فطرت،
دین حنیف و رنگ خدا
آیات:
ـ صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ
صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُون[1]
{اين است
نگارگرى الهى و كيست خوش‌نگارتر از خدا؟ و ما او را پرستندگانيم.}
ـ وَ إِذْ
أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَني آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ
عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ
الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلينَ [2]
{و هنگامى
را كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذريّه آنان را برگرفت و ايشان را بر خودشان گواه
ساخت كه آيا پروردگار شما نيستم؟ گفتند: «چرا، گواهى داديم» تا مبادا روز قيامت بگوييد
ما از اين [امر] غافل بوديم.}
ـ فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ
اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ
الْقَيِّمُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُون[3]
{ پس روى خود را با گرايش تمام به حقّ، به سوى اين دين كن، با
همان سرشتى كه خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرينش خداى تغييرپذير نيست. اين است همان
دين پايدار، ولى بيشتر مردم نمى‌دانند.}
روایات:
1- معاني الأخبار أَبِي عَنْ
عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ
زُرَارَةَ قَالَ:
سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ حُنَفاءَ لِلَّهِ غَيْرَ
مُشْرِكِينَ بِهِ
فَقُلْتُ مَا الْحَنِيفِيَّةُ قَالَ هِيَ الْفِطْرَةُ. [4]
بيان:
أي الملّة الحنيفية هي التوحيد الذي فطر الله الخلق عليه و يومئ إليه قوله تعالى فَأَقِمْ وَجْهَكَ
لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها لا
تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ... أقول الذي يظهر من الأخبار هو أن الله
تعالى قرر عقول الخلق على التوحيد و الإقرار بالصانع في بدء الخلق عند الميثاق
فقلوب جميع الخلق مذعنة بذلك و إن جحدوه معاندة و سيأتي تمام الكلام في ذلك في
كتاب العدل إن شاء الله تعالى.
زراره
گويد: از امام باقر عليه السّلام در باره فرموده خداى عزّ و جلّ «حُنَفاءَ لِلَّهِ
غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ»[5]{در حالى كه گروندگان خالص به خدا
باشيد نه شريك‌گيرندگان [براى] او} پرسيدم و گفتم: حنيفيّت چيست؟ فرمود: فطرت.
توضیح
علامه مجلسی: یعنی آیین حنفیت همان توحید است که خداوند خلق را بر آن سرشته است و
این سخن خدا «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ
النَّاسَ عَلَيْها لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّم»[6]{پس روى خود را با گرايش تمام به حقّ،
به سوى اين دين كن، با همان سرشتى كه خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرينش خداى تغييرپذير
نيست. اين است همان دين پايدار، ولى بيشتر مردم نمى‌دانند.} به آن اشاره دارد...
آنچه
از روایات ظاهر می شود آن است که خداوند عقول خلق را در ابتدای خلقت هنگام میثاق،
بر توحید و اقرار به صانع قرار داد. پس قلوب جمیع خلق معترف به خدا هستند اگر چه
از روی عناد انکارش کنند.
2- التوحيد بِالْإِسْنَادِ
عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ وَ ابْنِ يَزِيدَ مَعاً عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ
بُكَيْرٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي
عَبْدِ اللَّهِ ع
فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها قَالَ فَطَرَهُمْ عَلَى
التَّوْحِيدِ. [7]
امام صادق عليه السّلام
درباره سخن خداى عزّ و جلّ «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها»[8]{فطرت
خدا که مردم را بر آن خلق کرده است}فرمود: آنها را بر توحید آفريده است.
3- التوحيد ابْنُ
الْمُتَوَكِّلِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنِ الْيَقْطِينِيِّ عَنْ يُونُسَ
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ
اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ
فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها مَا تِلْكَ الْفِطْرَةُ قَالَ هِيَ
الْإِسْلَامُ فَطَرَهُمُ اللَّهُ حِينَ أَخَذَ مِيثَاقَهُمْ عَلَى التَّوْحِيدِ
فَقَالَ أَ
لَسْتُ بِرَبِّكُمْ وَ
فِيهِمُ الْمُؤْمِنُ وَ الْكَافِرُ. [9]
عبد اللَّه بن سنان
گويد: از امام صادق عليه السّلام در باره سخن خداى عزّ و جلّ «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي
فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها»[10]{فطرت
خدا که مردم را بر آن خلق کرده است} پرسيدم، و گفتم اين فطرت چيست؟ فرمود: فطرت اسلام
است كه خدا مردم را هنگامى كه از آنها پيمان گرفت بر توحید آفريد و فرمود: «أَ لَسْتُ
بِرَبِّكُم»{آیا من پروردگار شما نيستم؟} و در آن مؤمن و كافر هر دو بودند.
4- التوحيد ابْنُ الْوَلِيدِ
عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حصان [حَسَّانَ] عَنِ الْحَسَنِ بْنِ يُونُسَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي
فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها قَالَ التَّوْحِيدُ وَ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ
عَلِيٌّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ. [11]
امام صادق علیه
السلام در باره سخن خداى عزّ و جلّ «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها»[12]{فطرت
خدا که مردم را بر آن خلق کرده است}فرمود: توحيد و اقرار به اينكه محمد رسول خدا و
على امیر مؤمنان است.
5- التوحيد أَبِي عَنْ
سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ وَ ابْنِ أَبِي الْخَطَّابِ وَ ابْنِ يَزِيدَ جَمِيعاً
عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي
جَعْفَرٍ ع قَالَ:
سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ حُنَفاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ وَ عَنِ الْحَنِيفِيَّةِ
فَقَالَ هِيَ الْفِطْرَةُ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ قَالَ فَطَرَهُمُ اللَّهُ
عَلَى الْمَعْرِفَةِ قَالَ زُرَارَةُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ
مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ الْآيَةَ قَالَ أَخْرَجَ مِنْ ظَهْرِ آدَمَ ذُرِّيَّتَهُ
إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَخَرَجُوا كَالذَّرِّ فَعَرَّفَهُمْ وَ أَرَاهُمْ
صُنْعَهُ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ يَعْرِفْ أَحَدٌ رَبَّهُ وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ
اللَّهِ ص كُلُّ مَوْلُودٍ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ يَعْنِي عَلَى الْمَعْرِفَةِ
بِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَالِقُهُ فَذَلِكَ قَوْلُهُ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ
مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ.[13]
زراره گوید از امام
باقر علیه السلام در باره سخن خداى عزّ و جلّ «حُنَفاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ
بِهِ»[14]{در
حالى كه گروندگان خالص به خدا باشيد نه شريك‌گيرندگان [براى] او} و از حنيفيت پرسیدم.
فرمود: آن فطرتی است كه خدا مردم را بر آن آفريده، «لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ»[15]{آفرينش
خداى تغييرپذير نيست.} فرمود: خدا ايشان را بر معرفت آفريد. زراره گويد در باره سخن
خداى عزّ و جلّ «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ...»[16]
پرسیدم؛ فرمود: خدا از پشت آدم نسل او را تا روز قيامت بيرون آورد پس ايشان چون مورچگان
بيرون آمدند و خدا خود را به ايشان شناسانيد و صنع خود را به ايشان نشان داد و اگر
اين نبود كسى پروردگار خود را نمى‌شناخت. و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله
فرمود: هر فرزندى بر فطرت متولد مى‌شود يعنى بر معرفت به اينكه خداى عزّ و جلّ آفريننده
او است و اين معنى سخن خداوند است كه می فرماید: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ
السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ»[17]{و
اگر از آنها بپرسى: «چه كسى آسمانها و زمين را آفريده است؟ مسلّماً خواهند گفت: «خدا.»}
6- المحاسن أَبِي عَنْ
عَلِيِّ بْنِ نُعْمَانَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ
ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها قَالَ فَطَرَهُمْ عَلَى
مَعْرِفَتِهِ أَنَّهُ رَبُّهُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ يَعْلَمُوا إِذَا
سُئِلُوا مَنْ رَبُّهُمْ وَ لَا مَنْ رَازِقُهُمْ.[18]
زُراره گوید: از امام
باقر عليه السلام در باره آيه «فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا»[19]{فطرت
خدا که مردم را بر آن خلق کرده است}پرسیدم؛ فرمود: آنان بر این سرشت كه بدانند پروردگارشان
اوست آفريد، و اگر چنين نبود، چنانچه از ايشان پرسيده مي‌شد: پروردگارتان كيست؟ نمي‌دانستند
و روزي دهنده خود را نمي‌شناختند.
7- المحاسن ابْنُ فَضَّالٍ
عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ
مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى
أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى قَالَ ثَبَتَتِ الْمَعْرِفَةُ فِي
قُلُوبِهِمْ وَ نَسَوُا الْمَوْقِفَ وَ سَيَذْكُرُونَهُ يَوْماً وَ لَوْ لَا
ذَلِكَ لَمْ يَدْرِ أَحَدٌ مَنْ خَالِقُهُ وَ لَا مَنْ رَازِقُهُ.[20]
زراره گوید: از امام
صادق عليه السلام در باره این سخن خدای تبارک و تعالی: «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن
بَنِي آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنفُسِهِمْ أَلَسْتَ
بِرَبِّكُمْ قَالُواْ بَلَى»[21]{و
هنگامى را كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذريّه آنان را برگرفت و ايشان را بر خودشان
گواه ساخت كه آيا پروردگار شما نيستم؟ گفتند: آری}، پرسیدم. فرمود: معرفت در دل آنان
ثابت شد و صحنه را فراموش کردند و روزی آن را به یاد خواهند آورد و اگر آن صحنه نبود،
کسی آفریدگار و رازق خود را نمی‌شناخت.
8- معاني الأخبار أَبِي عَنْ
سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ صِبْغَةَ الله وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ
اللَّهِ صِبْغَةً
قَالَ هِيَ الْإِسْلَامِ. [22]
امام صادق عليه السّلام
درباره سخن خداى عزّ و جلّ «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً»[23]{اين
است نگارگرى الهى و كيست خوش‌نگارتر از خدا؟} فرمود: «صبغة اللَّه»، اسلام است.
9- المحاسن الْمُحَسِّنُ
بْنُ أَحْمَدَ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ عَنْ
مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: عُرْوَةُ اللَّهِ الْوُثْقَى التَّوْحِيدُ
وَ الصِّبْغَةُ الْإِسْلَامُ. [24]
امام باقر علیه
السلام فرمود: «عروة الله الوثقی»، توحید و «الصبغة» اسلام است.
10- تفسير العياشي عَنْ
عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ كَثِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ
أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً قَالَ الصِّبْغَةُ مَعْرِفَةُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع
بِالْوَلَايَةِ فِي الْمِيثَاقِ. [25]
امام صادق علیه السلام
در باره سخن خداوند عزوجل «ِصِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَة»[26]
فرمود: صبغه، معرفت امیرمؤمنان به ولایت هنگام میثاق است.