حسن البشر, حسن اللقاء, حسن الجوار
(خوشرویی, خوش برخوردی, حسن همجواری)
آیات
- وَ إِذْ أَخَذْنا میثاقَ بَنی إِسْرائیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساكینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاَّ قَلیلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ[1]
و (به یاد آورید) زمانى را كه از بنى اسرائیل پیمان گرفتیم كه جز خداوند یگانه را پرستش نكنید و به پدر و مادر و نزدیكان و یتیمان و بینوایان نیكى كنید و به مردم نیك بگویید نماز را برپا دارید و زكات بدهید. سپس (با اینكه پیمان بسته بودید) همه شما- جز عده كمى- سرپیچى كردید و (از وفاى به پیمان خود) روى گردان شدید.
- وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساكینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبیلِ وَ ما مَلَكَتْ أَیْمانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالاً فَخُوراً [2]
و خدا را بپرستید! و هیچ چیز را همتاى او قرار ندهید! و به پدر و مادر، نیكى كنید همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسكینان، و همسایه نزدیك، و همسایه دور، و دوست و همنشین، و واماندگان در سفر، و بردگانى كه مالك آنها هستید زیرا خداوند، كسى را كه متكبر و فخر فروش است، (و از اداى حقوق دیگران سرباز مى زند،) دوست نمى دارد.
روایات
الكافی
بَابُ حُسْنِ الْبِشْرِ
1 عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَا بَنِی عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنَّكُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِكُمْ فَالْقَوْهُمْ بِطَلَاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ الْبِشْر [3]
رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود: اى پسران عبد المطلب: شما نتوانید با اموال خود بهمه مردم گشایش دهید، پس با چهره باز و خوشروئى با آنها برخورد كنید.
2 عَنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ ثَلَاثٌ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِوَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ الْإِنْفَاقُ مِنْ إِقْتَارٍ وَ الْبِشْرُ لِجَمِیعِ الْعَالَمِ وَ الْإِنْصَافُ مِنْ نَفْسِه [4]
امام صادق علیه السّلام فرمود: سه چیز است كه هر كه یكى از آنها را نزد خدا برد، خدا بهشت را براى او واجب كند: انفاق در حال تنگدستى و خوشروئى براى همه مردم و انصاف دادن از خود (یعنى حق را بگوید اگر چه بر زیان او باشد).
3 عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ أَتَى رَسُولَ اللَّهِ ص رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِی فَكَانَ فِیمَا أَوْصَاهُ أَنْ قَالَ الْقَ أَخَاكَ بِوَجْهٍ مُنْبَسِط [5]
امام باقر علیه السّلام فرمود: مردى خدمت رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله آمد و عرضكرد: یا رسول اللَّه مرا سفارش كن، از جمله سفارشات پیغمبر باو این بود كه برادرت را با چهره باز ملاقات كن.
4 عَنْهُ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ مَا حَدُّ حُسْنِ الْخُلُقِ قَالَ تُلِینُ جَنَاحَكَ وَ تُطِیبُ كَلَامَكَ وَ تَلْقَى أَخَاكَ بِبِشْرٍ حَسَن [6]
یكى از اصحاب گوید بامام صادق علیه السّلام عرضكردم: اندازه حسن خلق چیست؟ فرمود: اینكه فروتنى كنى و خوش سخن باشى و برادرت را با خوشروئى برخورد كنى.
5 عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ رِبْعِیٍّ عَنْ فُضَیْلٍ قَالَ صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ وَ حُسْنُ الْبِشْرِ یَكْسِبَانِ الْمَحَبَّةَ وَ یُدْخِلَانِ الْجَنَّةَ وَ الْبُخْلُ وَ عُبُوسُ الْوَجْهِ یُبْعِدَانِ مِنَ اللَّهِ وَ یُدْخِلَانِ النَّار [7]
فضیل (از امام باقر یا امام صادق علیهما السّلام) نقل كند كه فرمود: احسانهاى نیكو و خوشروئى، جلب محبت كنند و ببهشت در آورند، و بخل و ترشروئى، از خدا دور كنند و بدوزخ درآورند.
6 عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص حُسْنُ الْبِشْرِ یَذْهَبُ بِالسَّخِیمَة [8]
رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود: خوشروئى كینه دل را میبرد.
بحارالأنوار
باب حسن المعاشرة و حسن الصحبة و حسن الجوار و طلاقة الوجه و حسن اللقاء و حسن البشر
1- ج، [الإحتجاج ] بِالْإِسْنَادِ إِلَى أَبِی مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِیِّ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ دَخَلَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمِ بْنِ شِهَابٍ الزُّهْرِیُّ عَلَى عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ع وَ هُوَ كَئِیبٌ حَزِینٌ فَقَالَ لَهُ زَیْنُ الْعَابِدِینَ ع مَا بَالُكَ مَغْمُوماً قَالَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ غُمُومٌ وَ هُمُومٌ تَتَوَالَى عَلَیَّ لِمَا امْتُحِنْتُ بِهِ مِنْ جِهَةِ حُسَّادِ نِعَمِی وَ الطَّامِعِینَ فِیَّ وَ مِمَّنْ أَرْجُوهُ وَ مِمَّنْ أَحْسَنْتُ إِلَیْهِ فَیُخْلِفُ ظَنِّی فَقَالَ لَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع احْفَظْ عَلَیْكَ لِسَانَكَ تَمْلِكْ بِهِ إِخْوَانَكَ قَالَ الزُّهْرِیُّ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّی أُحْسِنُ إِلَیْهِمْ بِمَا یَبْدُرُ مِنْ كَلَامِی قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ إِیَّاكَ وَ أَنْ تُعْجَبَ مِنْ نَفْسِكَ وَ إِیَّاكَ أَنْ تَتَكَلَّمَ بِمَا یَسْبِقُ إِلَى الْقُلُوبِ إِنْكَارُهُ وَ إِنْ كَانَ عِنْدَكَ اعْتِذَارُهُ فَلَیْسَ كُلُّ مَنْ تُسْمِعُهُ شَرّاً یُمْكِنُكَ أَنْ تُوَسِّعَهُ عُذْراً ثُمَّ قَالَ یَا زُهْرِیُّ مَنْ لَمْ یَكُنْ عَقْلُهُ مِنْ أَكْمَلِ مَا فِیهِ كَانَ هَلَاكُهُ مِنْ أَیْسَرِ مَا فِیهِ ثُمَّ قَالَ یَا زُهْرِیُّ أَ مَا عَلَیْكَ أَنْ تَجْعَلَ الْمُسْلِمِینَ مِنْكَ بِمَنْزِلَةِ أَهْلِ بَیْتِكَ فَتَجْعَلَ كَبِیرَهُمْ مِنْكَ بِمَنْزِلَةِ وَالِدِكَ وَ تَجْعَلَ صَغِیرَهُمْ مِنْكَ بِمَنْزِلَةِ وُلْدِكَ وَ تَجْعَلَ تِرْبَكَ بِمَنْزِلَةِ أَخِیكَ فَأَیَّ هَؤُلَاءِ تُحِبُّ أَنْ تَظْلِمَ وَ أَیَّ هَؤُلَاءِ تُحِبُّ أَنْ تَدْعُوَ عَلَیْهِ وَ أَیَّ هَؤُلَاءِ تُحِبُّ أَنْ تَهْتِكَ سِتْرَهُ وَ إِنْ عَرَضَ لَكَ إِبْلِیسُ لَعَنَهُ اللَّهُ أَنَّ لَكَ فَضْلًا عَلَى أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْقِبْلَةِ فَانْظُرْ إِنْ كَانَ أَكْبَرَ مِنْكَ فَقُلْ قَدْ سَبَقَنِی بِالْإِیمَانِ وَ الْعَمَلِ الصَّالِحِ فَهُوَ خَیْرٌ مِنِّی وَ إِنْ كَانَ أَصْغَرَ مِنْكَ فَقُلْ قَدْ سَبَقْتُهُ بِالْمَعَاصِی وَ الذُّنُوبِ فَهُوَ خَیْرٌ مِنِّی وَ إِنْ كَانَ تِرْبَكَ فَقُلْ أَنَا عَلَى یَقِینٍ مِنْ ذَنْبِی وَ فِی شَكٍّ مِنْ أَمْرِهِ فَمَا لِی أَدَعُ یَقِینِی لِشَكِّی وَ إِنْ رَأَیْتَ الْمُسْلِمِینَ یُعَظِّمُونَكَ وَ یُوَقِّرُونَكَ وَ یُبَجِّلُونَكَ فَقُلْ هَذَا فَضْلٌ أَخَذُوا بِهِ وَ إِنْ رَأَیْتَ مِنْهُمْ جَفَاءً وَ انْقِبَاضاً عَنْكَ فَقُلْ هَذَا لِذَنْبٍ أَحْدَثْتُهُ فَإِنَّكَ إِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ سَهَّلَ اللَّهُ عَلَیْكَ عَیْشَكَ وَ كَثُرَ أَصْدِقَاؤُك وَ قَلَّ أَعْدَاؤُكَ وَ فَرِحْتَ بِمَا یَكُونُ مِنْ بِرِّهِمْ وَ لَمْ تَأْسَفْ عَلَى مَا یَكُونُ مِنْ جَفَائِهِمْ وَ اعْلَمْ أَنَّ أَكْرَمَ النَّاسِ عَلَى النَّاسِ مَنْ كَانَ خَیْرُهُ عَلَیْهِمْ فَائِضاً وَ كَانَ عَنْهُمْ مُسْتَغْنِیاً مُتَعَفِّفاً وَ أَكْرَمُ النَّاسِ بَعْدَهُ عَلَیْهِمْ مَنْ كَانَ مُتَعَفِّفاً وَ إِنْ كَانَ إِلَیْهِمْ مُحْتَاجاً فَإِنَّمَا أَهْلُ الدُّنْیَا یَعْتَقِبُونَ الْأَمْوَالَ فَمَنْ لَمْ یَزْدَحِمْهُمْ فِیمَا یَعْتَقِبُونَهُ كَرُمَ عَلَیْهِمْ وَ مَنْ لَمْ یُزَاحِمْهُمْ فِیهَا وَ مَكَّنَهُمْ مِنْ بَعْضِهَا كَانَ أَعَزَّ وَ أَكْرَمَ [9]
امام باقر علیه السّلام فرمود: روزى محمّد بن مسلم ابن شهاب زهرىّ بر پدرم امام سجّاد علیه السّلام وارد شد در حالى كه بسیار محزون و غمبار بود، پدرم بدو فرمود: تو را چه شده كه این چنین محزونى؟! گفت: اى زاده رسول خدا، غمها و غصّه هایى است كه پیوسته از جهت حسودان و طمعكاران در موقعیّتم بر من وارد مى شود، تا جایى كه دیگر به هیچ كس اعتماد ندارم.
حضرت سجّاد علیه السّلام فرمود: زبانت را حفظ كن تا دوستانت را بدست آورى.
زهرىّ گفت: اى زاده رسول خدا، من در كمال خوش زبانى با اینان رفتار مى كنم.
حضرت فرمود: هیهات هیهات! مبادا مبتلا به عجب شوى، و نكند كلامى گویى كه مخالف دلشان باشد، هر چند عذر آن نزد تو باشد، چون تو قادر نخواهى بود به تمام مخالفین خود عذرت را بنمایى و حرف را روشن كنى.
سپس فرمود: اى زهرىّ، كسى كه از نظر عقل به كمال نرسیده، زودتر به وادى هلاكت مى افتد.
زهرىّ! چرا أهل اسلام را همچو أهل و خانواده خود نمى بینى؛ كه بزرگشان راهمچون پدر، و كوچكشان را همچون فرزند، و همسانشان را همچون برادر در نظر بگیرى، در این صورت بكدامیك از ایشان حاضرى ستم كنى، یا نفرین نموده یا آبرویش را ببرى؟!!. اگر مبتلا به وسوسه ابلیس شدى كه تو از دیگران برترى، ببین اگر آن بزرگتر از تو بود بگو: او پیش از من أهل ایمان شده و كردار صالحش بیشتر از من است. و اگر كوچكتر از تو بود بگو: من بیش از او مرتكب معصیت شده ام پس او بهتر از من است. و اگر همسان تو بود بگو: من به گناه خود یقین دارم ولى در باره او شكّ دارم، چرا یقین خود را با شكّ عوض كنم.
اگر دیدى أهل اسلام تو را تعظیم مى كنند و مورد احترام خود قرار مى دهند بگو:
این فضل را آنان قائلند، و اگر از اینان ستم و ناراحتى به تو رسید بگو: این بخاطر گناهى است كه مرتكب شده ام. كه اگر تو این گونه رفتار كنى خداوند زندگى را بر تو آسان گرفته و دوستانت را بسیار مى نماید، و از اعمال نیك اینان خوشحال شده و بهیچ وجه از ستم اینان تأسّف نخواهى خورد.
و بدان كه كریمترین فرد بر مردم كسى است كه خیرش بسیار و از اینان بى نیاز بوده و عفیف باشد، و پس از او كسى است كه عفیف باشد هر چند بدیشان نیازمند باشد، زیرا أهل دنیا به اموال خود عشق مى ورزند، پس هر كه مزاحم معشوقه اینان نشود بر ایشان كرم كرده، و هر كه علاوه بر عدم مزاحمت چیزى به اموالشان نیز اضافه كند عزیزتر و كریمتر بر ایشان مى باشد.
2- لی، [الأمالی للصدوق ] ابْنُ الْوَلِیدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ عَنْ یُونُسَ عَنِ ابْنِ حُمَیْدٍ عَنِ ابْنِ قَیْسٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ ذَكَرَ عَلِیٌّ ع أَنَّهُ وَجَدَ فِی قَائِمَةِ سَیْفٍ مِنْ سُیُوفِ رَسُولِ اللَّهِ صَحِیفَةً فِیهَا ثَلَاثَةُ أَحْرُفٍ صِلْ مَنْ قَطَعَكَ وَ قُلِ الْحَقَّ وَ لَوْ عَلَى نَفْسِكَ وَ أَحْسِنْ إِلَى مَنْ أَسَاءَ إِلَیْكَ الْخَبَرَ [10]
امیر مؤمنان علیه السلام در دسته یكى از شمشیرهاى رسول خدا صلی الله علیه و آله نوشته اى دید، در سه حرف: صله كن آن را كه از تو بریده، حق را بگو گر چه به زیانت باشد، و نیكى كن با كسى كه بتو بدى كرده .
3- لی، [الأمالی للصدوق ] ابْنُ مَسْرُورٍ عَنْ مُحَمَّدٍ الْحِمْیَرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الصَّادِقِ ع قَالَ قَالَ عِیسَى بْنُ مَرْیَمَ لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ مَا لَا تُحِبُّ أَنْ یُفْعَلَ بِكَ فَلَا تَفْعَلْهُ بِأَحَدٍ وَ إِنْ لَطَمَ أَحَدٌ خَدَّكَ الْأَیْمَنَ فَأَعْطِ الْأَیْسَرَ [11]
امام صادق علیه السلام فرمود: عیسى بن مریم بیكى از یارانش فرمود: آنچه نخواهى با تو كنند با دیگران مكن، و اگر بگونه راستت سیلى زدند گونه چپت را پیش آر.
4- ب، [قرب الإسناد] هَارُونُ عَنِ ابْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرٍ ع عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ إِنَّ عَلِیّاً ع صَاحَبَ رَجُلًا ذِمِّیّاً فَقَالَ لَهُ الذِّمِّیُّ أَیْنَ تُرِیدُ یَا عَبْدَ اللَّهِ قَالَ أُرِیدُ الْكُوفَةَ فَلَمَّا عَدَلَ الطَّرِیقُ بِالذِّمِّیِّ عَدَلَ مَعَهُ عَلِیٌّ ع فَقَالَ لَهُ الذِّمِّیُّ أَ لَیْسَ زَعَمْتَ تُرِیدُ الْكُوفَةَ قَالَ بَلَى فَقَالَ لَهُ الذِّمِّیُّ فَقَدْ تَرَكْتَ الطَّرِیقَ فَقَالَ لَهُ قَدْ عَلِمْتُ فَقَالَ لَهُ فَلِمَ عَدَلْتَ مَعِی وَ قَدْ عَلِمْتَ ذَلِكَ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ هَذَا مِنْ تَمَامِ حُسْنِ الصُّحْبَةِ أَنْ یُشَیِّعَ الرَّجُلُ صَاحِبَهُ هُنَیْئَةً إِذَا فَارَقَهُ وَ كَذَلِكَ أَمَرَنَا نَبِیُّنَا فَقَالَ لَهُ هَكَذَا قَالَ قَالَ نَعَمْ فَقَالَ لَهُ الذِّمِّیُّ لَا جَرَمَ إِنَّمَا تَبِعَهُ مَنْ تَبِعَهُ لِأَفْعَالِهِ الْكَرِیمَةِ وَ أَنَا أُشْهِدُكَ أَنِّی عَلَى دِینِكَ فَرَجَعَ الذِّمِّیُّ مَعَ عَلِیٍّ فَلَمَّا عَرَفَهُ أَسْلَمَ [12]
على علیه السلام همراه مردى ذمى (یهود یا ترسا در پناه اسلام) براه افتاد و او از حضرتش پرسید اى بنده خدا قصد كجا دارى؟ فرمود: قصد كوفه دارم، و چون ذمى براه دیگر چرخید على علیه السلام هم با او چرخید، ذمى بآن حضرت گفت:
مگر نمیخواستى بروى كوفه؟ فرمود: چرا ذمى گفت: از راه عدول كردى، فرمود: میدانم، گفت: پس چرا بهمراه من آمدى با اینكه میدانستى؟ باو فرمود: این براى خوش رفاقتى است كه هر كس رفیقش را هنگام جدا شدن تا اندازه اى مشایعت كند، این را پیغمبر ما صلی الله علیه و آله به ما امر فرموده. ذمی گفت: چنین گفته ؟! فرمود: آرى. ذمى گفت: پس چنین است که هر پیروى او كرده، براى این كارهاى كریمانه ش بوده، و من هم شهادت می دهم كه از این پس بر دین توام و با على علیه السلام برگشت و چون آن حضرت را شناخت مسلمان شد.
5- ب، [قرب الإسناد] ابْنُ طَرِیفٍ عَنِ ابْنِ عُلْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ صُحْبَةُ عِشْرِینَ سَنَةً قَرَابَةٌ[13]
امام صادق علیه السلام فرمود: رفاقت بیست ساله خویشى و قرابت است.
6- ل، [الخصال ] سُلَیْمَانُ بْنُ أَحْمَدَ اللَّخْمِیُّ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ خَرَاجَةَ عَنْ أَبِی كُرَیْبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَفْصٍ الْعَبْسِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَیْنِ الْعَلَوِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الْإِیمَانِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ التَّحَبُّبُ إِلَى النَّاسِ [14]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : بعد از ایمان به خداوند عزّ و جلّ، دوستى كردن با مردم رأس خردمندى است.
7- ل، [الخصال ] ابْنُ الْمُغِیرَةِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ سَعِیدٍ عَنِ الثُّمَالِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ النَّاسُ رَجُلَانِ مُؤْمِنٌ وَ جَاهِلٌ فَلَا تُؤْذِی الْمُؤْمِنَ وَ لَا تُجَهِّلِ الْجَاهِلَ فَتَكُونَ مِثْلَهُ [15]
امام باقر علیه السلام فرمود: مردم دو گروهند باشند: مؤمن و نادان، مؤمن را نیازار و با جاهل در نیفت که مانند او شوى!.
8- ل، [الخصال ] فِی خَبَرِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ ع بَعْدَ ذِكْرِ الْأَئِمَّةِ وَ دِینُهُمُ الْوَرَعُ وَ الْعِفَّةُ إِلَى أَنْ قَالَ وَ حُسْنُ الصُّحْبَةِ وَ حُسْنُ الْجِوَارِ [16]
امام صادق علیه السلام ائمه را برشمرد و فرمود: دینشان ورع و عفت است- تا فرمود: و خوش صحبتى و خوش همسایگى.
9- مع، [معانی الأخبار] أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ مَعْبَدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ عَنْ یَحْیَى بْنِ عِمْرَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَقُولُ لِتَجْمَعْ فِی قَلْبِكَ الِافْتِقَارَ إِلَى النَّاسِ وَ الِاسْتِغْنَاءَ عَنْهُمْ یَكُونُ افْتِقَارُكَ إِلَیْهِمْ فِی لِینِ كَلَامِكَ وَ حُسْنِ بِشْرِكَ وَ یَكُونُ اسْتِغْنَاؤُكَ عَنْهُمْ فِی نَزَاهَةِ عِرْضِكَ وَ بَقَاءِ عِزِّكَ [17]
امام على علیه السلام پیوسته مى فرمود: باید نیاز به مردم و بى نیازى از آنها، هر دو، در دلت جمع باشد، نیازت به آنها در نرم گویى و خوشرویى تو باشد و بى نیازیت از آنها در حفظ آبرو و نگهدارى عزّت و سر بلندیت.
10- ل، [الخصال ] عَنِ الصَّادِقِ ع قَالَ أَحْسِنْ مُجَاوَرَةَ مَنْ جَاوَرْتَ تَكُنْ مُسْلِماً [18]
امام صادق علیه السلام فرمود: خوش همسایه باش با همسایه ات تا مسلمان باشى.
11- ما، [الأمالی للشیخ الطوسی ] الْمُفِیدُ عَنْ عَلِیِّ بْنِ بِلَالٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِكٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُثَنَّى عَنْ أَبِیهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ زَیْدٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ لِی مَنْ صَحِبَكَ فَقُلْتُ لَهُ رَجُلٌ مِنْ إِخْوَانِی قَالَ فَمَا فَعَلَ فَقُلْتُ مُنْذُ دَخَلْتُ الْمَدِینَةَ لَمْ أَعْرِفْ مَكَانَهُ فَقَالَ لِی أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ مَنْ صَحِبَ مُؤْمِناً أَرْبَعِینَ خُطْوَةً سَأَلَهُ اللَّهُ عَنْهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ [19]
مُفَضَّل بن عمر گوید: هنگامى كه [در پایان سفر] نزد امام صادق علیه السلام رسیدم ، حضرت فرمود : چه كسى همسفر تو بود؟ عرض كردم : مردى از برادرانم . فرمود : پس چه كرد (كجاست )؟ عرض كردم : از وقتى وارد مدینه شده ام، نمى دانم جایش كجاست . حضرت فرمود : مگر نمى دانى كه هر كس چهل گام با مؤمنى همسفر شود ، خداوند در روز قیامت راجع به او از وى مى پرسد؟
12- لی، [الأمالی للصدوق ] أَبِی عَنْ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ الْمُغِیرَةِ عَنِ السَّكُونِیِّ عَنِ الصَّادِقِ ع عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ النَّبِیُّ ص اعْمَلْ بِفَرَائِضِ اللَّهِ تَكُنْ أَتْقَى النَّاسِ وَ ارْضَ بِقِسْمِ اللَّهِ تَكُنْ أَغْنَى النَّاسِ وَ كُفَّ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ تَكُنْ أَوْرَعَ النَّاسِ وَ أَحْسِنْ مُجَاوَرَةَ مَنْ جَاوَرَكَ تَكُنْ مُؤْمِناً وَ أَحْسِنْ مُصَاحَبَةَ مَنْ صَاحَبَكَ تَكُنْ مُسْلِماً [20]
پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: به واجبات خدا عمل كن تا پرهیزكارتر مردم باشى، بقسمت خدا راضى باش تا بى نیازتر مردم باشى، و از آنچه خدا حرام كرده خوددارى كن تا اورع مردم باشى و به همسایه ات نیكى كن تا مؤمن باشى، و با همصحبت خود نیكى كن تا مسلمان باشى.
13- لی، [الأمالی للصدوق ] ن، [عیون أخبار الرضا علیه السلام ] الدَّقَّاقُ عَنِ الصُّوفِیِّ عَنِ الرُّویَانِیِّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِیِّ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ قَالَ إِنَّكُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِكُمْ فَسَعُوهُمْ بِطَلَاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ اللِّقَاءِ [21]
امیرمؤمنان علیه السلام فرمود: شما نتوانید بمال خود همه مردم را بهره دهید پس خوشروئى و خوش برخوردارى را بهمه ارزانى دارید.
14- سن، [المحاسن ] أَبِی عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ أُوصِیكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ لَا تَحْمِلُوا النَّاسَ عَلَى أَكْتَافِكُمْ فَتَذِلُّوا إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى یَقُولُ فِی كِتَابِهِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً عُودُوا مَرْضَاهُمْ وَ اشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ وَ اشْهَدُوا لَهُمْ وَ عَلَیْهِمْ وَ صَلُّوا مَعَهُمْ فِی مَسَاجِدِهِمْ ثُمَّ قَالَ أَیُّ شَیْ ءٍ أَشَدُّ عَلَى قَوْمٍ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ یَأْتَمُّونَ بِقَوْمٍ فَیَأْمُرُونَهُمْ وَ یَنْهَوْنَهُمْ فَلَا یَقْبَلُونَ مِنْهُمْ وَ یُذِیعُونَ حَدِیثَهُمْ عِنْدَ عَدُوِّهِمْ فَیَأْتِی عَدُوُّهُمْ إِلَیْنَا فَیَقُولُونَ لَنَا إِنَّ قَوْماً یَقُولُونَ وَ یَرْوُونَ عَنْكُمْ كَذَا وَ كَذَا فَنَحْنُ نَقُولُ إِنَّا بُرَآءُ مِمَّنْ یَقُولُ هَذَا فَیَقَعُ عَلَیْهِمُ الْبَرَاءَةُ [22]
امام صادق علیه السلام میفرمود: سفارش كنم شما را بتقوى نسبت بخدا، مردم(مخالفین ما) را بدوش خود سوار نكنید تا خوار شوید كه خدا تبارك و تعالى در قرآنش میفرماید (83: البقره) بگوئید بمردم بخوبى بیمارانشان را عیادت كنید، بر سر مرده هاشان حاضر شوید گواه آنها گردید چه بر له و یا علیه، در مسجدهاشان با آنها نماز بخوانید، سپس فرمود: چه سخت تر است بر مردمى كه پندارند پیروى كسانى كنند و به آنها امر و نهى كنند و نپذیرند و حدیث آنها را نزد دشمنشان فاش كنند، و بدشمنى نزد ما آید و بما گوید: مردمى از قول شما گویند و روایت كنند از شما چنین و چنان و ما گوئیم كه بیزاریم از هر كه این را گوید، و بیزارى بر آنها افتد.
15- سن، [المحاسن ] حَمَّادٌ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ مَنْ خَالَطْتَ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَكُونَ یَدُكَ الْعُلْیَا عَلَیْهِ فَافْعَلْ [23]
امام باقر علیه السلام : هر گاه با كسى معاشرت كردى، اگر توانستى دست برتر بر او داشته باشى، چنین باش.
16- سن، [المحاسن ] أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ الْكَلْبِیِّ قَالَ أَوْصَانَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ أُوصِیكَ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ حُسْنِ الصِّحَابَةِ لِمَنْ صَحِبْتَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ [24]
امام صادق علیه السلام فرمود: سفارشت كنم بتقوى نسبت بخدا، و پرداخت امانت، و راستگوئى، و خوش صحبتى با رفیقت و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظیم.
17- شی، [تفسیر العیاشی ] عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِهِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً قَالَ قُولُوا لِلنَّاسِ أَحْسَنَ مَا تُحِبُّونَ أَنْ یُقَالَ لَكُمْ فَإِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ اللَّعَّانَ السَّبَّابَ الطَّعَّانَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ الْمُتَفَحِّشَ السَّائِلَ الْمُلْحِفَ وَ یُحِبُّ الْحَیِیَّ الْحَلِیمَ الْعَفِیفَ الْمُتَعَفِّفَ [25]
امام باقر علیه السلام : بهترین چیزى را كه دوست دارید به شما گفته شود، به مردم بگویید؛ زیرا خداوند از شخص لعنتگر دشنام ده بد گوى مؤمنان و ناسزا گوى بد دهن و گداى سمج نفرت دارد.و خداوند انسان با حیاى بردبار پاكدامن با مناعت را دوست دارد.
18- سر، [السرائر] فِی جَامِعِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ الشَّامِیِّ قَالَ كُنَّا عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع وَ الْبَیْتُ غَاصٌّ بِأَهْلِهِ فَقَالَ إِنَّهُ لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحْسِنْ صُحْبَةَ مَنْ صَحِبَهُ وَ مُرَافَقَةَ مَنْ رَافَقَهُ وَ مُمَالَحَةَ مَنْ مَالَحَهُ وَ مُخَالَقَةَ مَنْ خَالَقَهُ [26]
نزد امام صادق علیه السلام بودیم و اتاق پر بود که آن حضرت فرمود: از ما نیست كسى كه با یار و همراه خود خوشرفتارى و با رفیقش رفاقت و با هم نمك و هم كاسه اش مدارا و با كسى كه با او خوش خو باشد خوش خویى نكند.
19- جا، [المجالس للمفید] أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ مُصْعَبٍ عَنِ ابْنِ طَرِیفٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ صَانِعِ الْمُنَافِقَ بِلِسَانِكَ وَ أَخْلِصْ وُدَّكَ لِلْمُؤْمِنِ وَ إِنْ جَالَسَكَ یَهُودِیٌّ فَأَحْسِنْ مُجَالَسَتَهُ [27]
امام صادق علیه السلام : با منافق به زبان اظهار دوستى كن و با مؤمن دوست یكرنگ باش و اگر یك یهودى [نیز ]با تو همنشینى كرد، با او خوشرفتار باش.
20- جا، [المجالس للمفید] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ سَیَابَةَ عَنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ مَنْ تَفَقَّدَ تُفَقَّدْ وَ مَنْ لَا یُعِدَّ الصَّبْرَ لِفَوَاجِعِ الدَّهْرِ یَعْجِزْ وَ إِنْ قَرَضْتَ النَّاسَ قَرَضُوكَ وَ إِنْ تَرَكْتَهُمْ لَمْ یَتْرُكُوكَ قَالَ فَكَیْفَ أَصْنَعُ قَالَ أَقْرِضْهُمْ مِنْ عِرْضِكَ لِیَوْمِ فَاقَتِكَ وَ فَقْرِكَ [28]
امام باقر علیه السلام فرمود: هر كس از احوال دوستان جویا شود از احوال وى پى جو شوند، و هر كس كه در حوادث ناگوار روزگار صبر پیشه نسازد در برابر آنها زبون بماند، و اگر از مردم بدگوئى كنى از تو بدگوئى كنند، و اگر از آنان دست بدارى تو را رها نسازند. گفتم: پس چه كنم؟ فرمود: از آبروى خود براى روز فقر و تنگدستى خویش بآنان وام بده.
21- جا، [المجالس للمفید] بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ مَهْزِیَارَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ مُرَازِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَلَیْكُمْ بِالصَّلَاةِ فِی الْمَسْجِدِ وَ حُسْنِ الْجِوَارِ لِلنَّاسِ وَ إِقَامَةِ الشَّهَادَةِ وَ حُضُورِ الْجَنَائِزِ إِنَّهُ لَا بُدَّ لَكُمْ مِنَ النَّاسِ إِنَّ أَحَداً لَا یَسْتَغْنِی عَنِ النَّاسِ حَیَاتَهُ فَأَمَّا نَحْنُ نَأْتِی جَنَائِزَهُمْ وَ إِنَّمَا یَنْبَغِی لَكُمْ أَنْ تَصْنَعُوا مِثْلَ مَا یَصْنَعُ مَنْ تَأْتَمُّونَ بِهِ وَ النَّاسُ لَا بُدَّ لِبَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ مَا دَامُوا عَلَى هَذِهِ الْحَالِ حَتَّى یَكُونَ ذَلِكَ ثُمَّ یَنْقَطِعُ كُلُّ قَوْمٍ إِلَى أَهْلِ أَهْوَائِهِمْ ثُمَّ قَالَ عَلَیْكُمْ بِحُسْنِ الصَّلَاةِ وَ اعْمَلُوا لِآخِرَتِكُمْ وَ اخْتَارُوا لِأَنْفُسِكُمْ فَإِنَّ الرَّجُلَ قَدْ یَكُونُ كَیِّساً فِی أَمْرِ الدُّنْیَا فَیُقَالُ مَا أَكْیَسَ فُلَاناً وَ إِنَّمَا الْكَیِّسُ كَیِّسُ الْآخِرَةِ [29]
امام صادق علیه السلام فرمود: بر شما است نماز در مسجد، و خوش همسایگى با مردم و اقامه شهادت و حضور در تشییع جنازه ها. گریزی از مردم نیست. كسى تا زنده است از مردم بى نیاز نیست، ما هم بر سر جنائزشان(مخالفان) مى آئیم، بر شما سزد كه مانند امام خود كار كنید، مردم ناچارند از یكدیگر در این وضع حاضر، سپس[بعد از تشکیل دولت حق] هر گروه بهم فكران خود پیوندند، و آنگاه فرمود: بر شما است كه خوب نمازخوانید و براى آخرتتان كار كنید، و خود را بپائید، زیرا كسى باشد كه در كار دنیایش زیرك است و گویند فلانى چه زیرك است، و همانا زیرك زیرك در كار آخرتست.
22- كِتَابُ صِفَاتِ الشِّیعَةِ، لِلصَّدُوقِ ره بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ قَالَ سَلَّمْنَا عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع بِمِنًى ثُمَّ قُلْتُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّا قَوْمٌ مُجْتَازُونَ لَسْنَا نُطِیقُ هَذَا الْمَجْلِسَ مِنْكَ كُلَّمَا أَرَدْنَاهُ فَأَوْصِنَا قَالَ عَلَیْكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ حُسْنِ الصِّحَابَةِ لِمَنْ صَحِبَكُمْ وَ إِفْشَاءِ السَّلَامِ وَ إِطْعَامِ الطَّعَامِ صَلُّوا فِی مَسَاجِدِهِمْ وَ عُودُوا مَرْضَاهُمْ وَ اتَّبِعُوا جَنَائِزَهُمْ فَإِنَّ أَبِی حَدَّثَنِی أَنَّ شِیعَتَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ كَانُوا خِیَارَ مَنْ كَانُوا مِنْهُمْ إِنْ كَانَ فَقِیهٌ كَانَ مِنْهُمْ وَ إِنْ كَانَ مُؤْذِنٌ كَانَ مِنْهُمْ وَ إِنْ كَانَ إِمَامٌ كَانَ مِنْهُمْ وَ إِنْ كَانَ صَاحِبُ أَمَانَةٍ كَانَ مِنْهُمْ وَ إِنْ كَانَ صَاحِبُ وَدِیعَةٍ كَانَ مِنْهُمْ وَ كَذَلِكَ كُونُوا حَبِّبُونَا إِلَى النَّاسِ وَ لَا تُبَغِّضُونَا إِلَیْهِمْ [30]
راوی گوید : در مِنا به امام صادق علیه السلام سلام كردیم و من عرض كردم: یا بن رسول اللّه ! ما جماعتى كوچ كننده ایم و نمى توانیم هر وقت بخواهیم در مجلس شما حاضر شویم ؛ بنا بر این ، ما را سفارشى بفرمایید؟ حضرت فرمود : بر شما باد تقواى خدا و راستگویى و امانتدارى و حُسن معاشرت با معاشرانتان و سلام كردن به همگان و اطعام مردم . در مساجدشان (غیر شیعیان) نماز بخوانید و بیمارانشان را عیادت كنید و در تشییع جنازه هایشان شركت نمایید ؛ زیرا پدرم به من حدیث فرمود كه بهترین افراد همیشه از میان پیروان ما خاندان بوده اند . اگر فقیهى بوده از میان آنها بوده است ، اگر مؤذّنى بوده از آنان بوده است ، اگر امامى بوده از آنان بوده است ، اگر امانتدارى بوده از میان ایشان بوده است ، اگر صاحب ودیعه اى بوده از آنان بوده است، و این چنین، ما را محبوب مردم گردانید و منفور ایشان مسازید .
23- ما، [الأمالی للشیخ الطوسی ] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْمُوسَوِیِّ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ نَهِیكٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ حُمَیْدِ بْنِ شُعَیْبٍ الْهَمْدَانِیِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ لَمَّا احْتُضِرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع جَمَعَ بَنِیهِ حَسَناً وَ حُسَیْناً وَ ابْنَ الْحَنَفِیَّةِ وَ الْأَصَاغِرَ مِنْ وُلْدِهِ فَوَصَّاهُمْ وَ كَانَ فِی آخِرِ وَصِیَّتِهِ یَا بُنَیَّ عَاشِرُوا النَّاسَ عِشْرَةً إِنْ غِبْتُمْ حَنُّوا إِلَیْكُمْ وَ إِنْ فُقِدْتُمْ بَكَوْا عَلَیْكُمْ یَا بُنَیَّ إِنَّ الْقُلُوبَ جُنُودٌ مُجَنَّدَةٌ تَتَلَاحَظُ بِالْمَوَدَّةِ وَ تَتَنَاجَى بِهَا وَ كَذَلِكَ هِیَ فِی الْبُغْضِ فَإِذَا أَحْبَبْتُمُ الرَّجُلَ مِنْ غَیْرِ خَیْرٍ سَبَقَ مِنْهُ إِلَیْكُمْ فَارْجُوهُ وَ إِذَا أَبْغَضْتُمُ الرَّجُلَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ سَبَقَ مِنْهُ إِلَیْكُمْ فَاحْذَرُوهُ [31]
امام باقر علیه السلام فرمود: چون امیر مؤمنان در آستانه رحلت از دنیا بود، پسرانش را از حسن و حسین و ابن حنیفه و خردسالان را گرد آورد و بآنها وصیت كرد، و پایان وصیت او این بود، كه اى پسرانم با مردم چنان معاشرت كنید كه اگر غایب شدند دل سوى شما كنند، و اگر نابود شدید بر شما گریه كنند، پسرانم، دلها قشونهاى هم دسته باشند كه به دوستى چشمك زنند و بدان همراز باشند و در دشمنى هم چنین باشند، و اگر کسی را دوست داشتید بى آنكه از او خیرى دیده باشید بدو امید بندید و اگر كسى را دشمن دارید بى اینكه از او بشما بدى رسیده باشد از او حذر كنید.
24- ما، [الأمالی للشیخ الطوسی ] جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِسْمَاعِیلَ الْمَوْصِلِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الْعَبْدِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ بِشْرٍ عَنْ قَیْسِ بْنِ الرَّبِیعِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ شَقِیقٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَجِیبُوا الدَّاعِیَ وَ عُودُوا الْمَرِیضَ وَ اقْبَلُوا الْهَدِیَّةَ وَ لَا تَظْلِمُوا الْمُسْلِمِینَ [32]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دعوت كننده را پاسخ دهید، و بیمار را عیادت كنید و هدیه را بپذیرید و بمسلمانان ستم نكنید.
25- نهج، [نهج البلاغة] قَالَ ع لَا یَكُونُ الصَّدِیقُ صَدِیقاً حَتَّى یَحْفَظَ أَخَاهُ فِی ثَلَاثٍ فِی نَكْبَتِهِ وَ غَیْبَتِهِ وَ وَفَاتِهِ
وَ قَالَ ع مَنْ قَضَى حَقَّ مَنْ لَا یَقْضِی حَقَّهُ فَقَدْ عَبَدَهُ
وَ قَالَ ع فِی تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عُلِمَ جَوَاهِرُ الرِّجَالِ
وَ قَالَ ع حَسَدُ الصَّدِیقِ مِنْ سُقْمِ الْمَوَدَّةِ
وَ قَالَ ع لَیْسَ مِنَ الْعَدْلِ الْقَضَاءُ عَلَى الثِّقَةِ بِالظَّنِّ
وَ قَالَ ع مَنْ أَطَاعَ الْوَاشِیَ ضَیَّعَ الصَّدِیقَ
وَ قَالَ ع أَصْدِقَاؤُكَ ثَلَاثَةٌ وَ أَعْدَاؤُكَ ثَلَاثَةٌ فَأَصْدِقَاؤُكَ صَدِیقُكَ وَ صَدِیقُ صَدِیقِكَ وَ عَدُوُّ عَدُوِّكَ وَ أَعْدَاؤُكَ عَدُوُّكَ وَ عَدُوُّ صَدِیقِكَ وَ صَدِیقُ عَدُوِّكَ
وَ قَالَ ع الْقَرَابَةُ إِلَى الْمَوَدَّةِ أَحْوَجُ مِنَ الْمَوَدَّةِ إِلَى الْقَرَابَةِ
وَ قَالَ ع الِاسْتِغْنَاءُ عَنِ الْعُذْرِ أَعَزُّ مِنَ الصِّدْقِ بِهِ
وَ قَالَ ع اخْبُرْ تَقْلِهْ وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ رَوَى هَذَا لِرَسُولِ اللَّهِ وَ مِمَّا یُقَوِّی أَنَّهُ مِنْ كَلَامِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع مَا حَكَاهُ تَغْلِبُ عَنِ ابْنِ الْأَعْرَابِیِّ قَالَ قَالَ الْمَأْمُونُ لَوْ لَا أَنَّ عَلِیّاً ع قَالَ اخْبُرْ تَقْلِهْ لَقُلْتُ أَنَا اقْلِهِ تَخْبُرْ
وَ قَالَ ع أَوْلَى النَّاسِ بِالْكَرَمِ مَنْ عَرَّقَتْ فِیهِ الْكِرَامُ
وَ قَالَ ع زُهْدُكَ فِی رَاغِبٍ فِیكَ نُقْصَانُ عَقْلٍ وَ رَغْبَتُكَ فِی زَاهِدٍ فِیكَ ذُلُّ نَفْسٍ
وَ قَالَ ع شَرُّ الْإِخْوَانِ مَنْ تَكَلَّفُ لَهُ
وَ قَالَ ع إِذَا احْتَشَمَ الرَّجُلُ أَخَاهُ فَقَدْ فَارَقَهُ
وَ قَالَ ع الصَّاحِبُ مُنَاسِبٌ وَ الصَّدِیقُ مَنْ صَدَقَ غَیْبَهُ رُبَّ بَعِیدٍ أَقْرَبُ مِنْ قَرِیبٍ وَ قَرِیبٍ أَبْعَدُ مِنْ بَعِیدٍ وَ الْغَرِیبُ مَنْ لَمْ یَكُنْ لَهُ حَبِیبٌ وَ قَطِیعَةُ الْجَاهِلِ تَعْدِلُ صِلَةَ الْعَاقِلِ وَ مَنْ لَمْ یُبَالِكَ فَهُوَ عَدُوُّكَ لَا خَیْرَ فِی مُعِینٍ مَهِینٍ وَ لَا فِی صَدِیقٍ ظَنِینٍ [33]
امام على علیه السلام فرمود:دوست، دوست نباشد مگر آن كه در سه جا مراقب برادرش باشد : در گرفتاریش، در غیابش، و بعد از مردنش .
و فرمود : هركه حقّ كسى را بگزارد كه حقّ او را به جا نمى آورد، هر آینه او را بندگى كرده است .
و فرمود : در دگرگونیهاى احوال و زمانه است كه گوهر مردان شناخته مى شود.
و فرمود : حسادت ورزیدن دوست، از ناسالم بودن دوستى است .
و فرمود : قضاوتى كه با تكیه بر گمان باشد ، عادلانه نیست .
و فرمود : هر كس گوش به حرف سخن چین سپارد، دوست را از دست بدهد .
و فرمود: دوستان تو سه كسند و دشمنانت سه كس. امّا دوستان تو: دوست تو و دوست دوست تو و دشمن دشمن توست، و دشمنانت: دشمن تو و دشمن دوست تو و دوست دشمن توست.
و فرمود : خویشاوندى به دوستى نیازمندتر است تا دوستى به خویشاوندى.
و فرمود: نیاز نیافتن به پوزش خواهى، عزّت بخش تر از پوزش خواهى موجّه است .
و فرمود: بیازماى تا دشمن بدارى.
[و فرمود:] سزاوارترین مردم به كرم كسى است كه كریمان بدو شناخته شوند
امام على علیه السلام : بى اعتنایى تو به كسى كه به تو رغبت دارد، كم خردى است ، و رغبت تو به كسى كه به تو بى رغبت است خوارىِ نفْس است.
امام على علیه السلام : بدترین برادر آن است كه مایه رنج و زحمت آدمى باشد.
امام على علیه السلام : هر گاه مرد برادر خود را عصبانى (خجالت زده) كند، او را از دست بدهد
و فرمود: یار باید مناسب باشد و دوست آنكه در غیبت راست است، بسا دورى كه نزدیكتر است از نزدیك (نزدیك شدنى است مانند مرگ آدمى) و نزدیكى كه بسیار دور است (چون طمع آدمى)، غریب آنكه دوستى ندارد، كناره كردن از نادان برابر پیوستن با خردمند است (چون از شر نادانى او در امانى)، هر كس در فكر تو نیست دشمن تو است، در یاور خواركننده خیرى نیست، و نه در دوست بدگمان.
26- كَنْزُ الْكَرَاجَكِیِّ، قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع النَّاسُ إِخْوَانٌ فَمَنْ كَانَتْ إِخْوَتُهُ فِی غَیْرِ ذَاتِ اللَّهِ فَهِیَ عَدَاوَةٌ وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ
وَ قَالَ ع امْحَضْ أَخَاكَ النَّصِیحَةَ حَسَنَةً كَانَتْ أَمْ قَبِیحَةً وَ زُلْ مَعَهُ حَیْثُ مَا زَالَ وَ لَا تَطْلُبَنَّ مِنْهُ الْمُجَازَاةَ فَإِنَّهَا مِنْ شِیَمِ الدُّنَاةِ
وَ قَالَ ع ابْذُلْ لِصَدِیقِكَ كُلَّ الْمَوَدَّةِ وَ لَا تَبْذُلْ لَهُ كُلَّ الطُّمَأْنِینَةِ وَ أَعْطِهِ كُلَّ الْمُوَاسَاةِ وَ لَا تَفُضَّ إِلَیْهِ بِكُلِّ الْأَسْرَارِ تُوَفِّی الْحِكْمَةَ حَقَّهَا وَ الصَّدِیقَ وَاجِبَهُ
وَ قَالَ ع لَا یَكُونُ أَخُوكَ أَقْوَى مِنْكَ عَلَى مَوَدَّتِهِ
وَ قَالَ ع الْبَشَاشَةُ مُخُّ الْمَوَدَّةِ
وَ قَالَ ع الْمَوَدَّةُ قَرَابَةٌ مُسْتَفَادَةٌ
وَ قَالَ ع لَا یُفْسِدُكَ الظَّنُّ عَلَى صَدِیقٍ أَصْلَحَهُ لَكَ الْیَقِینُ
وَ قَالَ ع كَفَى بِكَ أَدَباً لِنَفْسِكَ مَا كَرِهْتَهُ لِغَیْرِكَ
وَ قَالَ ع لِأَخِیكَ عَلَیْكَ مِثْلُ الَّذِی لَكَ عَلَیْهِ
وَ قَالَ ع لَا تُضَیِّعَنَّ حَقَّ أَخِیكَ اتِّكَالًا عَلَى مَا بَیْنَكَ وَ بَیْنَهُ فَإِنَّهُ لَیْسَ لَكَ بِأَخٍ مَنْ ضَیَّعْتَ حَقَّهُ وَ لَا یَكُنْ أَهْلُكَ أَشْقَى النَّاسِ بِكَ اقْبَلْ عُذْرَ أَخِیكَ وَ إِنْ لَمْ یَكُنْ لَهُ عُذْرٌ فَالْتَمِسْ لَهُ عُذْراً لَا یُكَلِّفُ أَحَدُكُمْ أَخَاهُ الطَّلَبَ إِذَا عَرَفَ حَاجَتَهُ لَا تَرْغَبَنَّ فِیمَنْ زَهِدَ فِیكَ وَ لَا تَزْهَدَنَّ فِیمَنْ رَغِبَ فِیكَ إِذَا كَانَ لِلْمُحَافَظَةِ مَوْضِعاً لَا تُكْثِرَنَّ الْعِتَابَ فَإِنَّهُ یُورِثُ الضَّغِینَةَ وَ یَجُرُّ إِلَى الْبِغْضَةِ وَ كَثْرَتُهُ مِنْ سُوءِ الْأَدَبِ
وَ قَالَ ع ارْحَمْ أَخَاكَ وَ إِنْ عَصَاكَ وَ صِلْهُ وَ إِنْ جَفَاكَ
وَ قَالَ ع احْتَمِلْ زَلَّةَ وَلِیِّكَ لِوَقْتِ وَثْبَةِ عَدُوِّكَ
وَ قَالَ مَنْ وَعَظَ أَخَاهُ سِرّاً فَقَدْ زَانَهُ وَ مَنْ وَعَظَهُ عَلَانِیَةً فَقَدْ شَانَهُ [34]
امام على علیه السلام : مردم [مسلمان] برادرند. اگر برادرى آنان براى غیر خدا باشد، آن برادرى دشمنى است و این است سخن خداوند متعال كه : در آن روز ، دوستان با هم دشمنند، مگر پرهیزگاران .
و فرمود: برادرت را درست نصیحت كن، خوب باشد یا زشت (خوشش آید یا بدش آید) و همه جا با او باش و از او عوض مخواه كه شیوه دونان است.
و فرمود: همه دوستى را بدوستت بده ولى نه همه اطمینان را، با او مساوات كن ولی همه رازها را باو مگو تا هم حق حكمت را پرداخته باشى و هم آنچه براى دوست لازم است.
و فرمود : برادرت در دوستى اش [نسبت به تو ]از تو قویتر نباشد.
و فرمود : خوشرویى، دام محبّت است.
و فرمود : دوستى خویشاوندیى است اكتسابى.
و فرمود: بدگمانى دوست یقینى را بر تو تباه سازد.
و فرمود: در ادب آموزیت بس است آنچه را براى دیگران نپسندى (تا آن را رها كنى)
و فرمود: برادرت بر تو همان حقى را دارد كه تو بر او،
و فرمود: حق برادرت را نادیده مگیر كه با رابطه دوستى دارى زیرا كسى كه حقش را نادیده گیرى برادرت نباشد، خاندانت در پیش تو بدبخت تر از دیگر مردم نباشند (كه بآنها كمتر از دیگران بپردازى).
عذر دوستت را بپذیر و اگر عذرى ندارد عذرى برایش بتراش، چون یكى از شما حاجت دوستش را داند او را بزحمت درخواست واندارد، رو بكن بكسى كه تو را رها كند، و رها نكن كسیرا كه بتو رو كند تا حفظ ظاهر جا دارد پر گله مكن كه كینه آورد، و بدشمنى كشد، و بسیاریش از بى ادبى باشد.
و فرمود: به برادرت ترحم كن و مهربان باش گر چه نافرمانت باشد، باو پیوند گر چه بتو جفا كند،
و فرمود : لغزش دوست خود را براى زمان یورش دشمنت تحمّل كن.
و فرمود : هر كه برادر خود را پنهانى اندرز دهد او را آراسته و هر كه آشكارا پندش دهد او را تباه كرده است.
27- وَ مِنْهُ، رُوِیَ أَنَّ الصَّادِقَ ع كَانَ یَتَمَثَّلُ كَثِیراً بِهَذَیْنِ الْبَیْتَیْنِ
أَخُوكَ الَّذِی لَوْ جِئْتَ بِالسَّیْفِ عَامِداً لِتَضْرِبَهُ لَمْ یَسْتَغِشَّكَ فِی الْوَدِّ
وَ لَوْ جِئْتَهُ تَدْعُوهُ لِلْمَوْتِ لَمْ یَكُنْ یَرُدُّكَ إِبْقَاءً عَلَیْكَ مِن َ الرَّدِّ
وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا آخَى أَحَدُكُمْ رَجُلًا فَلْیَسْأَلْهُ عَنِ اسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ وَ قَبِیلَتِهِ وَ مَنْزِلِهِ فَإِنَّهُ مِنْ وَاجِبِ الْحَقِّ وَ صَافِی الْإِخَاءِ وَ إِلَّا فَهِیَ مَوَدَّةُ حَمْقَاءَ
وَ عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع احْذَرِ الْعَاقِلَ إِذَا أَغْضَبْتَهُ وَ الْكَرِیمَ إِذَا أَهَنْتَهُ وَ النَّذْلَ إِذَا أَكْرَمْتَهُ وَ الْجَاهِلَ إِذَا صَاحَبْتَهُ وَ مَنْ كَفَّ عَنْكَ شَرَّهُ فَاصْنَعْ مَا سَرَّهُ وَ مَنْ أَمِنْتَ مِنْ أَذِیَّتِهِ فَارْغَبْ فِی أُخُوَّتِهِ [35]
روایت است كه امام صادق علیه السلام بسیار این دو بیت را نقل می کرد:
برادرت آنكه گر عمدا باو شمشیر كشى تا باو بزنى در دوستیت شك نكند
و اگر بیائى و براى مرگ او را بخوانى تو را جواب رد ندهد تا زنده بمانى
و پیامبر خدا صلى الله علیه و آله فرمود : هرگاه یكى از شما با كسى طرح برادرى افكند از او نام، نام پدر، طایفه و محل سكونتش را بپرسد، كه این كار از حقوق لازم و مایه صفا و خلوص برادرى است؛ در غیر این صورت ، این دوستى، دوستى اى نابخردانه است.
و از امیر مؤمنان علیه السلام روایت است: از خردمند بترس وقتی به خشمش آرى، و از كریم وقتی به او اهانت روا دارى، و از زبون وقتی گرامىش دارى، و از نادان وقتی یار و همراهش شوى، و با هر كه شرش را از تو بگرداند، چنان رفتار کن كه شادش كند و هر كه از آزارش آسوده باشى بدوستى او رو كن.
28- أَعْلَامُ الدِّینِ، رَوَتْ أُمُّ هَانِئٍ بِنْتُ أَبِی طَالِبٍ ع عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ یَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ إِذَا سَمِعْتَ بِاسْمِ رَجُلٍ خَیْرٌ مِنْ أَنْ تَلْقَاهُ فَإِذَا لَقِیتَهُ خَیْرٌ مِنْ أَنْ تُجَرِّبَهُ وَ لَوْ جَرَّبْتَهُ أَظْهَرَ لَكَ أَحْوَالًا دِینُهُمْ دَرَاهِمُهُمْ وَ هِمَّتُهُمْ بُطُونُهُمْ وَ قِبْلَتُهُمْ نِسَاؤُهُمْ یَرْكَعُونَ لِلرَّغِیفِ وَ یَسْجُدُونَ لِلدِّرْهَمِ حَیَارَى سُكَارَى لَا مُسْلِمِینَ وَ لَا نَصَارَى
وَ قَالَ الصَّادِقُ ع لَا تُتْبِعْ أَخَاكَ بَعْدَ الْقَطِیعَةِ وَقِیعَةً فِیهِ فَیُسَدَّ عَلَیْهِ طَرِیقُ الرُّجُوعِ إِلَیْكَ فَلَعَلَّ التَّجَارِبَ تَرُدُّهُ عَلَیْكَ [36]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله : زمانى بر مردم مى آید كه اگر نام كسى را بشنوى بهتر از این است كه او را ببینى و اگر او را ببینى بهتر از این است كه وى را بیازمایى؛ چه اگر او را بیازمایى حالاتى [ناخوشایند] بر تو آشكار كند. دین آنها درهم هایشان است و همّ و غمشان شكمهایشان و قبله شان زنانشان. براى گرده اى نان، خم مى شوند و براى درهم به خاك مى افتند. سرگشته اند و مست. نه مسلمانند و نه ترسا.
امام صادق علیه السلام : پس از قطع رابطه با برادرت، از او بدگویى مكن؛ كه این راه بازگشت او را به سوى تو مى بندد؛ چون ممكن است تجربه ها [روزى،] او را به تو بازگرداند.
29- كِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَى بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص رَاحَةُ النَّفْسِ تَرْكُ مَا لَا یَعْنِیهَا وَ أَوْحَشُ الْوَحْشَةِ قَرِینُ السَّوْءِ [37]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: راحتی نفس در رها كردن هر آنچیزی است كه برایش سودى ندارد ، و تنهاترین تنهایى ، داشتن همنشین بد است .
30- الدُّرَّةُ الْبَاهِرَةُ، قَالَ الْبَاقِرُ ع صَلَاحُ شَأْنِ النَّاسِ التَّعَایُشُ وَ التَّعَاشُرُ مِلْ ءَ مِكْیَالٍ ثُلُثَاهُ فَطَنٌ وَ ثُلُثٌ تَغَافُلٌ
وَ قَالَ الصَّادِقُ ع مَنْ أَكْرَمَكَ فَأَكْرِمْهُ وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِكَ فَأَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْهُ
وَ قَالَ الرِّضَا ع اصْحَبِ السُّلْطَانَ بِالْحَذَرِ وَ الصَّدِیقَ بِالتَّوَاضُعِ وَ الْعَدُوَّ بِالتَّحَرُّزِ وَ الْعَامَّةَ بِالْبِشْرِ [38]
امام باقر علیه السلام : سامان یافتن كار مردم به این است كه طورى با هم همزیستى و معاشرت كنند كه مانند پیمانه اى باشند كه دو سومش هوشیارى و یك سومش نادیده گرفتن و چشم پوشى است .
امام صادق علیه السلام : هر كه تو را گرامى داشت، او را گرامى بدار و هركه تو را خوار شمرد، خودت را از او منزّه و بر كنار بدار.
امام رضا علیه السلام فرمود: با سلطان باحتیاط همنشین باش، و با دوست با تواضع ، و با دشمن با دوری ، و با همه مردم با خوش برخوردى.
31- نهج، [نهج البلاغة] قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع الْبَشَاشَةُ حِبَالَةُ الْمَوَدَّةِ وَ الِاحْتِمَالُ قَبْرُ الْعُیُوبِ
وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَى وَ الْمُسَالَمَةُ خَبْ ءُ الْعُیُوبِ
وَ قَالَ ع خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَكَوْا عَلَیْكُمْ وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَیْكُمْ
وَ قَالَ ع التَّوَدُّدُ نِصْفُ الْعَقْلِ
وَ قَالَ ع مَنْ لَانَ عُودُهُ كَثُفَ [كَثُفَتْ ] أَغْصَانُهُ
وَ قَالَ ع مُقَارَبَةُ النَّاسِ فِی أَخْلَاقِهِمْ أَمْنٌ مِنْ غَوَائِلِهِمْ
وَ قَالَ ع لِیَتَأَسَّ صَغِیرُكُمْ بِكَبِیرِكُمْ وَ لِیَرْؤُفَ كَبِیرُكُمْ بِصَغِیرِكُمْ وَ لَا تَكُونُوا كَجُفَاةِ الْجَاهِلِیَّةِ لَا فِی الدِّینِ تَتَفَقَّهُونَ وَ لَا عَنِ اللَّهِ تَعْقِلُونَ
وَ قَالَ ع فِی وَصِیَّتِهِ لِابْنِهِ الْحَسَنِ ع احْمِلْ نَفْسَكَ مِنْ أَخِیكَ عِنْدَ صَرْمِهِ عَلَى الصِّلَةِ وَ عِنْدَ صُدُودِهِ عَلَى اللُّطْفِ وَ الْمُقَارَبَةِ وَ عِنْدَ جُمُودِهِ عَلَى الْبَذْلِ وَ عِنْدَ تَبَاعُدِهِ عَلَى الدُّنُوِّ وَ عِنْدَ شِدَّتِهِ عَلَى اللِّینِ وَ عِنْدَ جُرْمِهِ عَلَى الْعُذْرِ حَتَّى كَأَنَّكَ لَهُ عَبْدٌ وَ كَأَنَّهُ ذُو نِعْمَةٍ عَلَیْكَ وَ إِیَّاكَ أَنْ تَضَعَ ذَلِكَ فِی غَیْرِ مَوْضِعِهِ أَوْ أَنْ تَفْعَلَهُ بِغَیْرِ أَهْلِهِ لَا تَتَّخِذَنَّ عَدُوَّ صَدِیقِكَ صَدِیقاً فَتُعَادِیَ صَدِیقَكَ وَ امْحَضْ أَخَاكَ النَّصِیحَةَ حَسَنَةً كَانَتْ أَمْ قَبِیحَةً وَ تَجَرَّعِ الْغَیْظَ فَإِنِّی لَمْ أَرَ جُرْعَةً أَحْلَى مِنْهَا عَاقِبَةً وَ لَا أَلَذَّ مَغَبَّةً وَ لِنْ لِمَنْ غَالَظَكَ فَإِنَّهُ یُوشِكُ أَنْ یَلِینَ لَكَ وَ خُذْ عَلَى عَدُوِّكَ بِالْفَضْلِ فَإِنَّهُ أَحْلَى الظَّفَرَیْنِ وَ إِنْ أَرَدْتَ قَطِیعَةَ أَخِیكَ فَاسْتَبْقِ لَهُ مِنْ نَفْسِكَ بَقِیَّةً یَرْجِعْ إِلَیْهَا إِنْ بَدَا لَهُ ذَلِكَ یَوْماً مَا وَ مَنْ ظَنَّ بِكَ خَیْراً فَصَدِّقْ ظَنَّهُ وَ لَا تُضَیِّعَنَّ حَقَّ أَخِیكَ اتِّكَالًا عَلَى مَا بَیْنَكَ وَ بَیْنَهُ فَإِنَّهُ لَیْسَ لَكَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّهُ وَ لَا یَكُنْ أَهْلُكَ أَشْقَى الْخَلْقِ بِكَ وَ لا تَرْغَبَنَّ فِیمَنْ زَهِدَ فِیكَ وَ لَا یَكُونَنَّ أَخُوكَ أَقْوَى عَلَى قَطِیعَتِكَ مِنْكَ عَلَى صِلَتِهِ وَ لَا یَكُونَنَّ عَلَى الْإِسَاءَةِ أَقْوَى مِنْكَ عَلَى الْإِحْسَانِ وَ لَا یَكْبُرَنَّ عَلَیْكَ ظُلْمُ مَنْ ظَلَمَكَ فَإِنَّهُ یَسْعَى فِی مَضَرَّتِهِ وَ یَغْفُلُ وَ لَیْسَ جَزَاءُ مَنْ سَرَّكَ أَنْ تَسُوءَهُ
إِلَى قَوْلِهِ ع مَا أَقْبَحَ الْخُضُوعَ عِنْدَ الْحَاجَةِ وَ الْجَفَاءَ عِنْدَ الْغَنَاءِ [39]
امام على علیه السلام فرمود : خوشرویى، كمند دوستى است.وتحمل، گور عیبهاست.
و فرمود : سازگارى، پوشاننده عیبهاست.
و فرمود: با مردم چنان معاشرت كنید كه اگر بمیرید بر شما بگریند و اگر زنده باشید [غایب شوید ]مشتاق دیدن شما باشند.
و فرمود : دوستى ورزیدن ، نیمى از خرد است.
و فرمود: آن كه چوبش نرم باشد، شاخه هایش بسیار شود.
[و فرمود:] نزدیک شدن به مردم با اخلاق آنها ایمنى است از گزند آنان.
و فرمود : باید كوچكترهاى شما از بزرگترهاى شما سرمشق گیرند و بزرگترانتان با كوچكترانتان مهربان باشند و همچون مردمان خشن جاهلیت نباشید كه نه در دین فقیه بودند و نه درباره خدا تفكّر مى كردند.
و در وصیتش بفرزندش حسن علیهما السلام فرمود : چون برادرت از تو ببرد خود را به پیوند با او وادار، و چون روى برگرداند، مهربانى پیش آر، و چون بخل ورزد از بخشش دریغ مدار، و هنگام دورى كردنش از نزدیك شدن، و به وقت سختگیرى اش از نرمى كردن و به هنگام گناهش از عذر خواستن. چنانكه گویى تو بنده اویى، و چونان كه او تو را نعمت داده- و حقى بر گردنت نهاده-، و مبادا این نیكى را آنجا كنى كه نباید، یا در باره آن كس كه نشاید. دشمن دوستت را دوست مگیر تا دوستت را دشمن نباشى، و در پندى كه به برادرت مى دهى- نیك بود یا زشت- باید با اخلاص باشى. خشم خود را اندك اندك بیاشام كه من جرعه اى شیرین تر از آن ننوشیدم و پایانى گواراتر از آن ندیدم. نرمى كن بدان كه با تو درشتى كند، باشد كه به زودى نرم شود. با دشمن خویش به بخشش رفتار كن كه آن شیرین ترین دو پیروزى است- انتقام از او كشیدن یا بر وى بخشیدن-. اگر خواستى از برادرت ببرى، جایى براى- دوستى- او نزد خود باقى گذار كه اگر روزى بر وى آشكار گردید، بدان وسیلت بدان تواند رسید كسى كه به تو گمان نیك برد- با كرده نیك- گمانش را راست كن. و حق برادرت را به اعتماد دوستى كه با او دارى ضایع مگردان، چه آن كس كه حق او را ضایع كرده اى برادرت نبود. و مبادا- با رفتارى كه با كسان خود كنى- بدبخت ترین شان كرده باشى. در آن كه تو را نخواهد دل مبند، و مبادا برادرت را در پیوند با تو گسستن- عذرى- بود قویتر از تو در پیوند با او بستن، و مبادا در بدى رساندن بهانه اى اش باشد قویتر از تو در نیكویى كردن، و ستم آن كه بر تو ستم كند در دیده ات بزرگ نیاید، چه او در زیان خود و سود تو كوشش نماید، و پاداش آن كه تو را شاد كند آن نیست كه با وى بدى كنى.