آیات:
ـ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُون [1]
و نشانه‌هايى [ديگر نيز قرار داد]، و آنان به وسيله ستاره [قطبى] راه‌يابى مى‌كنند.
ـ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِي ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ [2]
و اوست كسى كه ستارگان را براى شما قرار داده تا به وسيله آنها در تاريكيهاى خشكى و دريا راه يابيد.
روایات:
1- تفسير القمي أَبِي عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع فِي قَوْلِهِ الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ قَالَ اللَّهُ عَلَّمَ مُحَمَّداً الْقُرْآنَ قُلْتُ خَلَقَ الْإِنْسانَ قَالَ ذَاكَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع قُلْتُ عَلَّمَهُ الْبَيانَ قَالَ عَلَّمَهُ بَيَانَ كُلِّ شَيْ‌ءٍ يَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَيْهِ قُلْتُ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ قَالَ هُمَا يُعَذَّبَانِ بِعَذَابِ اللَّهِ قُلْتُ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ يُعَذَّبَانِ قَالَ سَأَلْتَ عَنْ شَيْ‌ءٍ فَأَتْقِنْهُ إِنَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ آيَتَانِ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ يَجْرِيَانِ بِأَمْرِهِ مُطِيعَانِ لَهُ ضَوْؤُهُمَا مِنْ نُورِ عَرْشِهِ وَ حَرُّهُمَا مِنْ حَرِّ جَهَنَّمَ فَإِذَا كَانَتِ الْقِيَامَةُ عَادَ إِلَى الْعَرْشِ نُورُهُمَا وَ عَادَ إِلَى النَّارِ حَرُّهُمَا فَلَا تَكُونُ شَمْسٌ وَ لَا قَمَرٌ وَ إِنَّمَا عَنَاهُمَا لَعَنَهُمَا اللَّهُ أَ وَ لَيْسَ قَدْ رَوَى النَّاسُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ نُورَانِ فِي النَّارِ قُلْتُ بَلَى قَالَ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ النَّاسِ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ شَمْسُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ نُورُهُمَا فَهُمَا فِي النَّارِ وَ اللَّهِ مَا عَنَى غَيْرَهُمَا قُلْتُ وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ يَسْجُدانِ قَالَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ قَدْ سَمَّاهُ اللَّهُ فِي غَيْرِ مَوْضِعٍ فَقَالَ وَ النَّجْمِ إِذا هَوى وَ قَالَ وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ فَالْعَلَامَاتُ الْأَوْصِيَاءُ وَ النَّجْمُ رَسُولُ اللَّهِ ص قُلْتُ يَسْجُدانِ قَالَ يَعْبُدَانِ وَ قَوْلُهُ وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِيزانَ قَالَ السَّمَاءُ رَسُولُ اللَّهِ ص رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ وَ الْمِيزَانُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع نَصَبَهُ لِخَلْقِهِ قُلْتُ أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزانِ قَالَ لَا تَعْصُوا الْإِمَامَ قُلْتُ وَ أَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ أَقِيمُوا الْإِمَامَ الْعَدْلَ قُلْتُ وَ لا تُخْسِرُوا الْمِيزانَ قَالَ وَ لَا تَبْخَسُوا الْإِمَامَ حَقَّهُ وَ لَا تَظْلِمُوهُ وَ قَوْلُهُ وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ قَالَ لِلنَّاسِ فِيها فاكِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَكْمامِ قَالَ يَكْبُرُ ثَمَرُ النَّخْلِ فِي الْقَمْعِ ثُمَّ يَطْلُعُ مِنْهُ قَوْلُهُ وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّيْحانُ قَالَ الْحَبُّ الْحِنْطَةُ وَ الشَّعِيرُ وَ الْحُبُوبُ وَ الْعَصْفُ التِّبْنُ وَ الرَّيْحَانُ مَا يُؤْكَلُ مِنْهُ وَ قَوْلُهُ فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ قَالَ فِي الظَّاهِرِ مُخَاطَبَةُ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ فِي الْبَاطِنِ فُلَانٌ وَ فُلَانٌ. [3]
حسين بن خالد گوید: امام رضا عليه السّلام در باره آيات «الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ» ،{[خداى] رحمان قرآن را ياد داد.} فرمود: خداوند به محمّد قرآن را آموخت. گفتم: «خَلَقَ الْإِنْسانَ» معنى انسان را آفريد چيست؟ فرمود: منظور از انسان امير المؤمنين عليه السّلام است. گفتم: «عَلَّمَهُ الْبَيانَ»، {به او بيان آموخت.} فرمود: به او شرح هر چيزى را كه مردم به آن نيازمندند آموخت. پرسيدم «الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ»، {خورشيد و ماه بر حسابى [روان] اند.} فرمود: منظور اولى و دومى است كه به عذاب خدا گرفتارند. عرض كردم: آقا! خورشيد و ماه عذاب مى‌شوند؟! فرمود: چيزى پرسيدى درست دقت كن. خورشيد و ماه دو موجود از آفريده‌هاى خدايند كه به دستور او در گردشند و از او اطاعت مي‌كنند. نور آنها از نور عرش و حرارت آن دو از حرارت جهنم است. روز قيامت نور آن دو به عرش بر مي‌گردد و حرارت آنها به آتش جهنم. ديگر خورشيد و ماهى نخواهد بود. از اين آيه آن دو ملعون را قصد نموده، مگر نشنيده‌اى كه مردم از رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله نقل كرده‌اند که فرموده است: خورشيد و ماه دو نورند در آتش. گفتم: بله. مگر باز نشنيده‌اى طرفداران آنها مى‌گويند فلان و فلان خورشيد اين امتند و پرتو آن دو؟ در اين صورت آن دو اهل جهنمند و سوگند به خدا كه جز اين دو را از آيه قصد نكرده. گفتم: «وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ يَسْجُدانِ» [4] ،{و بوته و درخت چهره‌سايانند.} فرمود: نجم پيامبر است كه در چند مورد از آن جناب به نجم تعبير شده، يكى در اين آيه: «وَ النَّجْمِ إِذا هَوى» [5] {سوگند به اختر [قرآن] چون فرود مى‌آيد.}و آيه «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ» علامات اوصياء پيامبرند و نجم خود پيامبر. گفتم: معنى «يَسْجُدانِ» چيست؟ فرمود: يعنى پرستش مى‌كنند و اين آيه: «وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِيزانَ»، {و آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت.} منظور از سماء پيامبر است كه به جانب خود بلندش نموده و ميزان امير المؤمنين است كه براى مردم قرار داده است. گفتم معنى: «أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزانِ»، {تا مبادا از اندازه درگذريد.} فرمود: يعنى مخالفت با امام نكنيد. گفتم معنى: «وَ أَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ» ،{و وزن را به انصاف برپا داريد.} فرمود: از امام عادل پشتيبانى كنيد. از معنى: «وَ لا تُخْسِرُوا الْمِيزانَ»، {و در سنجش مكاهيد.} پرسيدم، فرمود: يعنى در حق امام كوتاهى نكنيد و به او ستم روا مداريد. آيه «وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ»، {و زمين را براى مردم نهاد.} يعنى زمين را براى مردم قرار داده؛ «فِيها فاكِهَةٌ وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَكْمامِ»، {در آن ميوه [ها] و نخلها با خوشه‌هاى غلاف دار.} خرما در بن شكوفه بزرگ مى‌شود آنگاه از آن جدا مي‌گردد و معنى آيه: «وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّيْحانُ»، {و دانه‌هاى پوست‌دار و گياهان خوشبوست.} حب گندم و جو و حبوبات است. عصف، کاه است و ريحان یعنی آنچه که از اینها خورده مى‌شود. معنى «فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ» [6] شما دو نفر كدام نعمت خداى خود را تكذيب مي‌كنيد؟ در ظاهر خطاب به جن و انس است ولى در باطن خطاب به فلان و فلان است.
توضیح علامه مجلسی: بنا بر این تفسیر، تعبیر به شمس و قمر از اولی و دومی به جهت استهزاء آن دو به خاطر شهرت آنها در بین مخالفین به خورشید و ماه است و مراد از بحسبان، عذاب و بلا و شر است همان طور که فیروز آبادی گفته است و همان طور که خدا فرموده است: «حُسْبَانًا مِّنَ السَّمَاءِ». [7] {آفتى از آسمان.}
2- تفسير القمي أَبِي عَنْ سُلَيْمَانَ الدَّيْلَمِيِّ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها قَالَ الشَّمْسُ رَسُولُ اللَّهِ ص أَوْضَحَ اللَّهُ بِهِ لِلنَّاسِ دِينَهُمْ قُلْتُ وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها قَالَ ذَاكَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع قُلْتُ وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها قَالَ ذَاكَ الْإِمَامُ مِنْ ذُرِّيَّةِ فَاطِمَةَ ع يَسْأَلُ رَسُولَ اللَّهِ فَيُجَلِّي لِمَنْ سَأَلَهُ فَحَكَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَنْهُ فَقَالَ وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها قُلْتُ وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها قَالَ ذَاكَ أَئِمَّةُ الْجَوْرِ الَّذِينَ اسْتَبَدُّوا بِالْأَمْرِ دُونَ آلِ رَسُولِ اللَّهِ وَ جَلَسُوا مَجْلِساً كَانَ آلُ رَسُولِ اللَّهِ ص أَوْلَى بِهِ مِنْهُمْ فَغَشُوا دِينَ رَسُولِ اللَّهِ ص بِالظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها قَالَ يَغْشَى ظُلْمَةُ اللَّيْلِ ضَوْءَ النَّهَارِ وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها قَالَ خَلَقَهَا وَ صَوَّرَهَا وَ قَوْلُهُ فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها أَيْ عَرَّفَهَا وَ أَلْهَمَهَا ثُمَّ خَيَّرَهَا فَاخْتَارَتْ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها يَعْنِي نَفْسَهُ طَهَّرَهَا وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها أَيْ أَغْوَاهَا. [8]
ابو بصير گفت: از امام صادق عليه السّلام معنى اين آيه را پرسيدم: «وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها»، {سوگند به خورشيد و تابندگى‌اش.} فرمود: شمس رسول خدا است كه به وسيله او خدا دينش را آشكار نموده، گفتم «وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها»، {سوگند به ماه چون پى [خورشيد] رود.} فرمود: امير المؤمنين عليه السّلام است. گفتم معنى «وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها»، {سوگند به روز چون [زمين را] روشن گرداند.} فرمود: امام از فرزندان فاطمه عليها السّلام است كه (هنگامی که) از آنها راجع به دين پيامبر سؤال شود، آشكار مي‌كنند و براى سئوال‌كننده توضيح مي‌دهند. گفتم معنى آيه «وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها»، {سوگند به شب چو پرده بر آن پوشد.} فرمود: منظور پيشوايان جور و ستم است كه مقام ائمه را به خود اختصاص داده‌اند و جايى را كه شايسته امام است گرفته‌اند. آنها با ظلم و ستم بر روى دين پيامبر پرده كشيده‌اند. اين است معنى «وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها»، {تاريكى شب روشنایى روز را مي‌پوشاند.}...
3- تفسير القمي أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشى قَالَ اللَّيْلُ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ الثَّانِي غَشَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع فِي دَوْلَتِهِ الَّتِي جَرَتْ عَلَيْهِ وَ أُمِرَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع أَنْ يَصْبِرَ فِي دَوْلَتِهِمْ حَتَّى تَنْقَضِيَ قَالَ وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى قَالَ النَّهَارُ هُوَ الْقَائِمُ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ ع إِذَا قَامَ غَلَبَ دَوْلَةَ الْبَاطِلِ وَ الْقُرْآنُ ضَرَبَ فِيهِ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَ خَاطَبَ نَبِيَّهُ ص بِهِ وَ نَحْنُ فَلَيْسَ يَعْلَمُهُ غَيْرُنَا. [9]
محمّد بن مسلم گفت، از امام باقر عليه السّلام معنى: «وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشى» [10] ،{سوگند به شب چون پرده افكند.} را پرسيدم، فرمود: ليل در اين آيه دومى است كه بر امير المؤمنين در مقامى كه متعلق به او بود ستم روا داشت و آن جناب دستور داشت كه صبر كند تا دولت آنها منقضى گردد. فرمود: «وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى»{سوگند به روز چون جلوه‌گرى آغازد.} منظور از نهار قائم از ما خانواده است. وقتى قيام كند بر دولتهاى باطل پيروز مى‌شود. قرآن براى مردم مثال مي‌زند و خطاب به پيامبر و ما است و معنى آن را جز ما نمى‌دانند.
4- الكافي جَمَاعَةٌ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ الدَّيْلَمِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها قَالَ الشَّمْسُ رَسُولُ اللَّهِ ص أَوْضَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ لِلنَّاسِ دِينَهُمْ قَالَ قُلْتُ وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها قَالَ ذَلِكَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع تَلَا رَسُولَ اللَّهِ ص وَ نَفَثَهُ بِالْعِلْمِ نَفْثاً قَالَ قُلْتُ وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها قَالَ ذَلِكَ أَئِمَّةُ الْجَوْرِ الَّذِينَ اسْتَبَدُّوا بِالْأَمْرِ دُونَ آلِ الرَّسُولِ عَلَيْهِمْ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ وَ جَلَسُوا مَجْلِساً كَانَ آلُ الرَّسُولِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَوْلَى بِهِ مِنْهُمْ فَغَشُوا دِينَ اللَّهِ بِالظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ فَحَكَى اللَّهُ فِعْلَهُمْ فَقَالَ وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها قَالَ قُلْتُ وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها قَالَ ذَاكَ الْإِمَامُ مِنْ ذُرِّيَّةِ فَاطِمَةَ ع يُسْأَلُ عَنْ دِينِ رَسُولِ اللَّهِ ص فَيُجَلِّيهِ لِمَنْ سَأَلَهُ فَحَكَى اللَّهُ قَوْلَهُ تَعَالَى فَقَالَ وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها. [11]
راوی گوید: از امام صادق عليه السّلام درباره آيه: وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها پرسيدم. فرمود: مقصود از خورشيد، رسول خدا است كه خداوند عزّ و جلّ به وسيله او دين را براى مردم روشن كرد. گفتم: تفسير «وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها» چيست؟ فرمود: امير المؤمنين است كه پس از پيامبر مى‌آيد و پيامبر دانش را به كمال در او مى‌دمد. پرسیدم: مقصود از «وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها» چيست؟ فرمود: امامان جور هستند كه در برابر خاندان پيامبر خودرأيى مى‌كنند، و در جايى مى‌نشينند، كه خاندان پيامبر از ايشان به آن شايسته‌تر هستند و دين خدا را، با ستم و ظلم بپوشانند و خداوند كار ايشان را حكايت كرده مى‌فرمايد: وَ اللَّيْلِ إِذا يَغْشاها. پرسيدم: مقصود از «وَ النَّهارِ إِذا جَلَّاها» چيست؟ فرمود: مقصود از آن امام بر حق از نژاد فاطمه است كه از دين رسول خدا پرسش مى‌شود و آن را براى كسى كه پرسيده است روشن مى‌كند.
5- تفسير القمي هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِي ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَالَ النُّجُومُ آلُ مُحَمَّدٍ. [12]
درباره «هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِي ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ» [13] ، {و اوست كسى كه ستارگان را براى شما قرار داده تا به وسيله آنها در تاريكيهاى خشكى و دريا راه يابيد.} فرمود: ستارگان، آل محمّد هستند.
6- كنز جامع الفوائد و تأويل الآيات الظاهرة بِالْإِسْنَادِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَوْلُهُ تَعَالَى وَ الْفَجْرِ هُوَ الْقَائِمُ وَ اللَّيَالِي الْعَشْرُ الْأَئِمَّةُ مِنَ الْحَسَنِ إِلَى الْحَسَنِ وَ الشَّفْعِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ فَاطِمَةُ وَ الْوَتْرِ هُوَ اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ هِيَ دَوْلَةُ حَبْتَرٍ فَهِيَ تَسْرِي إِلَى قِيَامِ الْقَائِمِ. [14]
امام صادق عليه السّلام درباره آيه: «وَ الْفَجْر»ِ {سوگند به سپيده‌دم} فرمود: منظور قائم است. «وَلَيَالٍ عَشْرٍ» {و به شبهاى دهگانه} و شبهاى دهگانه ائمه هستند، از حسن تا حسن «وَ الشَّفْعِ» {و به زوج} امير المؤمنين است با فاطمه «وَ الْوَتْرِ» {و فرد} خداى يكتا است كه شريكى ندارد «وَ اللَّيْلِ إِذا يَسْرِ» [15] {و به شب وقتى سپرى شود.} حكومت حبتر (كنايه از ابابكر) كه تا دامنه قيام قائم ادامه دارد.