آیات
1. فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَكِّلینَ [1]
به (بركت) رحمت الهى، در برابر آنان [مردم ] نرم (و مهربان) شدى! و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطراف تو، پراكنده مى شدند. پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش بطلب! و در كارها، با آنان مشورت كن! اما هنگامى كه تصمیم گرفتى، (قاطع باش! و) بر خدا توكل كن! زیرا خداوند متوكلان را دوست دارد.
2. وَ الَّذینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُورى بَیْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ [2]
و كسانى كه دعوت پروردگارشان را اجابت كرده و نماز را برپا مى دارند و كارهایشان به صورت مشورت در میان آنهاست و از آنچه به آنها روزى داده ایم انفاق مى كنند
روایات
الکافی
- عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ حُمْرَانَ وَ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ الْجَمَّالِ قَالَا سَمِعْنَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَا غِنَى أَخْصَبُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا فَقْرَ أَحَطُّ مِنَ الْحُمْقِ وَ لَا اسْتِظْهَارَ فِی أَمْرٍ بِأَكْثَرَ مِنَ الْمَشُورَةِ فِیهِ [3]
امام صادق علیه السلام مى فرمود:ثروتى فراوان تر از خرد نیست و فقرى پست تر از حماقت، و در هر کاری هیچ چیز بیشتر از مشورت نمی تواند پشتیبان آن باشد.
2. أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ صَالِحِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ لَا تَسْتَعِنْ بِكَسْلَانَ وَ لَا تَسْتَشِیرَنَّ عَاجِزاً [4]
امام صادق علیه السلام : از آدم تنبل كمك مگیر و با ناتوان مشورت مكن.
بحار الأنوار
باب المشورة و قبولها و من ینبغی استشارته و نصح المستشیر و النهی عن الاستبداد بالرأی
1- ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام ] لی، [الأمالی للصدوق ] ابْنُ مُوسَى عَنِ الصُّوفِیِّ عَنِ الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ آبَائِهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام خَاطَرَ بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَغْنَى بِرَأْیِهِ [5]
امام على علیه السلام : كسى كه به رأى خود اكتفا كند، خویشتن را به خطر افكند .
2- ل، [الخصال ] عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ لَا یَطْمَعَنَّ الْقَلِیلُ التَّجْرِبَةِ الْمُعْجَبُ بِرَأْیِهِ فِی رِئَاسَةٍ [6]
امام صادق علیه السلام : شخص كم تجربه خود رأى، هرگز نباید به هیچ ریاستى طمع بندد.
3- مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ عَامِرِ بْنِ رِیَاحٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ سَعْدٍ الْإِسْكَافِ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ ثَلَاثٌ هُنَّ قَاصِمَاتُ الظَّهْرِ رَجُلٌ اسْتَكْثَرَ عَمَلَهُ وَ نَسِیَ ذُنُوبَهُ وَ أُعْجِبَ بِرَأْیِهِ[7]
امام باقر علیه السلام : سه چیز كمر شكن است: مردى كه كار خود را زیاد شمارد و گناهانش را از یاد برد و شیفته رأى خود باشد.
4- لی، [الأمالی للصدوق ] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام شَاوِرْ فِی حَدِیثِكَ الَّذِینَ یَخَافُونَ اللَّهَ وَ أَحْبِبِ الْإِخْوَانَ عَلَى قَدْرِ التَّقْوَى وَ اتَّقُوا شِرَارَ النِّسَاءِ وَ كُونُوا مِنْ خِیَارِهِنَّ عَلَى حَذَرٍ وَ إِنْ أَمَرْنَكُمْ بِالْمَعْرُوفِ فَخَالِفُوهُنَّ كَیْلَا یَطْمَعْنَ مِنْكُمْ فِی الْمُنْكَرِ [8]
امام على علیه السلام : در گفتارِ خود با كسانى مشورت كن كه از خدا مى ترسند و برادران را به اندازه پرهیزگارى آنان دوست بدار و از زنان بد بترسید و از خوبان آنها نیز پروا داشته باشید اگر شما را به كار خوب فراخواندند گوش نكنید ، تا در منكر و بدى ، به فرمانبرى شما از خود طمع نبندند .
5- ل، [الخصال ] فِیمَا أَوْصَى بِهِ الصَّادِقُ علیه السلام سُفْیَانَ الثَّوْرِیَّ وَ شَاوِرْ فِی أَمْرِكَ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ [9]
امام صادق علیه السلام : در كار خود با كسانى مشورت كن كه از خداوند عزّ و جلّ مى ترسند.
6- ل، [الخصال ] فِیمَا أَوْصَى بِهِ النَّبِیُّ ص إِلَى عَلِیٍّ علیه السلام لَیْسَ عَلَى النِّسَاءِ جُمُعَةٌ وَ لَا جَمَاعَةٌ إِلَى قَوْلِهِ وَ لَا تُسْتَشَارُ [10]
در سفارشهاى رسول خدا به امیر مؤمنان علیهما السلام است كه بر زنان جمعه و جماعت نباشد- تا فرمود- و با آنان مشورت نشود .
7- ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام ] بِالْأَسَانِیدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَا مِنْ قَوْمٍ كَانَتْ لَهُمْ مَشُورَةٌ فَحَضَرَ مَعَهُمْ مَنِ اسْمُهُ مُحَمَّدٌ أَوْ حَامِدٌ أَوْ مَحْمُودٌ أَوْ أَحْمَدُ فَأَدْخَلُوهُ فِی مَشُورَتِهِمْ إِلَّا خِیرَ لَهُمْ [11]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود هر گروهی که برای مشورت جمع شوند و در میان آنها كسى با نام محمد یا حامد یا محمود یا احمد باشد و او را داخل مشورت خود کنند, خیر آنان برایشان مقدر شود.
8- ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام ] بِإِسْنَادِ التَّمِیمِیِّ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ علیه السلام قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَنْ غَشَّ الْمُسْلِمِینَ فِی مَشُورَةٍ فَقَدْ بَرِئْتُ مِنْهُ [12]
امام على علیه السلام : هركه به مسلمانان در مشورتى خیانت كند ، من از او بیزارم .
9- ع، [علل الشرائع ] أَبِی، عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُوسَى بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا عَمَّارُ إِنْ كُنْتَ تُحِبُّ أَنْ تَسْتَتِبَّ لَكَ النِّعْمَةُ وَ تَكْمُلَ لَكَ الْمُرُوَّةُ وَ تَصْلُحَ لَكَ الْمَعِیشَةُ فَلَا تَسْتَشِرِ الْعَبْدَ وَ السَّفِلَةَ فِی أَمْرِكَ فَإِنَّكَ إِنِ ائْتَمَنْتَهُمْ خَانُوكَ وَ إِنْ حَدَّثُوكَ كَذَبُوكَ وَ إِنْ نُكِبْتَ خَذَلُوكَ وَ إِنْ وَعَدُوكَ مَوْعِداً لَمْ یَصْدُقُوكَ [13]
امام صادق علیه السلام فرمود: اگر خواهى نعمت بتو تمام باشد و مردانگى تو بكمال رسد، و زندگى تو به گردد با بنده و رذل در كارت مشورت مكن زیرا اگر امینشان كنى بتو خیانت ورزند، و اگر حدیثت گویند دروغ باشد، و اگر دچار نكبت شوى بتو كمك نكنند و اگر یك وعده اى بتو دهند بتو راستى نكنند.
10- ع، [علل الشرائع ] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ قُمْ بِالْحَقِّ وَ لَا تَعَرَّضْ لِمَا فَاتَكَ وَ اعْتَزِلْ مَا لَا یَعْنِیكَ وَ تَجَنَّبْ عَدُوَّكَ وَ احْذَرْ صَدِیقَكَ مِنَ الْأَقْوَامِ إِلَّا الْأَمِینَ وَ الْأَمِینُ مَنْ خَشِیَ اللَّهَ وَ لَا تَصْحَبِ الْفَاجِرَ وَ لَا تُطْلِعْهُ عَلَى سِرِّكَ وَ لَا تَأْمَنْهُ عَلَى أَمَانَتِكَ وَ اسْتَشِرْ فِی أُمُورِكَ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ [14]
امام صادق علیه السلام میفرمود: بحق قیام كن و بدان چه از دستت رفته رو مكن، و از آنچه سودت ندارد كناره كن، و از دشمنت دور شو و از دوستت از هر مردمى که باشد در حذر باش! جز كه امین باشد و امین کسی است که از خدا بترسد. با بدكار یار مشو و او را به رازت آگاه مكن، و امانت باو مسپار، و در كارهایت با كسانى كه از پروردگارشان میترسند مشورت كن.
11- ع، [علل الشرائع ] بِالْإِسْنَادِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ آدَمَ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَا عَلِیُّ لَا تُشَاوِرْ جَبَاناً فَإِنَّهُ یُضَیِّقُ عَلَیْكَ الْمَخْرَجَ وَ لَا تُشَاوِرِ الْبَخِیلَ فَإِنَّهُ یَقْصُرُ بِكَ عَنْ غَایَتِكَ وَ لَا تُشَاوِرْ حَرِیصاً فَإِنَّهُ یُزَیِّنُ لَكَ شَرَّهُمَا وَ اعْلَمْ یَا عَلِیُّ أَنَّ الْجُبْنَ وَ الْبُخْلَ وَ الْحِرْصَ غَرِیزَةٌ وَاحِدَةٌ یَجْمَعُهَا سُوءُ الظَّنِّ [15]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ به امام على علیه السلام ـ فرمود : اى على! با ترسو مشورت مكن ؛ زیرا او راه حل مشكل را بر تو تنگ مى كند و با بخیل مشورت مكن ؛ زیرا او تو را از هدفت باز مى دارد و با آدم حریص مشورت مكن ؛ زیرا او آزمندى را در نظرت نیكو جلوه مى دهد .و اى على ! بدان كه ترسویى و بخل و آزمندى یك سرشتند و ریشه آنها بدگمانى [به خدا ]است .
12- ما، [الأمالی للشیخ الطوسی ] فِیمَا كَتَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لِمُحَمَّدِ بْنِ أَبِی بَكْرٍ وَ انْصَحِ الْمَرْءَ إِذَا اسْتَشَارَكَ [16]
امیر مؤمنان علیه السلام به محمد بن ابى بكر نوشتند: ... خیرخواه كسى باش كه با تو مشورت كند.
13- ما، [الأمالی للشیخ الطوسی ] الْمُفِیدُ عَنِ الْمَرَاغِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَیْضِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ بَعَثَنِی رَسُولُ اللَّهِ ص عَلَى الْیَمَنِ فَقَالَ وَ هُوَ یُوصِینِی یَا عَلِیُّ مَا حَارَ مَنِ اسْتَخَارَ وَ لَا نَدِمَ مَنِ اسْتَشَارَ یَا عَلِیُّ عَلَیْكَ بِالدُّلْجَةِ فَإِنَّ الْأَرْضَ تُطْوَى بِاللَّیْلِ مَا لَا تُطْوَى بِالنَّهَارِ یَا عَلِیُّ اغْدُ عَلَى اسْمِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى بَارَكَ لِأُمَّتِی فِی بُكُورِهَا [17]
امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی مرا به یمن فرستاد به من سفارش كرد اى على كسى كه طلب خیر از خدا جوید حیران نشود، و آنكه مشورت كند پشیمان نگردد، اى على شب رو باش كه زمین در شب كوتاه گردد نه در روز. اى على بامداد را بنام خدا بگشا كه خداى تعالى بركت داده بامتم در بامداد آنها.
14- ما، [الأمالی للشیخ الطوسی ] الْمُفِیدُ عَنِ التَّمَّارِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَاهَانَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ دَاهِرٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْمُخْبِرِ عَنْ عَبَّادِ بْنِ كَثِیرٍ عَنْ سُهَیْلِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص اسْتَرْشِدُوا الْعَاقِلَ وَ لَا تَعْصُوهُ فَتَنْدَمُوا [18]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : از خردمند راهنمایى بگیرید و با او مخالفت نكنید كه پشیمان مى شوید.
15- ل، [الخصال ] الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام مَا عَطِبَ امْرُؤٌ اسْتَشَارَ [19]
امیر مؤمنان علیه السّلام: به هلاكت نرسید كسى كه مشورت كرد.
16- سن، [المحاسن ] جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ علیه السلام قَالَ قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص مَا الْحَزْمُ قَالَ مُشَاوَرَةُ ذَوِی الرَّأْیِ وَ اتِّبَاعُهُمْ [20]
امام باقر علیه السلام : به پیامبر خدا صلى الله علیه و آله عرض شد : دوراندیشى چیست ؟ فرمود : مشورت كردن با صاحب نظران و پیروى كردن از نظر آنها .
17- سن، [المحاسن ] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ سَلَمَةَ عَنِ السَّرِیِّ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ فِیمَا أَوْصَى بِهِ رَسُولُ اللَّهِ ص عَلِیّاً علیه السلام أَنْ قَالَ لَا مُظَاهَرَةَ أَوْثَقُ مِنَ الْمُشَاوَرَةِ وَ لَا عَقْلَ كَالتَّدْبِیرِ [21]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : هیچ پشتیبانى و حمایتى استوارتر از مشورت نیست .وهیچ خردى چون تدبیر نیست.
18- سن، [المحاسن ] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ فِی التَّوْرَاةِ أَرْبَعَةُ أَسْطُرٍ مَنْ لَا یَسْتَشِیرُ یَنْدَمُ وَ الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَكْبَرُ وَ كَمَا تَدِینُ تُدَانُ وَ مَنْ مَلَكَ اسْتَأْثَرَ [22]
امام باقر علیه السلام فرمود: در تورات چهار سطر است هر كه مشورت نكند پشیمان شود، فقر بزرگترین مرگ است، و چنان كه جزا دهى جزا بینى، و هر كه پادشاه شود خودخواه گردد.
19- سن، [المحاسن ] مُوسَى بْنُ الْقَاسِمِ عَنْ جَدِّهِ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ اسْتَشِرْ فِی أَمْرِكَ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ [23]
امام صادق علیه السلام : در كارت با كسانى كه از پروردگارشان میترسند مشورت كن.
20- سن، [المحاسن ] أَبِی عَنْ مُعَمَّرِ بْنِ خَلَّادٍ قَالَ هَلَكَ مَوْلًى لِأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام یُقَالُ لَهُ سَعْدٌ فَقَالَ أَشِرْ عَلَیَّ بِرَجُلٍ لَهُ فَضْلٌ وَ أَمَانَةٌ فَقُلْتُ أَنَا أُشِیرُ عَلَیْكَ فَقَالَ شِبْهَ الْمُغْضَبِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ یَسْتَشِیرُ أَصْحَابَهُ ثُمَّ یَعْزِمُ عَلَى مَا یُرِیدُ اللَّهُ [24]
راوی گوید: یك بنده از امام رضا علیه السلام بنام سعد، مرد. امام بمن فرمود مرا به شخصی كه فضیلت دارد و امانتدار است راهنمایی کن! من گفتم: من شما را مشورت دهم؟! امام با حالتی شبیه خشم بمن فرمود: رسول خدا هم با اصحاب خود مشورت میكرد و سپس به آنچه خدا میخواست تصمیم میگرفت.
21- سن، [المحاسن ] أَبِی عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنِ الْفُضَیْلِ قَالَ اسْتَشَارَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَرَّةً فِی أَمْرٍ فَقُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ مِثْلِی یُشِیرُ عَلَى مِثْلِكَ قَالَ نَعَمْ إِذَا اسْتُشِیرَ بِكَ [25]
راوی گوید: یك بار امام صادق علیه السلام در امرى با من مشورت كرد و گفتم اصلحك الله مانند منى به تو مشورت بدهم؟! فرمود: آرى هر وقت از تو مشورت خواستم نظر بده.
22- سن، [المحاسن ] عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ كُنَّا عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام فَذَكَرْنَا أَبَاهُ قَالَ كَانَ عَقْلُهُ لَا یُوَازِنُ بِهِ الْعُقُولُ وَ رُبَّمَا شَاوَرَ الْأَسْوَدَ مِنْ سُودَانِهِ فَقِیلَ لَهُ تُشَاوِرُ مِثْلَ هَذَا فَقَالَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى رُبَّمَا فَتَحَ عَلَى لِسَانِهِ قَالَ فَكَانُوا رُبَّمَا أَشَارُوا عَلَیْهِ بِالشَّیْ ءِ فَیَعْمَلُ بِهِ مِنَ الضَّیْعَةِ وَ الْبُسْتَانِ [26]
حسن بن جهم: ما در حضور امام رضا علیه السلام بودیم و نام پدرش را بردیم فرمود عقلش را با عقل دیگران نتوان قیاس کرد. ولى با این حال بسا كه با یكى از برده هاى سیاه خود مشورت میكرد و بآن حضرت گفته شد: تو با مانند این سیاه مشورت كنى؟ فرمود: اگر خدا تبارك و تعالى خواهد زبانش بصلاح گشاید، فرمود: بسا كه بآن حضرت نظرى میدادند و آن را بكار مى بست در باره مزرعه و بستان.
23- سن، [المحاسن ] الْجَامُورَانِیُّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ صَنْدَلٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ اسْتَشِرِ الْعَاقِلَ مِنَ الرِّجَالِ الْوَرِعَ فَإِنَّهُ لَا یَأْمُرُ إِلَّا بِخَیْرٍ وَ إِیَّاكَ وَ الْخِلَافَ فَإِنَّ خِلَافَ الْوَرِعِ الْعَاقِلِ مَفْسَدَةٌ فِی الدِّینِ وَ الدُّنْیَا [27]
امام صادق علیه السلام میفرمود: با مرد خردمند پارسا مشورت كن كه او جز به خیر نظر ندهد، و مبادا خلاف آن كنى زیرا مخالفت با پارساى خردمند تباهى در دین و دنیا است.
24- سن، [المحاسن ] الْجَامُورَانِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنِ ابْنِ عَمِیرَةَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مُشَاوَرَةُ الْعَاقِلِ النَّاصِحِ رُشْدٌ وَ یُمْنٌ وَ تَوْفِیقٌ مِنَ اللَّهِ فَإِذَا أَشَارَ عَلَیْكَ النَّاصِحُ الْعَاقِلُ فَإِیَّاكَ وَ الْخِلَافَ فَإِنَّ فِی ذَلِكَ الْعَطَبَ [28]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : مشورت كردن با خردمندِ خیرخواه ، مایه هدایت و میمنت است و توفیقى است از جانب خداوند ؛ پس هرگاه مشاور دلسوز و خردمند تو را راهنمایى كرد ، مبادا مخالفت كنى كه موجب نابودى مى شود .
25- سن، [المحاسن ] الْجَامُورَانِیُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام مَا یَمْنَعُ أَحَدَكُمْ إِذَا وَرَدَ عَلَیْهِ مَا لَا قِبَلَ لَهُ بِهِ أَنْ یَسْتَشِیرَ رَجُلًا عَاقِلًا لَهُ دِینٌ وَ وَرَعٌ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَمَا إِنَّهُ إِذَا فَعَلَ ذَلِكَ لَمْ یَخْذُلْهُ اللَّهُ بَلْ یَرْفَعُهُ اللَّهُ وَ رَمَاهُ بِخَیْرِ الْأُمُورِ وَ أَقْرَبِهَا إِلَى اللَّهِ [29]
امام صادق علیه السلام: چرا وقتى كار مهمّى براى شما پیش مى آید و خود قادر به حلّ آن نیستید با مردی خردمند متدیّن و پارسا مشورت نمى كنید؟سپس فرمود: آگاه باشید هر كس این كار را انجام دهد خدا او را خوار نمى کند بلكه مقام او را بالا مى برد و به بهترین كارها و نزدیكترین آنها به خداوند هدایتش مى كند.
26- سن، [المحاسن ] بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنْ حُسَیْنِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ حُسَیْنِ بْنِ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ مَنِ اسْتَشَارَ أَخَاهُ فَلَمْ یَنْصَحْهُ مَحْضَ الرَّأْیِ سَلَبَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَأْیَهُ [30]
امام صادق علیه السلام : هركه با برادر خود مشورت كند و او خالصانه راهنماییش نكند ، خداوند حسن رأی او را از وى بگیرد .
27- سن، [المحاسن ] أَحْمَدُ بْنُ نُوحٍ عَنْ شُعَیْبٍ النَّیْسَابُورِیِّ عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنِ الْحَلَبِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ الْمَشُورَةَ لَا تَكُونُ إِلَّا بِحُدُودِهَا فَمَنْ عَرَفَهَا بِحُدُودِهَا وَ إِلَّا كَانَتْ مَضَرَّتُهَا عَلَى الْمُسْتَشِیرِ أَكْثَرَ مِنْ مَنْفَعَتِهَا لَهُ فَأَوَّلُهَا أَنْ یَكُونَ الَّذِی یُشَاوِرُهُ عَاقِلًا وَ الثَّانِیَةُ أَنْ یَكُونَ حُرّاً مُتَدَیِّناً وَ الثَّالِثَةُ أَنْ یَكُونَ صَدِیقاً مُوَاخِیاً وَ الرَّابِعَةُ أَنْ تُطْلِعَهُ عَلَى سِرِّكَ فَیَكُونَ عِلْمُهُ بِهِ كَعِلْمِكَ بِنَفْسِكَ ثُمَّ یُسِرَّ ذَلِكَ وَ یَكْتُمَهُ فَإِنَّهُ إِذَا كَانَ عَاقِلًا انْتَفَعْتَ بِمَشُورَتِهِ وَ إِذَا كَانَ حُرّاً مُتَدَیِّناً جَهَدَ نَفْسَهُ فِی النَّصِیحَةِ لَكَ وَ إِذَا كَانَ صَدِیقاً مُوَاخِیاً كَتَمَ سِرَّكَ إِذَا أَطْلَعْتَهُ عَلَیْهِ وَ إِذَا أَطْلَعْتَهُ عَلَى سِرِّكَ فَكَانَ عِلْمُهُ بِهِ كَعِلْمِكَ تَمَّتِ الْمَشُورَةُ وَ كَمَلَتِ النَّصِیحَةُ [31]
امام صادق علیه السلام: مشورت نشاید مگر با شرائط آن و هر كه آنها را بداند خوب است و گر نه زیانش بر مشورتخواه بیش از سودش باشد، یكم اینكه طرف مشورت خردمند باشد دوم اینكه آزاد و دیندار باشد. سوم اینكه یار و برادر باشد، چهارم اینكه رازت را باو بگوئى كه همچون خودت آن را بداند ولی آن را نهان دارد؛ زیرا چون خردمند باشد از مشورتش سود برى و چون آزاد و دیندار باشد در خیرخواهى تو بكوشد، و چون یار و برادر باشد راز تو را كه بر آن آگاه شده نهان دارد، و اگر چون خودت به رازت آگاه شود مشورت بكمال انجام گیرد و خیرخواهیش کامل گردد.
28- سن، [المحاسن ] ابْنُ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ أَبِی الْعُدَیْسِ عَنْ صَالِحٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام اتَّبِعْ مَنْ یُبْكِیكَ وَ هُوَ لَكَ نَاصِحٌ وَ لَا تَتَّبِعْ مَنْ یُضْحِكُكَ وَ هُوَ لَكَ غَاشٌّ وَ سَتَرِدُونَ عَلَى اللَّهِ جَمِیعاً فَتَعْلَمُونَ [32]
امام باقر علیه السلام فرمود: بدنبال كسى باش كه تو را بگریاند و خیرخواهت باشد نه كسى كه تو را بخنداند و با تو دغلى كند و البته كه همه نزد خدا بروید و بدانید.
29- سن، [المحاسن ] مُحَمَّدُ بْنُ عِیسَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لَا یَسْتَغْنِی الْمُؤْمِنُ عَنْ خَصْلَةٍ وَ بِهِ الْحَاجَةُ إِلَى ثَلَاثِ خِصَالٍ تَوْفِیقٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَاعِظٍ مِنْ نَفْسِهِ وَ قَبُولٍ مِمَّنْ یَنْصَحُهُ [33]
امام صادق علیه السلام: مؤمن از یك خصلت بى نیاز نباشد كه سه شرط دارد: توفیق از خدای عز و جل، و واعظی از خودش، و پذیرش از ناصحش.
30- شی، [تفسیر العیاشی ] أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ مَهْزِیَارَ قَالَ كَتَبَ إِلَیَّ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام أَنْ سَلْ فُلَاناً یُشِیرُ عَلَیَّ وَ یَتَخَیَّرُ لِنَفْسِهِ فَهُوَ یَعْلَمُ مَا یَجُوزُ فِی بَلَدِهِ وَ كَیْفَ یُعَامِلُ السَّلَاطِینَ فَإِنَّ الْمَشُورَةَ مُبَارَكَةٌ قَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ فِی مُحْكَمِ كِتَابِهِ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِینَ فَإِنْ كَانَ مَا یَقُولُ مِمَّا یَجُوزُ كُنْتُ أُصَوِّبُ رَأْیَهُ وَ إِنْ كَانَ غَیْرَ ذَلِكَ رَجَوْتُ أَنْ أَضَعَهُ عَلَى الطَّرِیقِ الْوَاضِحِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ قَالَ یَعْنِی الِاسْتِخَارَةَ [34]
31- الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام لَا تَكُونَنَّ أَوَّلَ مُشِیرٍ وَ إِیَّاكَ وَ الرَّأْیَ الْفَطِیرَ وَ تَجَنَّبِ ارْتِجَالَ الْكَلَامِ وَ لَا تُشِرْ عَلَى مُسْتَبِدٍّ بِرَأْیِهِ وَ لَا عَلَى وَغْدٍ وَ لَا عَلَى مُتَلَوِّنٍ وَ لَا عَلَى لَجُوجٍ وَ خَفِ اللَّهَ فِی مُوَافَقَةِ هَوَى الْمُسْتَشِیرِ فَإِنَّ الْتِمَاسَ مُوَافَقَتِهِ لُؤْمٌ وَ سُوءَ الِاسْتِمَاعِ مِنْهُ خِیَانَةٌ
وَ قَالَ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام مَنِ اسْتَشَارَ لَمْ یَعْدَمْ عِنْدَ الصَّوَابِ مَادِحاً وَ عِنْدَ الْخَطَاءِ عَاذِراً [35]
امام صادق علیه السلام : [در مشورت] نخستین كسى مباش كه نظر مى دهد و از اظهار رأى خام و ناپخته بپرهیز و از ناسنجیده گویى دورى كن و به آدمِ خودرأى و سست اندیش و دمدمى مزاج و لجوج مشورت مده و از خدا بترس و سعى نكن در مشورت، مطابق میل و هوس مشورت خواه نظر دهى؛ زیرا كه باب میل او مشورت دادن پستى است؛ و خوب گوش ندادن به حرفهاى او خیانت است .
امام كاظم علیه السلام : كسى كه مشورت كند، اگر كارش را درست انجام دهد ، مردم او را بستایند و اگر اشتباه كند ، معذورش دارند .
32- نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا ظَهِیرَ كَالْمُشَاوَرَةِ
وَ قَالَ علیه السلام لَا مُظَاهَرَةَ أَوْثَقُ مِنْ مُشَاوَرَةٍ
وَ قَالَ علیه السلام مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَكَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِی عُقُولِهَا
وَ قَالَ علیه السلام مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَاءِ
وَ قَالَ علیه السلام اللَّجَاجَةُ تَسُلُّ الرَّأْیَ
وَ قَالَ علیه السلام الِاسْتِشَارَةُ عَیْنُ الْهِدَایَةِ
وَ قَدْ خَاطَرَ مَنِ اسْتَغْنَى بِرَأْیِهِ
وَ قَالَ علیه السلام الْخِلَافُ یَهْدِمُ الرَّأْیَ
وَ قَالَ علیه السلام إِذَا ازْدَحَمَ الْجَوَابُ خَفِی َ الصَّوَابُ
وَ قَالَ علیه السلام مَنْ أَوْمَأَ إِلَى مُتَفَاوِتٍ خَذَلَتْهُ الْحِیَلُ [36]
امیر مؤمنان على علیه السلام فرمود : هیچ پشتیبانى چون مشاوره نیست .
و فرمود : هیچ پشتیبانى و حمایتى استوارتر از مشورت نیست .
و فرمود : هر كه خودْ رأیى كند نابود شود و هر كه با بزرگان مشورت كند ، در خردهایشان شریك گردد
و فرمود : هر كس آراى گوناگون را ببیند، جایگاههاى خطا (نادرست اندیشى) را باز شناسد .
و فرمود : لجاجت، رأى را از بین مى برد .
و فرمود : مشورت كردن ، دیده راهیابى است. و كسى كه به رأى و نظر خویش اكتفا كند ، خود را به خطر افكنده است .
و فرمود : مخالفت كردن، رأى [صاحب فرمان] را ویران (بى اثر) مى كند.
و فرمود : هرگاه پاسخها انبوه شوند ، پاسخِ درست پوشیده ماند.
و فرمود: آن كه پى چاره هاى گونه گون تازد، چاره جویى كار او را نسازد.
33- كَنْزُ الْكَرَاجُكِیِّ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام لَا رَأْیَ لِمَنِ انْفَرَدَ بِرَأْیِهِ وَ قَالَ علیه السلام مَا عَطِبَ مَنِ اسْتَشَارَ وَ قَالَ علیه السلام مَنْ شَاوَرَ ذَوِی الْأَلْبَابِ دُلَّ عَلَى الرَّشَادِ وَ نَالَ النُّصْحَ مِمَّنْ قَبِلَهُ
وَ قَالَ علیه السلام رَأْیُ الشَّیْخِ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ حِیلَةِ الشَّبَابِ
وَ قَالَ علیه السلام رُبَّ وَاثِقٍ خَجِلَ
وَ قَالَ علیه السلام اللَّجَاجَةُ تَسْلُبُ الرَّأْیَ [37]
امیر مؤمنان على علیه السلام فرمود: كسى كه در رأى خود تنها باشد ، در حقیقت رأیى ندارد .
و فرمود: هر كس با خردمندان مشورت كند به راه درست رهنمون شود، و به اندرز رسد از هر كه پذیرا باشد،
و فرمود: درمانده نشود هر كه مشورت كند
و فرمود : رأى پیران نزد من محبوب تر است از چاره اندیشى جوانان .
و فرمود: بسا با اطمینانى كه شرمنده شود،
و فرمود: لجبازى راى برانداز است.
34- عُدَّةُ الدَّاعِی، عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ تَصَدَّقُوا عَلَى أَخِیكُمْ بِعِلْمٍ یُرْشِدُهُ وَ رَأْیٍ یُسَدِّدُهُ [38]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : با دانشى كه برادر [دینى ]شما را راهنمایى مى كند و با نظرى كه راه درست را به او نشان مى دهد ، به وى صدقه بدهید .
35- أَعْلَامُ الدِّینِ، قَالَ النَّبِیُّ ص الْحَزْمُ أَنْ تَسْتَشِیرَ ذَا الرَّأْیِ وَ تُطِیعَ أَمْرَهُ
وَ قَالَ ص إِذَا أَشَارَ عَلَیْكَ الْعَاقِلُ النَّاصِحُ فَاقْبَلْ وَ إِیَّاكَ وَ الْخِلَافَ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ فِیهِ الْهَلَاكَ
وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه السلام الْمُسْتَبِدُّ بِرَأْیِهِ مَوْقُوفٌ عَلَى مَدَاحِضِ الزَّلَلِ
وَ قَالَ علیه السلام لَا تُشِرْ عَلَى الْمُسْتَبِدِّ بِرَأْیِهِ [39]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : احتیاط و دور اندیشى آن است كه با صاحب نظر مشورت كنى و به نظر او عمل نمایى.
و فرمود: چون خردمند خیرخواه بتو نظرى داد بپذیر و بپرهیز از مخالفت آنها كه هلاكت دارد.
امام صادق علیه السلام : آدم خودْ رأى ، بر لبه لغزشگاه ایستاده است
امام صادق علیه السلام : با خودْ رأى ، مشورت مكن .
...
36- الْمُقْنِعَةُ، وَ الْفَتْحُ، [فَتْحُ الْأَبْوَابِ ] نَقْلًا مِنْهُ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمْ أَمْراً فَلَا یُشَاوِرْ فِیهِ أَحَداً حَتَّى یَبْدَأَ فَیُشَاوِرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقِیلَ لَهُ مَا مُشَاوَرَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ یَسْتَخِیرُ اللَّهَ فِیهِ أَوَّلًا ثُمَّ یُشَاوِرُ فِیهِ فَإِنَّهُ إِذَا بَدَأَ بِاللَّهِ أَجْرَى اللَّهُ لَهُ الْخَیْرَ عَلَى لِسَانِ مَنْ شَاءَ مِنَ الْخَلْقِ [40]
امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که یکی از شما برای انجام امری اراده کرد با هیچکس مشورت نکند مگر آنکه قبل از آن با خدا مشورت کند. سوال شد: مشورت با خدا چگونه است؟ فرمود: یعنی ابتدا از خدا طلب خیر کند. و آنگاه با دیگران مشورت کند که در اینصورت خداوند خیرش را بر زبان هر یک از مردم که بخواهد جار فرماید.
37- الفتح، [فتح الأبواب ] رَوَى سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ فِی كِتَابِ الدُّعَاءِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ یَشْتَرِیَ أَوْ یَبِیعَ أَوْ یَدْخُلَ فِی أَمْرٍ فَلْیَبْتَدِئْ بِاللَّهِ وَ یَسْأَلْهُ قَالَ قُلْتُ فَمَا یَقُولُ قَالَ یَقُولُ اللَّهُمَّ إِنِّی أُرِیدُ كَذَا وَ كَذَا فَإِنْ كَانَ خَیْراً لِی فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ وَ آخِرَتِی وَ عَاجِلِ أَمْرِی وَ آجِلِهِ فَیَسِّرْهُ لِی وَ إِنْ كَانَ شَرّاً فِی دِینِی وَ دُنْیَایَ فَاصْرِفْهُ عَنِّی رَبِّ اعْزِمْ لِی عَلَى رُشْدِی وَ إِنْ كَرِهَتْهُ وَ أَبَتْهُ نَفْسِی ثُمَّ یَسْتَشِیرُ عَشَرَةً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَى عَشَرَةٍ وَ لَمْ یُصِبْ إِلَّا خَمْسَةً فَیَسْتَشِیرُ خَمْسَةً مَرَّتَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْ إِلَّا رَجُلَیْنِ فَلْیَسْتَشِرْهُمَا خَمْسَ مَرَّاتٍ فَإِنْ لَمْ یُصِبْ إِلَّا رَجُلًا وَاحِداً فَلْیَسْتَشِرْهُ عَشْرَ مَرَّاتٍ [41]
امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که یکی از شما اراده خرید و فروش یا کار دیگری را داشت پس باید با خدا آغاز کند و از او مسئلت نماید. راوی پرسید: چگونه؟ فرمود: بگوید خدایا من می خواهم فلان کار را انجام دهم پس اگر این کار برایم در دنیا و آخرتم و نزدیک و دورم, خیر است پس آنرا برایم آسان گردان و اگر در دین و دنیایم مایه شر است پس مرا از آن منصرف کن. ای پروردگارم! مرا بر خیر خودم مصمم کن اگر چه آنرا ناخوش دارم و نفسم از آن ابا کند.
پس از این دعا با ده نفر از مؤمنین مشورت کند و اگر نیافت با پنج نفر دوبار مشورت کند و اگر نیافت با دو نفر پنج بار و اگر نه, با یک نفر ده بار مشورت کند.
توضیح: [ این تکرار مشورتها شاید از این باب باشد که با هر بار مطرح کردن مساله, مشاور تأملی دوباره روی مطلب می کند و خداوند او را به نکات جدیدتری برای بهتر شدن نظرش می رساند.]
38- الْمَكَارِمُ، وَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ قِیلَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص مَا الْحَزْمُ قَالَ مُشَاوَرَةُ ذَوِی الرَّأْیِ وَ اتِّبَاعُهُمْ [42]
امام صادق علیه السلام فرمود: به پیامبر خدا صلى الله علیه و آله عرض شد : دوراندیشى چیست ؟ فرمود : مشورت كردن با صاحب نظران و پیروى كردن از نظر آنها .