیادی است؛ مانند این که امام علی(ع) به نقل از پیامبر اکرم(ص) می فرماید: "زکات، پُل اسلام است هر کس آن را بپردازد از پُل عبور کرده و هر کس آن را نپردازد در زیر آن پُل زندانی می شود، و زکات خشم پروردگار را فرو می نشاند".(23)
در حالی که معنای خمس یک چیز بیشتر نیست. اما هرکدام از این دو منبع اقتصادی و عبادی جامعه اسلامی جایگاه خویش را دارند و بر اساس مصلحت ها و منفعت هایی در مواردی واجب و در مواردی مستحب هستند.
" واجب و مستحب- نسبت به خمس، می توان گفت: موارد مصرف زکات نسبت به خمس بیشتر است؛ لذا تأکید بیشتری بر مسئله زکات و پرداخت آن شده است؛ زیرا زکات، حکمی است که دایره مصرف آن، شامل تمام افراد جامعه اسلامی (و در برخی از موارد غیر مسلمانان) است و حتی انفاق و صدقات مستحبی شامل سادات هم می شود،(24) ولی دایره شمول مصرف خمس محدودتر است و شامل همه افراد جامعه اسلامی نمی شود، بلکه در مقابل زکات واجب که برای بنی هاشم حرام می باشد و آنها حق استفاده از آن را ندارند، بخشی از آن برای فقرا و مستمندان آنان اختصاص دارد و نیز سهمی از آن مخصوص امام(ع) است که در عصر غیبت فقیه جامع شرایط در رفع احتیاجات جامعه و هر کمک اقتصادی که رضایت امام مهدی(عج) در آن است، مصرف می کند.
1- (23). "الزَّکاهُ قَنْطَرَهُ الْاسْلامِ فَمَنْ ادَّاها جازَ الْقَنْطَرَهَ وَ مَنْ مَنَعَهَا احْتَبَسَ دُوْنَها وَ هِیَ تُطْفِی ءُ غَضَبَ الرَّبِّ"؛ شیخ طوسی، الامالی، ص 522، دار الثقافه، قم، چاپ اول، 1414ق.
درباره بخش مربوط به زکات دادن امام علی(ع) "زکات دادن حضرت علی(ع) در حال نماز"، سؤال 931 را مطالعه کنید.
منبع: islamquest.net
پاورقی
- سوره نور (24) آیه 56.
- ترجمه المیزان، ج 15، ص 223.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، ص 380، دارالعلم، الدار الشامیه، دمشق، بیروت، چاپ اول، 1412ق.
- همان، ص 381.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 14، ص 358، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، چاپ سوم، 1414ق.
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 7، ص 46، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1408ق؛ ر.ک: لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، محقق و مصحح: حسنی بیرجندی، حسین، ص 275، دار الحدیث، قم، چاپ اول، 1376ش.
- بقره، 177: "نیکی (و نیکوکار) کسی است که به خدا، و روز رستاخیز، و فرشتگان، و کتاب (آسمانی)، و پیامبران، ایمان آورده و مال (خود) را، با همه علاقه ای که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان، انفاق می کند نماز را برپا می دارد و زکات را می پردازد و (همچنین) کسانی که به عهد خود -به هنگامی که عهد بستند- وفا می کنند و در برابر محرومیت ها و بیماری ها و در میدان جنگ، استقامت به خرج می دهند اینها کسانی هستند که راست می گویند و (گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است) و اینها هستند پرهیزکاران!"؛ توبه، 103: "از اموال آنها صدقه ای(به عنوان زکات) بگیر، تا به وسیلۀ آن، آنها را پاک سازی و پرورش دهی! و(به هنگام گرفتن زکات،) به آنها دعا کن؛ که دعای تو، مایۀ آرامش آنهاست؛ و خداوند شنوا و داناست!".
- روم، 39: "آنچه را به عنوان زکات می پردازید و تنها رضای خدا را می طلبید (مایه برکت است و) کسانی که چنین می کنند دارای پاداش مضاعفند". منظور از زکات در این آیه هر گونه صدقه ای را شامل می شود؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 16، ص 185، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
- کهف، 81: "از این رو، خواستیم که پروردگارشان به جای او، فرزندی پاک تر و بامحبت تر به آن دو بدهد!"؛ مریم، 13: "و رحمت و محبّتی از ناحیه خود به او بخشیدیم، و پاکی (دل و جان)! و او پرهیزگار بود".
- ر.ک: "موارد تعلّق زکات واجب و مستحب"، سؤال 9422.
- مائده، 55: "سرپرست و ولیّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده اند همانها که نماز را برپا می دارند، و در حال رکوع، زکات می دهند".
- انبیاء، 73: "ما وحی کردیم به آنان کارهای نیک و نماز خواندن و زکات دادن را".
- مریم، 55: "اسماعیل چنان بود که همواره اهل خود را به نماز و زکات توصیه می کرد و در نزد خداوند پسندیده بود".
- مریم، 31: "و خدای من به من دستور داد که تا زنده ام نماز و زکات را ترک نکنم".
- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 6، ص 10، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
- اعلی، 15: "به تحقیق رستگاری یافت آن که تزکیه کرده و به یاد خدایش افتاده نماز گزارد".
- فصلت، 7: "آنان که زکات را نمی پردازند، و آخرت را منکرند".
- مؤمنون، 4: "آنهایی که دستور زکات را انجام می دهند".
- توبه، 103.
- المیزان فی تفسیر القرآن، ج 6، ص 10 " 11.
- ر.ک: "سهم امام(ع)"، سؤال 8419؛ "پرداخت خمس و اجازۀ مراجع"، سؤال 690.
- ر.ک: "چیستی خمس و موارد تعلق آن"، سؤال 19664.
- ر.ک: مشکینی، میرزا علی، مصطلحات الفقه، ص 280 " 281، بی جا، بی نا، بی تا.