آيات:
ـ ها
أَنْتُمْ هؤُلاءِ حاجَجْتُمْ فيما لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فيما
لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ [1]
{هان،
شما [اهل كتاب] همانان هستيد كه درباره آنچه نسبت به آن علمى داشتيد محاجه كرديد؛
پس چرا در مورد چيزى كه بدان علمى نداريد محاجه مى‌كنيد؟ با آنكه خدا مى‌داند و
شما نمى‌دانيد.}
ـ
قالَ قَدْ وَقَعَ عَلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ رِجْسٌ وَ غَضَبٌ أَتُجادِلُونَني
في أَسْماءٍ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ ما نَزَّلَ اللَّهُ بِها مِنْ
سُلْطانٍ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرين[2]
{گفت:
«راستى كه عذاب و خشمى [سخت] از پروردگارتان بر شما مقرر گرديده است. آيا درباره
نامهايى كه خود و پدرانتان [براى بتها] نامگذارى كرده‌ايد، و خدا بر [حقانيت]
آنها برهانى فرو نفرستاده با من مجادله مى‌كنيد؟ پس منتظر باشيد كه من [هم] با
شما از منتظرانم.»}
ـ
يُجادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَيَّنَ كَأَنَّما يُساقُونَ إِلَى
الْمَوْتِ وَ هُمْ يَنْظُرُون[3]
{با
تو در باره حقّ ـ بعد از آنكه روشن گرديد ـ مجادله مى‌كنند. گويى كه آنان را به
سوى مرگ مى‌رانند و ايشان [بدان] مى‌نگرند.}
ـ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي هِيَ
أَحْسَن[4]
{و با
آنان به [شيوه‌اى] كه نيكوتر است مجادله نماى.}
ـ
فَلا تُمارِ فيهِمْ إِلاَّ مِراءً ظاهِراً وَ لا تَسْتَفْتِ فيهِمْ مِنْهُمْ
أَحَداً [5]
{پس
درباره ايشان جز به صورت ظاهر جدال مكن و در مورد آنها از هيچ كس جويا مشو.}.
ـ وَ
لَقَدْ صَرَّفْنا في هذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ وَ كانَ
الْإِنْسانُ أَكْثَرَ شَيْ‌ءٍ جَدَلاً [6]
{و
به راستى در اين قرآن، براى مردم از هر گونه مَثَلى آورديم، و[لى] انسان بيش از
هر چيز سَرِ جدال دارد.}
ـ وَ
ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلينَ إِلاَّ مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ وَ يُجادِلُ الَّذينَ
كَفَرُوا بِالْباطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ وَ اتَّخَذُوا آياتي وَ ما
أُنْذِرُوا هُزُواً [7]
{و
پيامبران [خود] را جز بشارت‌دهنده و بيم‌رسان گسيل نمى‌داريم، و كسانى كه كافر
شده‌اند، به باطل مجادله مى‌كنند تا به وسيله آن، حق را پايمال گردانند، و
نشانه‌هاى من و آنچه را [بدان] بيم داده شده‌اند به ريشخند گرفتند.}
ـ فَإِنَّما يَسَّرْناهُ
بِلِسانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقينَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا[8]
{و مردم
ستيزه‌جو را بدان بيم دهى.}
ـ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ
فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ يَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطانٍ مَريدٍ [9]
{و
برخى از مردم در باره خدا بدون هيچ علمى مجادله مى‌كنند و از هر شيطان سركشى پيروى
مى‌نمايند.}
ـ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُجادِلُ
فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لا هُدىً وَ لا كِتابٍ مُنيرٍ * ثانِيَ عِطْفِهِ
لِيُضِلَّ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ لَهُ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ نُذيقُهُ يَوْمَ
الْقِيامَةِ عَذابَ الْحَريقِ [10]
{و از
[ميان] مردم كسى است كه در باره خدا بدون هيچ علم و بى‌هيچ رهنمود و كتاب روشنى
به مجادله مى‌پردازد، [آن هم] از سرِ نخوت، تا [مردم را] از راه خدا گمراه كند.
در اين دنيا براى او رسوايى است، و در روز رستاخيز او را عذاب آتش سوزان
مى‌چشانيم.}
ـ وَ
إِنْ جادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُون[11]
{و
اگر با تو مجادله كردند، بگو: «خدا به آنچه مى‌كنيد داناتر است.»}
ـ
فَلا تُطِعِ الْكافِرينَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً كَبيراً [12]
{پس،
از كافران اطاعت مكن، و با [الهام گرفتن از] قرآن با آنان به جهادى بزرگ بپرداز.}
ـ أَمَّنْ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ
ثُمَّ يُعيدُهُ وَ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ أَ إِلهٌ مَعَ
اللَّهِ قُلْ هاتُوا بُرْهانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ [13]
{يا
آن كس كه خلق را آغاز مى‌كند و سپس آن را بازمى‌آورد، و آن كس كه از آسمان و زمين
به شما روزى مى‌دهد؟ آيا معبودى با خداست؟ بگو: «اگر راست مى‌گوييد، برهان خويش را
بياوريد.»}
ـ وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ
الْكِتابِ إِلاَّ بِالَّتي هِيَ أَحْسَنُ إِلاَّ الَّذينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ
قُولُوا آمَنَّا بِالَّذي أُنْزِلَ إِلَيْنا وَ أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَ إِلهُنا وَ
إِلهُكُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُون[14]
{و
با اهل كتاب، جز به [شيوه‌اى] كه بهتر است، مجادله مكنيد ـ مگر [با] كسانى از
آنان كه ستم كرده‌اند ـ و بگوييد: «به آنچه به سوى ما نازل شده و [آنچه] به سوى
شما نازل گرديده، ايمان آورديم؛ و خداى ما و خداى شما يكى است و ما تسليم اوييم.»}
ـ ما يُجادِلُ في آياتِ اللَّهِ
إِلاَّ الَّذينَ كَفَرُوا فَلا يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلاد[15]
{جز
آنهايى كه كفر ورزيدند [كسى] در آيات خدا ستيزه نمى‌كند، پس رفت و آمدشان در
شهرها تو را دستخوش فريب نگرداند.}
ـ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ
الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كانَ عِقابِ [16]
{و
به [وسيله] باطل جدال نمودند تا حقيقت را با آن پايمال كنند. پس آنان را فرو
گرفتم؛ آيا چگونه بود كيفر من؟}
ـ الَّذينَ يُجادِلُونَ في آياتِ
اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ
الَّذينَ آمَنُوا كَذلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ
جَبَّار[17]
{كسانى
كه درباره آيات خدا ـ بدون حجّتى كه براى آنان آمده باشد ـ مجادله مى‌كنند، [اين
ستيزه] در نزد خدا و نزد كسانى كه ايمان آورده‌اند [مايه] عداوت بزرگى است. اين
گونه، خدا بر دل هر متكبّر و زورگويى مُهر مى‌نهد.}
ـ إِنَّ
الَّذينَ يُجادِلُونَ في آياتِ اللَّهِ بِغَيْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ إِنْ في
صُدُورِهِمْ إِلاَّ كِبْرٌ ما هُمْ بِبالِغيهِ [18]
{در
حقيقت، آنان كه درباره نشانه‌هاى خدا ـ بى‌آنكه حجّتى برايشان آمده باشد ـ به
مجادله برمى‌خيزند در دلهايشان جز بزرگنمايى نيست [و] آنان به آن [بزرگى كه آرزويش
را دارند] نخواهند رسيد. پس به خدا پناه جوی.}
ـ أَ
لَمْ تَرَ إِلَى الَّذينَ يُجادِلُونَ في آياتِ اللَّهِ أَنَّى يُصْرَفُون[19]
{آيا
كسانى را كه در [ابطال] آيات خدا مجادله مى‌كنند نديده‌اى [كه] تا كجا [از
حقيقت] انحراف حاصل كرده‌اند؟}
ـ وَ
الَّذينَ يُحَاجُّونَ فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجيبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ
داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَديد[20]
{و
كسانى كه درباره خدا پس از اجابت [دعوت] او به مجادله مى‌پردازند، حجّتشان پيش
پروردگارشان باطل است، و خشمى [از خدا] برايشان است و براى آنان عذابى سخت خواهد
بود.}
ـ يَسْتَعْجِلُ
بِهَا الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِها وَ الَّذينَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها وَ
يَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلا إِنَّ الَّذينَ يُمارُونَ فِي السَّاعَةِ
لَفي ضَلالٍ بَعيدٍ [21]
{كسانى
كه به آن ايمان ندارند، شتابزده آن را مى‌خواهند، و كسانى كه ايمان آورده‌اند، از
آن هراسناكند و مى‌دانند كه آن حقّ است. بدان كه آنان كه در مورد قيامت ترديد
مى‌ورزند، قطعاً در گمراهى دور و درازى‌اند.}
ـ وَ
يَعْلَمَ الَّذينَ يُجادِلُونَ في آياتِنا ما لَهُمْ مِنْ مَحيصٍ [22]
{و
[تا] آنان كه در آيات ما مجادله مى‌كنند، بدانند كه ايشان را [روىِ] گريزى نيست.}
ـ وَ قالُوا أَ آلِهتُنا خَيْرٌ
أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَكَ إِلاَّ جَدَلاً بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ [23]
{و
گفتند: «آيا معبودان ما بهترند يا او؟» آن [مثال] را جز از راه جدل براى تو
نزدند، بلكه آنان مردمى جدل‌پيشه‌اند.}
روایات:
1- الإحتجاج رُوِيَ عَنِ
النَّبِيِّ ص أَنَّهُ قَالَ: نَحْنُ الْمُجَادِلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ. [24]
از رسول خدا صلی الله علیه و آله روايت
شده كه فرمود: ما جدال كنندگان در دين خدا هستيم.
2- المجالس للمفيد الْحَسَنُ
بْنُ حَمْزَةَ الطَّبَرِيُّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَاتِمٍ الْقَزْوِينِيِّ عَنْ
مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْمَخْزُومِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ
عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ
جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ: مَنْ أَعَانَنَا بِلِسَانِهِ عَلَى
عَدُوِّنَا أَنْطَقَهُ اللَّهُ بِحُجَّتِهِ يَوْمَ مَوْقِفِهِ بَيْنَ يَدَيْهِ
عَزَّ وَ جَلَّ.
امام باقر علیه السلام فرمود: كسى كه ما
را به وسيله زبانش بر دشمنمان كمك كند، خداوند او را روز قيامت به گونه‌اى گويا
مى‌كند كه بتواند حجت خود را بيان كند.[25]
3- المحاسن أَبِي عَنِ
الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَطَائِنِيِّ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ
ع أَدْعُو النَّاسَ إِلَى مَا فِي يَدِي فَقَالَ لَا قُلْتُ إِنِ اسْتَرْشَدَنِي
أَحَدٌ أُرْشِدُهُ قَالَ نَعَمْ إِنِ اسْتَرْشَدَكَ فَأَرْشِدْهُ فَإِنِ
اسْتَزَادَكَ فَزِدْهُ فَإِنْ جَاحَدَكَ فَجَاحِدْهُ.
بيان
فجاحده أي لا تظهر له معتقدك و إن سألك عنه فلا تعترف به أو المعنى إن أنكر و رد
عليك في شي‌ء من دينك فأنكر عليه و الأول أوفق بصدر الخبر.
ابو بصير گويد: به امام باقر علیه
السلام عرض كردم: مردم را به آنچه در دستم از ولايت دارم دعوت كنم؟ فرمود: نه.[26]
عرض كردم: اگر كسى از من راهنمايى خواست راهنمايى كنم؟ فرمود: بلى و فرمود: اگر
بيشتر از شما راهنمايى خواست بيشتر راهنمايى‌اش كن و اگر با تو از سر انکار در آمد
تو نیز او را انکار کن. [27]
توضیح علامه مجلسی: اینکه فرمود: «تو
نیز او را انکار کن» یعنی عقیده ات را آشكار مكن و اگر از آن سؤال كرد به آن
اعتراف مكن...
4- رجال الكشي حَمْدَوَيْهِ
عَنِ الْيَقْطِينِيِّ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ ابْنِ عَمِيرَةَ عَنْ عَبْدِ
الْأَعْلَى قَالَ:
قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ النَّاسَ يَعِيبُونَ عَلَيَّ بِالْكَلَامِ
وَ أَنَا أُكَلِّمُ النَّاسَ فَقَالَ أَمَّا مِثْلُكَ مَنْ يَقَعُ ثُمَّ يَطِيرُ
فَنَعَمْ وَ أَمَّا مَنْ يَقَعُ ثُمَّ لَا يَطِيرُ فَلَا.
عبدالاعلى مى‌گويد: به امام صادق علیه
السلام عرض كردم: مردم به کلام (مناظرات اعتقادی) من عيب مى‌گيرند. امام علیه
السلام فرمود: برای امثال تو كه وقتی در بحث زمين مى‌خورد می تواند دوباره پرواز
مى‌كند اشكال ندارد. با مردم مناظره نيكو كن. اما كسى كه در موقع مناظره زمين
مى‌خورد، و نمی‌تواند دو باره پرواز کند، اجازه مناظره ندارد.[28]
5- رجال الكشي حَمْدَوَيْهِ
وَ مُحَمَّدٌ ابْنَا نُصَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ
الْحَكَمِ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنِ الطَّيَّارِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع بَلَغَنِي
أَنَّكَ كَرِهْتَ مُنَاظَرَةَ النَّاسِ فَقَالَ أَمَّا كَلَامُ مِثْلِكَ فَلَا
يُكْرَهُ مَنْ إِذَا طَارَ يُحْسِنُ أَنْ يَقَعَ وَ إِنْ وَقَعَ يُحْسِنُ أَنْ
يَطِيرَ فَمَنْ كَانَ هَكَذَا لَا نَكْرَهُهُ.
طيّار مى‌گويد: به امام صادق علیه
السلام عرض كردم: به من چنين رسيده كه شما مناظره با مردم را دوست ندارید؟! امام
علیه السلام فرمود: مناظره امثال تو که وقتی اوج می‌گیرد بلد است فرود آید و وقتی
فرود آید بلد است که اوج گیرد، اشكال ندارد.[29]
6- رجال الكشي حَمْدَوَيْهِ
وَ مُحَمَّدٌ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ
بْنِ الْحَكَمِ قَالَ:
قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَا فَعَلَ ابْنُ الطَّيَّارِ قَالَ قُلْتُ
مَاتَ قَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ وَ لَقَّاهُ نَضْرَةً وَ سُرُوراً فَقَدْ كَانَ
شَدِيدَ الْخُصُومَةِ عَنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ.
هشام بن حكم مى‌گويد: امام صادق علیه
السلام به من فرمود: ابن طيار چه شد؟ عرض كردم: از دنيا رفت. فرمود: خدا او را
رحمت كند شادمانى و شادابى نصيبش باشد. از ما اهل بيت به شدت دفاع و مناظره مى‌كرد.
[30]
7- رجال الكشي نضر [نَصْرُ]
بْنُ الصَّبَّاحِ قَالَ:
كَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ لِعَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ يَا
عَبْدَ الرَّحْمَنِ كَلِّمْ أَهْلَ الْمَدِينَةِ فَإِنِّي أُحِبُّ أَنْ يُرَى فِي
رِجَالِ الشِّيعَةِ مِثْلُكَ.
نضر بن صباح مى‌گويد: امام صادق علیه
السلام به عبدالرحمن بن حجاج مى‌فرمود: با اهل مدينه مناظره كن، چه اينكه دوست
دارم در ميان مردان شيعه مانند تو ديده شوند. [31]
8- رجال الكشي حَمْدَوَيْهِ
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ حَمَّادٍ قَالَ: كَانَ أَبُو الْحَسَنِ ع
يَأْمُرُ مُحَمَّدَ بْنَ حَكِيمٍ أَنْ يُجَالِسَ أَهْلَ الْمَدِينَةِ فِي مَسْجِدِ
رَسُولِ اللَّهِ ص وَ أَنْ يُكَلِّمَهُمْ وَ يُخَاصِمَهُمْ حَتَّى كَلَّمَهُمْ فِي
صَاحِبِ الْقَبْرِ وَ كَانَ إِذَا انْصَرَفَ إِلَيْهِ قَالَ مَا قُلْتَ لَهُمْ وَ
مَا قَالُوا لَكَ وَ يَرْضَى بِذَلِكَ مِنْهُ.
حماد مى‌گويد: ابوالحسن علیه السلام
هميشه محمد بن حكيم را امر مى‌كرد كه با مردم مدينه در مسجد پيامبر مناظره كند،
حتى درباره ابوبکر و عُمَر؛ وقتى ابن حكيم از مناظره باز مى‌گشت، امام علیه
السلام مى‌پرسيد: با آنان آنچه گفتى و با تو چه گفتند. در نهایت از مناظره او راضى
بودند.[32]
9- الأمالي للصدوق فِي
رِوَايَةِ يُونُسَ بْنِ ظَبْيَانَ عَنِ الصَّادِقِ ع فِيمَا رُوِيَ عَنِ
النَّبِيِّ ص مِنْ جَوَامِعِ كَلِمَاتِهِ أَنَّهُ قَالَ: أَوْرَعُ النَّاسِ مَنْ تَرَكَ الْمِرَاءَ
وَ إِنْ كَانَ مُحِقّاً.
[33]
بيان
المراء الجدال و يظهر من الأخبار أن المذموم منه هو ما كان الغرض فيه الغلبة و
إظهار الكمال و الفخر أو التعصب و ترويج الباطل و أما ما كان لإظهار الحق و رفع
الباطل و دفع الشبه عن الدين و إرشاد المضلين فهو من أعظم أركان الدين لكن التميز
بينهما في غاية الصعوبة و الإشكال و كثيرا ما يشتبه أحدهما بالآخر في بادي النظر و
للنفس فيه تسويلات خفية لا يمكن التخلص منها إلا بفضله تعالى.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پارساترين
مردم كسى است كه مجادله را وانهد، گرچه حق با او باشد.
توضیح علامه مجلسی: مراد به معناى جدال
و بگومگو است. آنچه از احاديث آشكار مى‌شود اين است که مراء مذموم، فقط مرائی است
كه هدف در آن، پيروزى بر طرف مقابل و اظهار كمال و فخر فروشى يا تعصب و ترويج باطل
باشد، اما آنچه باعث اظهار حق و بر طرف شدن باطل و دفع شبهه از دين و ارشاد
گمراهان باشد، پس آن از بزرگترين اركان دين است؛ ولى فرق آن دو در نهايت دشوارى
است و بسياری اوقات در ابتدا امر يكى به ديگرى اشتباه مى‌شود و نفس انسان در اين
مورد مشتبهات پنهانى دارد كه جز به فضل پروردگار، رهايى از آن ممكن نيست.
10- الأمالي للصدوق أَبِي
عَنْ سَعْدٍ عَنِ النَّهْدِيِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْخَزَّازِ عَنْ
مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سُئِلَ الصَّادِقُ ع عَنِ الْخَمْرِ فَقَالَ قَالَ رَسُولُ
اللَّهِ ص إِنَّ أَوَّلَ مَا نَهَانِي عَنْهُ رَبِّي عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ
عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ وَ شُرْبِ الْخَمْرِ وَ مُلَاحَاةِ الرِّجَالِ الْخَبَرَ. [34]
محمد بن مسلم گفت: از امام صادق علیه
السلام از شراب سؤال شد فرمود: كه رسول خدا صلی الله علیه و آله علیه السلام
فرمود: نخستین چيزى كه پروردگار عزوجل مرا از آن نهى كرد، پرسستيدن بتها و نوشيدن
شراب و بگو و مگو و دشمنى با اشخاص بود.
11- الأمالي للصدوق أَبِي
عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنِ الْحَذَّاءِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع يَا زِيَادُ إِيَّاكَ وَ الْخُصُومَاتِ
فَإِنَّهَا تُورِثُ الشَّكَّ وَ تُحْبِطُ الْعَمَلَ وَ تُرْدِي صَاحِبَهَا وَ
عَسَى أَنْ يَتَكَلَّمَ الرَّجُلُ بِالشَّيْ‌ءِ لَا يُغْفَرُ لَهُ الْخَبَرَ. [35]
بيان
لعل المراد الخصومة فيما نهي عن التكلم فيه من التفكر في ذاته تعالى أو في كنه
صفاته أو في مسألة القضاء و القدر و الجبر و الاختيار و أمثالها كما يومي إليه آخر
الكلام.
امام محمد باقر علیه السلام
فرمود: مبادا وارد مناظره و مباحثه شوى كه شك آورد و عمل را بى‌اجر كند و صاحبش را
هلاك سازد و بسا باشد مرد سخنى گويد كه آمرزيده نشود.
توضیح
علامه مجلسی: شاید مراد مناظره و مباحثه در اموری باشد که از تعمق در آن نهی شده
است همچون تفکر در ذات خدا و یا در حقیقت صفاتش و یا قضا و قدر و جبر و اختیار و
امثال آن، چنانچه آخر روایت اشاره به اين مطلب دارد.
12- الأمالي للصدوق ابْنُ
الْمُتَوَكِّلِ عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ
عَنْبَسَةَ الْعَابِدِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ ع قَالَ: إِيَّاكُمْ وَ
الْخُصُومَةَ فِي الدِّينِ فَإِنَّهَا تَشْغَلُ الْقَلْبَ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ
عَزَّ وَ جَلَّ وَ تُورِثُ النِّفَاقَ وَ تَكْسِبُ الضَّغَائِنَ وَ تَسْتَجِيرُ
الْكَذِبَ. [36]
امام صادق علیه السلام فرمود: مبادا در
دين ستيزه كنيد كه دل را از ياد خدا منصرف كند و باعث نفاق و كينه شود و در مجادله،
ناچار به دروغ و گفتار باطل كشاند و فكر مى‌كند گويا اين كار جايز است.
13- الخصال الْخَلِيلُ بْنُ
أَحْمَدَ عَنْ أَبِي الْعَبَّاسِ السَّرَّاجِ عَنْ قُتَيْبَةَ عَنْ قُرْعَةَ عَنْ
إِسْمَاعِيلَ بْنِ أُسَيْدٍ عَنْ جَبَلَةَ الْإِفْرِيقِيِّ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ
ص قَالَ:
أَنَا زَعِيمٌ بِبَيْتٍ فِي رَبَضِ الْجَنَّةِ وَ بَيْتٍ فِي وَسَطِ الْجَنَّةِ وَ
بَيْتٍ فِي أَعْلَى الْجَنَّةِ لِمَنْ تَرَكَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ كَانَ مُحِقّاً
وَ لِمَنْ تَرَكَ الْكَذِبَ وَ إِنْ كَانَ هَازِلًا وَ لِمَنْ حَسُنَ خُلُقُهُ. [37]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من
ضامن و كفيل يك خانه در چمنزار بهشت و يك خانه در مركز بهشت و يك خانه در بالاى
بهشتم، براى كسى كه جدال را ترك كند، اگر چه حق با او باشد؛ و براى كسى كه دروغ
نگويد اگر چه به طور شوخى باشد؛ و براى كسى كه اخلاق خود را خوش كند.
14- الخصال ابْنُ
الْمُتَوَكِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِيِّ عَنِ ابْنِ أَبِي
الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي
عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
مَنْ يَضْمَنُ لِي أَرْبَعَةً بِأَرْبَعَةِ أَبْيَاتٍ فِي الْجَنَّةِ مَنْ
أَنْفَقَ وَ لَمْ يَخَفْ فَقْراً وَ أَنْصَفَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ وَ أَفْشَى
السَّلَامَ فِي الْعَالَمِ وَ تَرَكَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ كَانَ مُحِقّاً. [38]
امام جعفر صادق علیه السلام فرمود:
كيست كه چهار خصلت را براى من عهده‌دار شود تا من چهار خانه در بهشت براى او تعهد
كنم. هر كه انفاق كند و از فقر نهراسد، و از جانب خويش به مردم انصاف دهد، و در
جهان سلام را آشكار كند و با اين كه حق هم با وى باشد، مجادله را ترك كند.
15- الخصال ابْنُ الْوَلِيدِ
عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ
مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَرْبَعٌ يُمِتْنَ الْقُلُوبَ الذَّنْبُ
عَلَى الذَّنْبِ وَ كَثْرَةُ مُنَاقَشَةِ النِّسَاءِ يَعْنِي مُحَادَثَتَهُنَّ وَ
مُمَارَاةُ الْأَحْمَقِ تَقُولُ وَ يَقُولُ وَ لَا يَرْجِعُ إِلَى خَيْرٍ وَ
مُجَالَسَةُ الْمَوْتَى فَقِيلَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْمَوْتَى قَالَ
كُلُّ غَنِيٍّ مُتْرَفٍ. [39]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
چهار خصلت دل را بميراند. گناه روى گناه، هم‌صحبتى بسيار با زنان، مجادله با
بى‌خرد كه پشت سر هم مى‌گويد و حق را نمى‌پذيرد، و همنشينى با مردگان. عرض شد: اى
رسول خدا صلی الله علیه و آله مردگان كيان‌اند؟ فرمود: هر ثروتمند خوش گذرانى است.
16- الخصال ابْنُ
الْمُتَوَكِّلِ عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي وَلَّادٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كَانَ
عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ع يَقُولُ إِنَّ الْمَعْرِفَةَ بِكَمَالِ دِينِ الْمُسْلِمِ تَرْكُهُ
الْكَلَامَ فِيمَا لَا يَعْنِيهِ وَ قِلَّةُ الْمِرَاءِ وَ حِلْمُهُ وَ صَبْرُهُ
وَ حُسْنُ خُلُقِهِ. [40]
امام زين العابدين علیه السلام
مى‌فرمود: شناسايى به كمال دين مسلمان از اين راه است كه سخن بيهوده نگويد، كم
مجادله كند، حليم، صبور و خوش‌خلق باشد.
17- الخصال أَبِي وَ ابْنُ
الْوَلِيدِ مَعاً عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ وَ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ مَعاً
عَنِ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ حَدَّثَنِي بَعْضُ أَصْحَابِنَا يَعْنِي جَعْفَرَ بْنَ
مُحَمَّدِ بْنِ عُبَيْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي يَحْيَى الْوَاسِطِيِّ عَمَّنْ
ذَكَرَهُ
أَنَّهُ قَالَ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَ تَرَى هَذَا الْخَلْقَ كُلَّهُ مِنَ
النَّاسِ فَقَالَ أَلْقِ مِنْهُمُ التَّارِكَ لِلسِّوَاكِ وَ الْمُتَرَبِّعَ فِي
مَوْضِعِ الضَّيِّقِ وَ الدَّاخِلَ فِيمَا لَا يَعْنِيهِ وَ الْمُمَارِيَ فِيمَا
لَا عِلْمَ لَهُ بِهِ وَ الْمُتَمَرِّضَ مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ وَ الْمُتَشَعِّثَ
مِنْ غَيْرِ مُصِيبَةٍ وَ الْمُخَالِفَ عَلَى أَصْحَابِهِ فِي الْحَقِّ وَ قَدِ
اتَّفَقُوا عَلَيْهِ وَ الْمُفْتَخِرَ يَفْتَخِرُ بِآبَائِهِ وَ هُوَ خِلْوٌ مِنْ
صَالِحِ أَعْمَالِهِمْ فَهُوَ بِمَنْزِلَةِ الْخَلَنْجِ يُقْشَرُ لِحاً مِنْ لِحاً
حَتَّى يُوصَلَ إِلَى جَوْهَرِيَّتِهِ وَ هُوَ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنْ هُمْ إِلَّا
كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا. [41]
راوى به امام جعفر
صادق علیه السلام عرض كرد: شما همه اين مخلوقات دو پا را آدم مى‌دانيد؟ فرمود:
هشت طايفه‌شان را دور بينداز: آن كه مسواك نكند؛ آن كه در جاى تنگ چهار زانو
نشيند؛ آن كه در كار بيهوده مداخله كند؛ آن كه بى‌علم بحث كند؛ آن كه بى درد خود
را بيمار نماياند؛ آن كه بى مصيبت پريشان حال شود؛ آن كه با ياران خودش در مطلب
درستى كه مورد اتفاق آن‌هاست مخالفت ورزد؛ آن كه به پدران خود افتخار كند و از
كارهاى نيك آنان بى‌بهره باشد. اين آدم چون گياه خلنج باشد كه پوست كنده شود تا به
گوهر و مغز خود رسد. او همچنان است كه خداى عزوجل فرموده: «إِنْ هُمْ إِلَّا
كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا»،[42]
{يا گمان دارى كه بيشترشان مى‌شنوند يا مى‌انديشند؟ آنان جز مانند ستوران نيستند،
بلكه گمراه‌ترند}.
18- عيون أخبار الرضا عليه
السلام بِإِسْنَادِ التَّمِيمِيِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع
قَالَ:
لَعَنَ اللَّهُ الَّذِينَ يُجَادِلُونَ فِي دِينِهِ أُولَئِكَ مَلْعُونُونَ عَلَى
لِسَانِ نَبِيِّهِ. [43]
امام رضا علیه السلام از پدرانش از
اميرالمؤمنين علیه السلام روايت كرده كه فرمود: خداوند متعال لعنت كرده است كسانى
را كه با مؤمنين درباره دين خدا مخاصمه مى‌كنند، و اينان به لسان رسول خدا صلی
الله علیه و آله نيز ملعونند.
19- الأمالي للشيخ الطوسي فِي
وَصِيَّةِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع عِنْدَ وَفَاتِهِ دَعِ الْمُمَارَاةَ وَ مُجَارَاةَ مَنْ لَا
عَقْلَ لَهُ وَ لَا عِلْمَ. [44]
در وصيت على علیه السلام که در هنگام
وفاتش فرمود، آمده است: جدال و همراهى در مناظره را با كسى كه عقل و علم ندارد ترك
كن.
20- الأمالي للشيخ الطوسي
الْمُفِيدُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْحَسَنِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ
إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ بَزِيعٍ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي
عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ
لِأَصْحَابِهِ
اسْمَعُوا مِنِّي كَلَاماً هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ مِنَ الدُّهْمِ الْمُوقَفَةِ لَا
يَتَكَلَّمْ أَحَدُكُمْ بِمَا لَا يَعْنِيهِ وَ لْيَدَعْ كَثِيراً مِنَ الْكَلَامِ
فِيمَا يَعْنِيهِ حَتَّى يَجِدَ لَهُ مَوْضِعاً فَرُبَّ مُتَكَلِّمٍ فِي غَيْرِ
مَوْضِعِهِ جَنَى عَلَى نَفْسِهِ بِكَلَامِهِ وَ لَا يُمَارِيَنَّ أَحَدُكُمْ
سَفِيهاً وَ لَا حَلِيماً فَإِنَّهُ مَنْ مَارَى حَلِيماً أَقْصَاهُ وَ مَنْ
مَارَى سَفِيهاً أَرْدَاهُ وَ اذْكُرُوا أَخَاكُمْ إِذَا غَابَ عَنْكُمْ
بِأَحْسَنِ مَا تُحِبُّونَ أَنْ تُذْكَرُوا بِهِ إِذَا غِبْتُمْ عَنْهُ وَ
اعْمَلُوا عَمَلَ مَنْ يَعْلَمُ أَنَّهُ مُجَازًى بِالْإِحْسَانِ مَأْخُوذٌ
بِالْإِجْرَامِ. [45]
امام صادق علیه السلام به اصحابش
فرمود: از من كلامى را بشنويد كه براى شما از اسبان سياهى كه براى نياز شما آماده
شده است بهتر مى‌باشد: هيچ يك از شما سخنى كه برايش فائده ندارد نگوييد و از گفتار
زياد هر چند براى شما مفيد باشد بپرهيزيد؛ هر حرفى را در جاى خودش بزنيد، چه بسا
گوينده‌اى كه بى‌موقع حرف مى‌زند و به خودش جنايت مى‌كند. با نابخردان و بردباران
مجادله نكنيد، چه اينكه جدال با شخص بردبار باعث مى‌شود رشته محبت خويش را با
انسان قطع كند و جدال با سفيه باعث پستى و هلاكت مى‌شود. از برادران خود پشت سرشان
به گونه‌اى ياد كنيد كه دوست داريد پشت سرشما گفته شود.
21- الأمالي للشيخ الطوسي
بِإِسْنَادِ أَبِي قَتَادَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: وَصِيَّةُ وَرَقَةَ بْنِ
نَوْفَلٍ لِخَدِيجَةَ بِنْتِ خُوَيْلِدٍ ع إِذَا دَخَلَ عَلَيْهَا يَقُولُ لَهَا
يَا بِنْتَ أَخِي لَا تُمَارِي جَاهِلًا وَ لَا عَالِماً فَإِنَّكِ مَتَى
مَارَيْتِ جَاهِلًا أَذَلَّكِ وَ مَتَى مَارَيْتِ عَالِماً مَنَعَكِ عِلْمَهُ وَ
إِنَّمَا يَسْعَدُ بِالْعُلَمَاءِ مَنْ أَطَاعَهُمْ الْخَبَرَ. [46]
قتاده از امام صادق علیه السلام روايت
مى‌كند كه ورقة بن نوفل به حضرت خديجه علیها السلام چنين سفارش مى‌كرد: دختر
برادرم، با نادان و دانا جدال مكن كه جدال با جاهل تو را خوار ساخته و جدال با
عالم باعث مى‌گردد كه علمش را از تو دريغ نمايد، فقط اطاعت از علماء باعث سعادت
مى‌گردد.
22- الأمالي للشيخ الطوسي
جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِي الْمُفَضَّلِ الشَّيْبَانِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ
بْنِ مَعْقِلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ بِنْتِ إِلْيَاسَ عَنْ أَبِيهِ
عَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِيَّاكُمْ وَ مُشَارَّةَ النَّاسِ فَإِنَّهَا تُظْهِرُ
الْعُرَّةَ وَ تَدْفِنُ الْغُرَّةَ. [47]
پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: از
منازعه و جدال با مردم بپرهيزيد كه بدى‌ها را آشكار و نيكى و كارهاى خوب را
مى‌پوشاند.
23- علل الشرائع أَبِي عَنْ
سَعْدٍ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ الْغِفَارِيِ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ
رَسُولُ اللَّهِ ص
إِيَّاكُمْ وَ جِدَالَ كُلِّ مَفْتُونٍ فَإِنَّ كُلَّ مَفْتُونٍ مُلَقَّنٌ
حُجَّتَهُ إِلَى انْقِضَاءِ مُدَّتِهِ فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّتُهُ أَحْرَقَتْهُ
فِتْنَتُهُ بِالنَّارِ. [48]
امام صادق علیه السلام: رسول خدا صلی
الله علیه و آله فرمود: مبادا
با كسانى كه در دين خود فريب خورده‌اند مباحثه و جدل كنيد زيرا او تا زمانش به
پايان برسد بر دلیلی كه به او تلقین می‌شود باقى است و چون زمانش سپرى شد فتنه اش
او را به آتش خواهد سوزانيد.
24-
أَبِي عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ
أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ: إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَرْضَى
الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَى مَنْ يَلْقَى
وَ أَنْ يَتْرُكَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ كَانَ مُحِقّاً وَ لَا يُحِبَّ أَنْ يُحْمَدَ
عَلَى التَّقْوَى. [49]
امام صادق علیه السلام به نقل از پدران
بزرگوارش فرمود: همانا از نشانه‌هاى فروتنى آن است كه مرد به نشستن در جايى پست‌تر
از جايى كه ديگران نشسته‌اند خشنود باشد؛ و به هر كس كه مى‌رسد، سلام دهد؛ و كشمكش
و خودنمایى در بحث را ترك كند، اگر چه حقّ با او باشد؛ و دوست نداشته باشد كه به
پرهيزكارى ستوده شود.
25- السرائر مِنْ كِتَابِ
الْمَشِيخَةِ لِابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي
حَمْزَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ إِنَّمَا شِيعَتُنَا الْخُرْسُ.[50]
امام باقر علیه السلام فرمود: شيعيان ما
لالند (مواظب زبان خود هستند و رعایت تقیه را می نمایند.)
26- منیة المرید عَنْ أَبِي
عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع إِيَّاكُمْ وَ الْمِرَاءَ وَ الْخُصُومَةَ
فَإِنَّهُمَا يُمْرِضَانِ الْقُلُوبَ عَلَى الْإِخْوَانِ وَ يَنْبُتُ عَلَيْهِمَا
النِّفَاقُ. [51]
امير المؤمنين علیه السلام فرمود: از
جدال و مجادله بپرهیزید زیرا آن دو دل‌های برادران دینی را مریض می سازد و تخم
نفاق می رویاند.
27-
كِتَابُ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ، عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ
أَبَا جَعْفَرٍ ع يَقُولُ إِيَّاكُمْ وَ أَصْحَابَ الْخُصُومَاتِ وَ الْكَذَّابِينَ
فَإِنَّهُمْ تَرَكُوا مَا أُمِرُوا بِعِلْمِهِ وَ تَكَلَّفُوا مَا لَمْ يُؤْمَرُوا
بِعِلْمِهِ حَتَّى تَكَلَّفُوا عِلْمَ السَّمَاءِ يَا أَبَا عُبَيْدَةَ خَالِقِ
النَّاسَ بِأَخْلَاقِهِمْ يَا أَبَا عُبَيْدَةَ إِنَّا لَا نَعُدُّ الرَّجُلَ
فِينَا عَاقِلًا حَتَّى يَعْرِفَ لَحْنَ الْقَوْلِ ثُمَّ قَرَأَ ع وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي
لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُمْ.[52]
أبو عبيده حذاء گفت:
شنیدم امام باقر علیه السلام می فرمود: از اهل بحث و جدال و کذاب‌ها (بدعت گزاران)
دوری کنید، زیرا آنان آنچه را مأمور به دانستنش بودند رها ساختند و در آنچه مأمور
به دانستنش نبودند، خود را به تکلّف انداختند، تا آنجا که برای علم آسمان خود را
به تکلف انداختند. ای ابو عبیده، با مردم (مخالفان ما) به اخلاق خود آنان رفتار کنید،
ما در میان خود کسی را عاقل نمی دانیم مگر اینکه آهنگ سخن را بشناسد. «وَ
لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُمْ»،{و
ازآهنگ سخن به [حال] آنان پى خواهى بُرد؛ و خداست كه كارهاى شما را مى‌داند.}