آداب تجارت

آیات:

ـ «رِجالٌ لا تُلْهيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إيتاءِ الزَّكاة.» [1]

{مردانى كه نه تجارت و نه داد و ستدى، آنان را از ياد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زكات، به خود مشغول نمى‌دارد.}

ـ«فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون» [2]

{و چون نماز گزارده شد، در [روى‌] زمين پراكنده گرديد و فضل خدا را جويا شويد و خدا را بسيار ياد كنيد، باشد كه شما رستگار گرديد.}

روایات:

1- تفسير العياشي عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ ثَلَاثَةٌ لا يَنْظُرُ اللَّهُ‌ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ‌ الْمُرْخِي ذَيْلَهُ مِنَ الْعَظَمَةِ وَ الْمُزَكِّي سِلْعَتَهُ بِالْكَذِبِ وَ رَجُلٌ اسْتَقْبَلَكَ بِوُدِّ صَدْرِهِ فَيُوَارِي وَ قَلْبُهُ مُمْتَلِئٌ غِشّاً.[3]

امام صادق از پدرش علیهما السلام روايت كرده است كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: سه گروهند كه خدا در روز قيامت به ايشان نمى‌نگرد و پاكشان نمى‌گرداند، و برايشان عذابى دردناك است: كسى كه از روى تكبر دامن (لباس) بر زمين كشد، و كسى كه با دروغ كالاى‌ خود را خوب و بي‌نقص جلوه دهد، و كسي كه با محبت از تو استقبال كند، در حالي كه قلبش مملو از نيرنگ است و آن را پنهان مي‌كند.

2- تفسير العياشي عَنْ أَبِي ذَرٍّ عَنِ النَّبِيِّ ص أَنَّهُ قَالَ: ثَلَاثَةٌ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ‌ قُلْتُ مَنْ هُمْ خَابُوا وَ خَسِرُوا قَالَ‌ الْمُسْبِلُ‌ وَ الْمَنَّانُ وَ الْمُنَفِّقُ سِلْعَتَهُ بِالْحَلْفِ الْكَاذِبِ أَعَادَهَا ثَلَاثاً. [4]

ابوذر از پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله روايت مى‌كند كه فرمود: خداوند روز قيامت با سه گروه سخن نمى‌گويد و پاكشان نمى‌گرداند و برايشان عذابي دردناك است. گفتم: آنان چه كسانى هستند كه زيانكار و بدبخت‌اند؟ پيامبر فرمود: كسى كه لباسش را از روى تكبر بر زمين ‌كشد، شخص بسيار منت گزار و كسي كه كالايش را با سوگند دروغ بفروشد؛ پيامبر صلّی الله علیه و آله سه مرتبه اين سخن را تكرار كرد.

3- تفسير العياشي عَنْ سَلْمَانَ قَالَ: ثَلَاثَةٌ لا يَنْظُرُ اللَّهُ‌ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ الْأَشْمَطُ الزان [الزَّانِي‌] وَ رَجُلٌ مُفْلِسٌ مُرْخٍ مُخْتَالٌ وَ رَجُلٌ اتَّخَذَ يَمِينَهُ بِضَاعَةً فَلَا يَشْتَرِي إِلَّا بِيَمِينٍ وَ لَا يَبِيعُ إِلَّا بِيَمِينٍ‌.[5]

سلمان از پيامبر صلّی الله علیه و آله روايت كرده است كه فرمود: سه گروهند كه خداوند در روز قيامت به آنان نظر رحمت نمى‌افكند: پير زناكار، و شخص مفلس بي‌خيال و فريبكار، و كسي كه سوگندش را وسيله‌ كسب و تجارت قرار ‌دهد؛ كالايي نمى‌خرد مگر با قسم، و نمى‌فروشد جز با قسم.

4- مكارم الأخلاق‌ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَغْدُوَ فِي حَاجَتِكَ وَ قَدْ طَلَعَتِ الشَّمْسُ وَ ذَهَبَتْ حُمْرَتُهَا فَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ بِالْحَمْدِ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُونَ‌ فَإِذَا سَلَّمْتَ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّي غَدَوْتُ أَلْتَمِسُ مِنْ فَضْلِكَ كَمَا أَمَرْتَنِي فَارْزُقْنِي مِنْ فَضْلِكَ رِزْقاً حَسَناً وَاسِعاً حَلَالًا طَيِّباً وَ أَعْطِنِي فِيمَا رَزَقْتَنِي الْعَافِيَةَ غَدَوْتُ بِحَوْلِ اللَّهِ وَ قُوَّتِهِ غَدَوْتُ بِغَيْرِ حَوْلٍ مِنِّي وَ لَا قُوَّةٍ وَ لَكِنْ بِحَوْلِكَ وَ قُوَّتِكَ وَ أَبْرَأُ إِلَيْكَ مِنَ الْحَوْلِ وَ الْقُوَّةِ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بَرَكَةَ هَذَا الْيَوْمِ فَبَارِكْ لِي فِي جَمِيعِ أُمُورِي يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ فَإِذَا انْتَهَيْتَ إِلَى السُّوقِ فَقُلْ أَشْهَدُ أَنْ‌ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ‌ وَحْدَهُ‌ لا شَرِيكَ لَهُ‌ لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ‌ وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِي وَ هُوَ حَيٌّ لَا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَ هُوَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَهَا وَ خَيْرَ أَهْلِهَا وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهَا وَ شَرِّ أَهْلِهَا اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَبْغِيَ أَوْ يُبْغَى عَلَيَّ أَوْ أَنْ أَظْلِمَ أَوْ أُظْلَمَ أَوْ أَعْتَدِيَ أَوْ يُعْتَدَى عَلَيَّ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ إِبْلِيسَ وَ جُنُودِهِ وَ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَ الْعَجَمِ‌ حَسْبِيَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ‌ وَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَشْتَرِيَ شَيْئاً فَقُلْ يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ يَا دَائِمُ يَا رَءُوفُ يَا رَحِيمُ أَسْأَلُكَ بِعَوْنِكَ وَ قُدْرَتِكَ وَ مَا أَحَاطَ بِهِ عِلْمُكَ أَنْ تَقْسِمَ لِي مِنَ التِّجَارَةِ الْيَوْمَ أَعْظَمَهَا رِزْقاً وَ أَوْسَعَهَا فَضْلًا وَ خَيْرَهَا لِي عَاقِبَةً لَهُ لِأَنَّهُ لَا خَيْرَ فِيمَا لَا عَاقِبَةَ لَهُ وَ إِذَا اشْتَرَيْتَ دَابَّةً أَوْ رَأْساً فَقُلِ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِي أَطْوَلَهَا حَيَاةً وَ أَكْثَرَهَا مَنْفَعَةً وَ خَيْرَهَا عَاقِبَةً عَنِ الصَّادِقِ ع. [6]

امام صادق علیه السّلام فرمودند: هرگاه خواستي پس از طلوع آفتاب و رفتن سرخى آن، به دنبال حاجتت بروي، دو ركعت‌ نماز با حمد و سوره‌ «قل هو الله احد» و سوره‌ «قل يا أيها الكافرون» بخوان و پس از گفتن سلام بگو: خدايا! من صبحگاهان به جستجوى فضل و روزى تو ـ آن‌گونه كه دستور دادى ـ بيرون مى‌روم، پس، از فضل خويش روزى‌اي پسنديده، فراوان، حلال و پاك به من عنايت كن و در آنچه به من روزى مى‌دهى، عافيت قرار ده. با نيرو و قدرت خدا، صبحگاهان خارج مى‌شوم. سپيده‌دمان با قدرت و نيروى تو خارج مى‌شوم، نه با قدرت و نيروي خود، و از اين نيرو و قدرت (منظور قدرت خود) به سوى تو برائت مى‌جويم. خدايا! من بركت اين روز را از تو مى‌خواهم، پس در همه‌ كارهايم به من بركت ده؛ اى مهربان‌ترين مهربانان! و درود خداوند بر محمد و خاندان پاكش باد.

هنگام رسيدن به بازار بگو: گواهى مى‌دهم كه معبودى جز خدا نيست، يكتاست و شريكى ندارد، فرمانروايى و ستايش مخصوص اوست. زنده مى‌كند و مى‌ميراند، مى‌ميراند و زنده مى‌كند و او زنده‌اى است كه مرگ ندارد. خير و خوبى در اختيار اوست و او بر هر چيزي تواناست و گواهى مى‌دهم كه محمد بنده و فرستاده‌ اوست. خدايا! من خير بازار و خير اهل بازار را از تو مى‌خواهم و از شر آن و شر اهلش به تو پناه مى‌برم! خدايا به تو پناه مى‌برم از ستم كردن و مورد ستم قرار گرفتن، يا ظلم كردن يا مظلوم واقع شدن يا تجاوز كردن يا مورد تجاوز قرار گرفتن، و از شيطان و لشكريانش و از فاسقان عرب و عجم به تو پناه مى‌برم. خداوند مرا بس است، خدايى جز او نيست، تنها بر او توكل نمودم و او پروردگار عرش بزرگ است.

و هنگام خريدن چيزى، بگو: اى زنده! اى پايدار! اى جاودان! اى رئوف! اى مهربان، از تو مى‌خواهم به حق يارى و قدرتت و آنچه كه دانشت را فراگرفته، امروز پر سودترين، بهترين و نيك فرجام‌ترين تجارت را نصيبم كنى و هنگام خريد چهارپا يا اسب بگو: خداوندا! بلند عمرترين، پرسودترين و نيك فرجام‌ترين آنها را روزى من بفرما.

وَ عَنْهُ أَيْضاً إِذَا اشْتَرَيْتَ شَيْئاً مِنْ مَتَاعٍ أَوْ غَيْرِهِ فَكَبِّرْهُ [فَكَبِّرْ] وَ قُلِ اللَّهُمَّ إِنِّي اشْتَرَيْتُهُ أَلْتَمِسُ فِيهِ مِنْ فَضْلِكَ فَاجْعَلْ لِي فِيهِ فَضْلًا اللَّهُمَّ إِنِّي اشْتَرَيْتُهُ أَلْتَمِسُ فِيهِ مِنْ رِزْقِكَ فَاجْعَلْ لِي فِيهِ رِزْقاً ثُمَّ أَعِدْ كُلَّ وَاحِدَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ‌.[7]

امام صادق علیه السّلام فرمود: چون كالا يا چيزي ديگر خريدى، آن را بزرگ بشمار و بگو: بار خدايا، خريدم آن را و فضل تو را در آن خواستارم، در آن‌ برايم‌ فضل و خير قرار ده. خدايا خريدم آن را و روزى تو را در آن مي‌طلبم، برايم در آن روزى قرار ده؛ سپس هريك از آن‌ها را سه بار تكرار كند.

5- نَوَادِرُ الرَّاوَنْدِيِّ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ أَرْبَعَةٌ لَا عُذْرَ لَهُمْ رَجُلٌ عَلَيْهِ دَيْنٌ مُحَارَفٌ فِي بِلَادِهِ لَا عُذْرَ لَهُ حَتَّى يُهَاجِرَ فِي الْأَرْضِ يَلْتَمِسَ مَا يَقْضِي دَيْنَهُ وَ رَجُلٌ أَصَابَ عَلَى بَطْنِ امْرَأَتِهِ رَجُلًا لَا عُذْرَ لَهُ حَتَّى يُطَلِّقَ لِئَلَّا يَشْرِكَهُ فِي الْوَلَدِ غَيْرُهُ وَ رَجُلٌ لَهُ مَمْلُوكُ سَوْءٍ فَهُوَ يُعَذِّبُهُ لَا عُذْرَ لَهُ إِلَّا أَنْ يَبِيعَ وَ إِمَّا أَنْ يُعْتِقَ وَ رَجُلَانِ اصْطَحَبَا فِي السَّفَرِ هُمَا يَتَلَاعَنَانِ لَا عُذْرَ لَهُمَا حَتَّى يَفْتَرِقَا. [8]

امام موسي علیه السّلام از اجدادش عليهم السّلام روايت كردند كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: چهار گروهند كه عذرشان پذيرفته نيست: مردي كه در شهر خود قرض بر گردن دارد، و عذرى ندارد، جز اينكه در روى زمين سفر كند و چيزي را طلب كند كه بتواند با آن قرض خود را ادا كند؛ و مردي كه مرد بيگانه‌اي را بر شكم‌ همسرش‌ بيابد و عذرى ندارد، جز اينكه او را طلاق دهد كه مبادا شريك فرزند شخص ديگرى شود؛ و مردي‌ كه غلام بدى دارد و او را آزار مي‌دهد، عذرى ندارد مگر اينكه او را بفروشد و يا آزاد كند؛ و در آخر، دو مردى كه همسفرند و همديگر را لعنت مي‌كنند و عذرى ندارند، جز اينكه از هم جدا شوند.

6- مَجَالِسُ الشَّيْخِ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُبْدُونٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الزُّبَيْرِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ رِزْقٍ عَنْ يَحْيَى بْنِ الْعَلَا وَ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ جَمِيعاً عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالا مَا وَدَّعَنَا قَطُّ إِلَّا أَوْصَانَا بِخَصْلَتَيْنِ عَلَيْكُمْ بِصِدْقِ الْحَدِيثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَى الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ فَإِنَّهُمَا مِفْتَاحُ الرِّزْقِ‌.[9]

يحيى بن علا و اسحاق بن عمار مى‌گويند: هرگز امام صادق علیه السّلام با ما خداحافظى نكرد، مگر آن‌كه ما را به دو خصلت سفارش نمود: بر شماست راستگويى و بازگرداندن امانت به نيكوكار و بدكار؛ زيرا اين دو، كليد روزى‌ است.

7- وَ مِنْهُ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ حَيَّانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ عَبَّادِ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ خَلَّادٍ أَبِي عَلِيٍّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ رَجُلٌ يَا جَعْفَرُ الرَّجُلُ يَكُونُ لَهُ مَالٌ فَيُضَيِّعُهُ فَيَذْهَبُ قَالَ احْتَفِظْ بِمَالِكَ فَإِنَّهُ قِوَامُ دِينِكَ ثُمَّ قَرَأَ وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَكُمُ‌ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِياماً. [10]

امام صادق علیه السّلام فرمود: مردى گفت: اى جعفر! كسى صاحب مالى است و آن را تباه مى‌كند و آن مال از ميان مى‌رود. فرمود: مالت را حفظ كن كه مايه‌ قوام دين تو است، سپس اين آيه را خواند: {و اموال خود را ـ كه خداوند آن را وسيله‌ قوام [زندگى‌] شما قرار داده ـ به سفيهان مدهيد.}

8- نَهْجُ الْبَلَاغَةِ، قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ مَنِ اتَّجَرَ بِغَيْرِ فِقْهٍ ارْتَطَمَ فِي الرِّبَا. [11]

اميرالمؤمنين علیه السّلام فرمود: هركس‌ بدون‌ علم به احكام شرعى تجارت كند، گرفتار ربا مي‌شود.

9- كِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْبَلَحِ الْبَصْرِيِّ عَنْ أَبِي بَكْرِ بْنِ عَيَّاشٍ عَنْ أَبِي حَصِيرَةَ عَنْ مُخْتَارٍ التَّمَّارِ وَ كَانَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ قَالَ: كُنْتُ أَبِيتُ فِي مَسْجِدِ الْكُوفَةِ وَ أَبُولُ فِي الرَّحْبَةِ وَ آخُذُ الْخُبْزَ مِنَ الْبَقَّالِ فَخَرَجْتُ ذَاتَ يَوْمٍ أُرِيدُ بَعْضَ أَسْوَاقِهَا فَإِذَا بِصَوْتٍ بِي فَقَالَ يَا هَذَا ارْفَعْ إِزَارَكَ فَإِنَّهُ أَنْقَى لِثَوْبِكَ وَ أَتْقَى لِرَبِّكَ قُلْتُ مَنْ هَذَا فَقِيلَ لِي هَذَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ع فَخَرَجْتُ أَتْبَعُهُ وَ هُوَ مُتَوَجِّهٌ إِلَى سُوقِ الْإِبِلِ فَلَمَّا أَتَاهَا وَقَفَ فِي وَسَطِ السُّوقِ فَقَالَ يَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ إِيَّاكُمْ وَ الْيَمِينَ الْفَاجِرَةَ فَإِنَّهَا تُنْفِقُ السِّلْعَةَ وَ تَمْحَقُ الْبَرَكَةَ ثُمَّ أَتَى سُوقَ الْكَرَابِيسِ فَإِذَا هُوَ بِرَجُلٍ وَسِيمٍ فَقَالَ يَا هَذَا عِنْدَكَ ثَوْبَانِ بِخَمْسَةِ دَرَاهِمَ فَوَثَبَ الرَّجُلُ فَقَالَ نَعَمْ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فَلَمَّا عَرَفَهُ مَضَى عَنْهُ وَ تَرَكَهُ فَوَقَفَ عَلَى غُلَامٍ فَقَالَ لَهُ يَا غُلَامُ عِنْدَكَ ثَوْبَانِ بِخَمْسَةِ دَرَاهِمَ قَالَ نَعَمْ عِنْدِي ثَوْبَانِ أَحَدُهُمَا أَخْيَرُ مِنَ الْآخَرِ وَاحِدٌ بِثَلَاثَةٍ وَ الْآخَرُ بِدِرْهَمَيْنِ قَالَ هَلُمَّهُمَا فَقَالَ يَا قَنْبَرُ خُذِ الَّذِي بِثَلَاثَةٍ قَالَ أَنْتَ أَوْلَى بِهِ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ تَصْعَدُ الْمِنْبَرَ وَ تَخْطُبُ النَّاسَ قَالَ يَا قَنْبَرُ أَنْتَ شَابٌّ وَ لَكَ شِرَّةُ الشَّبَابِ وَ أَنَا أَسْتَحِي مِنْ رَبِّي أَنْ أَتَفَضَّلَ عَلَيْكَ لِأَنِّي سَمِعْتُ‌ رَسُولَ اللَّهِ ص يَقُولُ أَلْبِسُوهُمْ مِمَّا تَلْبَسُونَ وَ أَطْعِمُوهُمْ مِمَّا تَأْكُلُونَ ثُمَّ لَبِسَ الْقَمِيصَ وَ مَدَّ يَدَهُ فِي رُدْنِهِ فَإِذَا هُوَ يَفْضُلُ عَنْ أَصَابِعِهِ فَقَالَ يَا غُلَامُ اقْطَعْ هَذَا الْفَضْلَ فَقَطَعَهُ فَقَالَ الْغُلَامُ هَلُمَّ أَكُفَّهُ يَا شَيْخُ فَقَالَ دَعْهُ كَمَا هُوَ فَإِنَّ الْأَمْرَ أَسْرَعُ مِنْ ذَلِكَ. [12]

ابو حصيره از مختار تمار نقل كرده است كه مردى از مردم بصره گويد: من در مسجد كوفه‌ مى‌خوابيدم و براى قضاى حاجت به حياط مى‌رفتم و از بقال نان مى‌گرفتم. روزي به قصد بازار بيرون آمدم كه صدايي مرا خواند: اى مرد، جامه‌ات را بالا بكش تا هم جامه‌ات پاكيزه‌تر ماند و هم براى پروردگارت پرهيزكارتر باشى. پرسيدم: اين مرد كيست؟ گفتند: اميرالمؤمنين على بن ابى طالب علیه السّلام است.

از پى او رفتم. به بازار شترفروشان مى‌رفت. چون به آنجا رسيد، وسط بازار ايستاد و گفت: اى جماعت فروشندگان! از سوگند دروغ بپرهيزيد كه سوگند خوردن اگر كالا را به فروش برساند، بركت را از ميان مى‌برد. سپس به بازار كرباس ‌فروشان رفت. و با مردى خوش‌روى برخورد كرد، على علیه السّلام به او فرمود: آيا دو جامه به بهاي پنج درهم داري؟ مرد به ناگاه از جا پريد و گفت: بله يا اميرالمؤمنين. چون فروشنده او را شناخت، از مغازه‌ او گذشت و او را ترك كرد. آنگاه  كنار غلامي ايستاد. فرمود: اى غلام، آيا دو جامه به پنج درهم نزدت هست؟ غلام گفت: آري! دو جامه دارم، يكي از آن‌ها كه بهتر از ديگرى است را به سه درهم مى‌دهم و آن ديگر را دو درهم.

على علیه السّلام فرمود: آنها را بياور و به قنبر گفت: آنكه به سه درهم مى‌ارزد از آن تو. قنبر گفت: يا اميرالمؤمنين، آن براى شما مناسب‌تر است كه به منبر مى‌رويد و براى مردم سخنراني مى‌كنيد. ايشان گفت: تو جوانى و در تو شور جوانى است. من از پروردگارم شرم دارم كه خود را بر تو برترى دهم، كه از رسول خدا صلّی الله علیه و آله شنيده‌ام كه فرمود: به زيردستان همان چيزي را بپوشانيد كه خود مى‌پوشيد و همان را خورانيد كه خود مى‌خوريد. آنگاه جامه را بر تن و دست در آستين آن كرد كه از انگشتانش بلندتر بود. فرمود: اى غلام، اين تكه را ببر. او آن را بريد و گفت: اى شيخ! بگذار لبه‌اش را بدوزم. على علیه السّلام گفت: چنان که هست رهايش كن كه امر ـ مرگ ـ از آن سریع‌تر است.

10- الأمالي للصدوق أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنِ ابْنِ حُمَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: كَانَ عَلِيٌّ ع كُلَّ بُكْرَةٍ يَطُوفُ فِي أَسْوَاقِ الْكُوفَةِ سُوقاً سُوقاً وَ مَعَهُ الدِّرَّةُ عَلَى عَاتِقِهِ وَ كَانَ لَهَا طَرَفَانِ وَ كَانَتْ تُسَمَّى السبيتة [السَّبِيبَةَ] فَيَقِفُ عَلَى سُوقٍ سُوقٍ فَيُنَادِي يَا مَعْشَرَ التُّجَّارِ قَدِّمُوا الِاسْتِخَارَةَ وَ تَبَرَّكُوا بِالسُّهُولَةِ وَ اقْتَرِبُوا مِنَ الْمُبْتَاعِينَ وَ تَزَيَّنُوا بِالْحِلْمِ وَ تَنَاهَوْا عَنِ الْكَذِبِ وَ الْيَمِينِ وَ تَجَافَوْا عَنِ الظُّلْمِ وَ أَنْصِفُوا الْمَظْلُومِينَ وَ لَا تَقْرَبُوا الرِّبَا وَ أَوْفُوا الْكَيْلَ وَ الْمِيزانَ‌ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ‌ يَطُوفُ فِي جَمِيعِ أَسْوَاقِ الْكُوفَةِ فَيَقُولُ هَذَا ثُمَّ يَقُولُ‌

محمد بن قيس از امام باقر علیه السّلام روايت كرده است كه فرمود: امام على علیه السّلام هر بامداد در بازارهاى كوفه، يكى پس از ديگرى، با تازيانه‌اى بر دوش ـ كه دو سر داشت و «سبيبه» ناميده مى‌شد ـ مي‌چرخيد، و بر سر هر بازار مى‌ايستاد و ندا مي‌داد: اى تاجران و كاسبان! در طلب خير و بركت از خداوند پيشي گيريد، و از آسانگيرى (در داد و ستد) بركت جوييد، با خريداران صميمى باشيد و بردبارى را زينت خود سازيد، از دروغ گفتن و سوگند خوردن خوددارى ورزيد، از ستمگرى دورى گزينيد و با مظلومان به انصاف رفتار كنيد، از ربا بپرهيزيد {و پيمانه و ترازو را به عدالت بدهيد، و حقوق مردم را كم مدهيد، و در زمين به فساد سر برمداريد} [14] . ايشان در همه‌ بازارهاي كوفه گردش مى‌كرد و اين سخنان را بيان مي‌كرد، سپس مي‌فرمود:

لذت‌هايي كه آدمي از كار حرام به آن كامروا مي‌شود، از بين مى‌رود و در پايان آن لذت‌ها، تنها گناه و ننگ و عاقبتى بد باقي مى‌ماند؛

آرى، لذتى كه به دنبال آن آتش جهنم باشد، خيري در آن نيست.

11- عيون أخبار الرضا عليه السلام بِالْأَسَانِيدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ الْمَغْبُونُ لَا مَحْمُودٌ وَ لَا مَأْجُورٌ. [15]

امام رضا علیه السّلام از اجدادش روايت كرده است كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: مغبون (ضرر ديده)، نه مورد ستايش قرار گرفته و نه پاداش داده مي‌شود.

12- الخصال ابْنُ الْمُتَوَكِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِيِّ رَفَعَهُ إِلَى الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ إِذَا التَّاجِرَانِ صَدَقَا وَ بَرَّا بُورِكَ لَهُمَا وَ إِذَا كَذِبَا وَ خَانَا لَمْ يُبَارَكْ لَهُمَا وَ هُمَا بِالْخِيَارِ مَا لَمْ يَفْتَرِقَا فَإِنِ اخْتَلَفَا فَالْقَوْلُ قَوْلُ رَبِّ السِّلْعَةِ أَوْ يَتَتَارَكَا. [16]

على علیه السّلام از پيامبر خدا صلّی الله علیه و آله نقل كردند كه فرمود: هنگامى كه دو تاجر راست بگويند و نيكى كنند، به آنها بركت داده مى‌شود، و چون دروغ بگويند و خيانت كنند، به آنها بركت داده نمى‌شود و آنان مادامى كه از هم جدا نشده‌اند، حق انتخاب دارند و هرگاه اختلاف پيدا كنند، سخن، سخن صاحب كالاست و يا مي‌توانند متاركه كنند.

13- الخصال أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ بزيد [يَزِيدَ] عَنْ مَرْوَكٍ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: فِي الْجَيِّدِ دَعْوَتَانِ وَ فِي الرَّدِيِّ دَعْوَتَانِ يُقَالُ لِصَاحِبِ الْجَيِّدِ بَارَكَ اللَّهُ فِيكَ وَ فِيمَنْ بَاعَكَ وَ يُقَالُ لِصَاحِبِ الرَّدِيِّ لَا بَارَكَ اللَّهُ فِيكَ وَ لَا فِيمَنْ بَاعَكَ‌.[17]

امام صادق علیه السّلام فرمود: در كالاى خوب دو دعا و در كالاى بد نيز دو دعا وجود دارد: به صاحب كالاى خوب گفته مى‌شود: خداوند به تو و به كسى كه اين جنس را به تو فروخته، بركت بدهد و به صاحب كالاى بد گفته مى‌شود: خداوند به تو و به كسى كه اين را به تو فروخته، بركت ندهد.

14- الخصال الْخَلِيلُ عَنِ ابْنِ خُزَيْمَةَ عَنْ أَبِي مُوسَى عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ سُفْيَانَ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ مُسْهِرٍ عَنْ خَرَشَةَ بْنِ الْحُرِّ عَنْ أَبِي ذَرٍّ عَنِ النَّبِيِّ ص قَالَ: ثَلَاثَةٌ لَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْمَنَّانُ الَّذِي لَا يُعْطِي شَيْئاً إِلَّا بِمِنَّةٍ وَ الْمُسْبِلُ إِزَارَهُ وَ الْمُنَفِّقُ سِلْعَتَهُ بِالْحَلْفِ الْفَاجِرِ. [18]

پيامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: سه گروهند كه خداوند با آنان سخن نمي‌گويد: شخص بسيار منت‌گزاري كه چيزي را جز با منت گزاری نمي‌بخشد، كسى كه لباسش را از روى تكبر بر زمين ‌كشد و كسي كه كالايش را با سوگند دروغ بفروشد.

15- الخصال أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ تَمِيمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِدْرِيسَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ الزَّعْفَرَانِيِّ عَنْ عَبْدِ الْوَهَّابِ بْنِ عَطَاءٍ عَنْ إِسْرَائِيلَ بْنِ يُونُسَ عَنْ زَيْدِ بْنِ عَطَاءٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُنْكَدِرِ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ غَفَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِرَجُلٍ كَانَ مِنْ قَبْلِكُمْ كَانَ سَهْلًا إِذَا بَاعَ سَهْلًا إِذَا اشْتَرَى سَهْلًا إِذَا قَضَى سَهْلًا إِذَا اقْتَضَى‌.[19]

محمد بن منكدر از جابر بن عبداللّه نقل مى‌كند كه پيامبر خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند مردى‌ را كه‌ پيش‌ از شما بود، آمرزيد، زيرا او وقتى چيزي مى‌فروخت و چيزي مى‌خريد، آسان مى‌گرفت و چون داوري مي‌كرد و از كسي داوري مي‌خواست، آسان مى‌گرفت.

16- الخصال أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ مَنْ بَاعَ وَ اشْتَرَى‌ فَلْيَجْتَنِبْ خَمْسَ خِصَالٍ وَ إِلَّا فَلَا يَبِيعَنَّ وَ لَا يَشْتَرِيَنَّ الرِّبَا وَ الْحَلْفَ وَ كِتْمَانَ الْعَيْبِ وَ الْحَمْدَ إِذَا بَاعَ وَ الذَّمَّ إِذَا اشْتَرَى‌.[20]

سكوني از امام صادق علیه السّلام و ايشان از پدرانش روايت كرده است كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: كسى كه خريد و فروش مى‌كند، بايد از پنج خصلت اجتناب ورزد، در غير اين صورت خريد و فروش نكند: ربا، سوگند خوردن، پنهان كردن عيب و تعريف كردن به‌هنگام فروش و بد گفتن هنگام خريدن.

17- الخصال الْأَرْبَعُمِائَةِ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ أَكْثِرُوا ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا دَخَلْتُمُ الْأَسْوَاقَ وَ عِنْدَ اشْتِغَالِ النَّاسِ فَإِنَّهُ كَفَّارَةٌ لِلذُّنُوبِ وَ زِيَادَةٌ فِي الْحَسَنَاتِ وَ لَا تُكْتَبُوا فِي الْغَافِلِينَ‌.[21]

اميرالمؤمنين علیه السّلام فرمود: هرگاه وارد بازار شديد و نيز هنگام سرگرم بودن مردم به كار، بسيار خداوند بزرگ را ياد كنيد كه آن كفاره‌ گناهان است و باعث فزوني حسنات مي‌گردد، پس از غافلان مباشيد.

18- وَ قَالَ ع‌ تَعَرَّضُوا لِلتِّجَارَةِ فَإِنَّ فِيهَا غِنًى لَكُمْ عَمَّا فِي أَيْدِي النَّاسِ وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُحِبُّ الْمُتَحَرِّفَ الْأَمِينَ‌.[22]

اميرالمؤمنين علیه السّلام فرمود: به تجارت روي بياوريد كه آن شما را از آنچه كه در دستان مردم است بي‌نياز مي‌سازد و خداوند انسان شاغل‌ امين‌ را دوست دارد.

19- وَ قَالَ ع‌ إِذَا اشْتَرَيْتُمْ مَا تَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ مِنَ السُّوقِ فَقُولُوا حِينَ تَدْخُلُونَ الْأَسْوَاقَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ ص اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ صَفْقَةٍ خَاسِرَةٍ وَ يَمِينٍ فَاجِرَةٍ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ بَوَارِ الْأَيِّمِ‌.[23]

اميرالمؤمنين علیه السّلام فرمود: هنگام خريد مايحتاج خود از بازار و زمان ورود به بازار بگوييد: گواهى مي‌دهم كه خدايى جز خداى يكتا نيست و او شريكي ندارد و گواهى مي‌دهم كه محمد بنده و فرستاده‌ اوست. پروردگارا، پناه مى‌برم به تو، از معامله‌ زيان آور و از سوگند دروغ و پناه مى‌برم به تو از کسادی و بی مشتری بودن.

20- التوحيد أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ وَ غَيْرِهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ النَّبِيُّ ص لِزَيْنَبَ الْعَطَّارَةِ إِذَا بِعْتِ فَأَحْسِنِي فَإِنَّهُ أَتْقَى وَ أَبْقَى لِلْمَالِ الْخَبَرَ. [24]

حسين بن زيد از امام صادق علیه السّلام روايت كرده كه پيامبر صلّی الله علیه و آله به‌ زينب‌ عطر فروش فرمود: هر گاه چيزى مى‌فروشى، با عدالت و راستي رفتار كن، زيرا آن براى مال انسان پاك‌تر و با بركت‌تر است... ادامه خبر.

21- الخصال حَمْزَةُ الْعَلَوِيُّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: أَرْبَعَةٌ يَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَنْ أَقَالَ نَادِماً أَوْ أَغَاثَ لَهْفَاناً أَوْ أَعْتَقَ نَسَمَةً أَوْ زَوَّجَ عَزَباً. [25]

سماعه از امام صادق علیه السّلام روايت كرده است كه فرمود: چهار گروهند كه خداوند عزوجل روز قيامت بدانها نظر رحمت مي‌افكند: هر كس از شخص پشيمانى درگذرد، كسي كه به فرياد دردمندي رسد، و كسي كه بنده‌اى را آزاد كند، و کسی که مجردي‌ را تزويج نمايد.

22- الأمالي للصدوق ابْنُ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ مُقْبِلٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِي خَلَفٍ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‌ مَنْ قَالَ فِي السُّوقِ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَلْفَ أَلْفِ حَسَنَةٍ. [26]

امام صادق علیه السّلام فرمود: هركس در بازار بگويد: «گواهى مي‌دهم كه خدايى جز خداى يكتا نيست و او شريكي ندارد و گواهى مي‌دهم كه محمد بنده و فرستاده‌ اوست» خداوند برايش هزاران هزار حسنه مي‌نويسد.

23- عيون أخبار الرضا عليه السلام بِالْأَسَانِيدِ الثَّلَاثَةِ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ مَنْ قَالَ حِينَ يَدْخُلُ السُّوقَ‌ سُبْحانَ اللَّهِ‌ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ‌ وَ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ‌ وَحْدَهُ‌ لا شَرِيكَ لَهُ‌ لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ‌ وَ هُوَ حَيٌّ لَا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَ هُوَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ أُعْطِيَ مِنَ الْأَجْرِ عَدَدَ مَا خَلَقَ اللَّهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ. [27]

پيامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: هركس هنگام ورود به بازار بگويد: «پاك و منزه است خداوند و ستايش از آن اوست و معبودى جز او نيست، يكتاست و شريكى ندارد، فرمانروايى و ستايش مخصوص اوست. زنده مى‌كند و مى‌ميراند، و او زنده‌اى است كه مرگ ندارد. خير و خوبى در اختيار اوست و او بر هر چيزي تواناست»، خداوند به تعداد موجوداتي كه تا روز قيامت خلق كرده است به او پاداش مي‌هد.

24- معاني الأخبار أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنِ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: جَاءَ أَعْرَابِيٌّ أَحَدُ بَنِي عَامِرٍ إِلَى النَّبِيِّ ص فَسَأَلَهُ وَ ذَكَرَ حَدِيثاً طَوِيلًا يَذْكُرُ فِي آخِرِهِ أَنَّهُ سَأَلَهُ الْأَعْرَابِيُّ عَنِ الصُّلَيْعَاءِ وَ الْقُرَيْعَاءِ وَ خَيْرِ بِقَاعِ الْأَرْضِ وَ شَرِّ بِقَاعِ الْأَرْضِ فَقَالَ بَعْدَ أَنْ أَتَاهُ جَبْرَئِيلُ فَأَخْبَرَهُ إِنَّ الصُّلَيْعَاءَ الْأَرْضُ السَّبِخَةُ الَّتِي لَا تَرْوَى وَ لَا يَشْبَعُ مَرْعَاهَا وَ الْقُرَيْعَاءَ الْأَرْضُ الَّتِي لَا تُعْطِي بَرَكَتَهَا وَ لَا يَخْرُجُ نَبْتُهَا وَ لَا يُدْرَكُ مَا أُنْفِقَ فِيهَا وَ شَرَّ بِقَاعِ الْأَرْضِ الْأَسْوَاقُ وَ هُوَ مَيْدَانُ إِبْلِيسَ يَغْدُو بِرَايَتِهِ وَ يَضَعُ كُرْسِيَّهُ وَ يَبُثُّ ذُرِّيَّتَهُ فَبَيْنَ مُطَفِّفٍ فِي قَفِيزٍ أَوْ طَائِشٍ فِي مِيزَانٍ أَوْ سَارِقٍ فِي ذِرَاعٍ‌ أَوْ كَاذِبٍ فِي سِلْعَتِهِ فَيَقُولُ عَلَيْكُمْ بِرَجُلٍ مَاتَ أَبُوهُ وَ أَبُوكُمْ حَيٌّ فَلَا يَزَالُ مَعَ أَوَّلِ مَنْ يَدْخُلُ وَ آخِرِ مَنْ يَرْجِعُ وَ خَيْرَ الْبِقَاعِ الْمَسَاجِدُ وَ أَحَبَّهُمْ إِلَيْهِ أَوَّلُهُمْ دُخُولًا وَ آخِرُهُمْ خُرُوجاً. [28]

مفضل بن سعيد از امام باقر علیه السّلام روايت كرده است كه فرمود: عرب باديه‌نشينى از بنى عامر، خدمت پيامبرصلّی الله علیه و آله آمد و از حضرت سؤالی پرسيد ـ و سخن طولانى اي را بيان كرد ـ و در آخر آن آورده است كه اعرابى از آن حضرت درباره‌ «صليعاء و قريعاء» و بهترين نقطه‌ زمين، و بدترين نقطه‌ زمين سؤال كرد. پيامبر ـ بعد از آنكه جبرئيل آمد، اين سؤال را از او پرسيد ـ به مرد پاسخ داد: «صليعاء» زمين باير يا شوره‌زارى است كه سيراب و سرسبز نمى‌گردد، و چراگاهش سير نمى‌كند و «قريعاء» زمينى است كه بركتى ندارد و گياهي در آن نمي‌رويد، هر چه در آن هزينه شود، بهره‌اى از آن عايد نمى‌گردد.

 و بدترين مكان زمين، بازار است كه جولانگاه شيطان بوده و او هر بامداد پرچم خويش را در آنجا برمي‌افرازد و تخت خويش‌ را در آن مى‌نهد و اولادش را پراكنده مى‌كند؛ آنان كساني هستند كه پيمانه را كم دهند، يا  كفه ترازو را سبك گيرند، يا از متر پارچه بدزدند، يا درباره‌ كالايي دروغ گويند، شيطان به فرزندانش گويد: سفارش مي كنم شما را به مردى كه پدرش مرده و حال آنكه پدر شما زنده است، و شيطان همواره با نخستين فردى كه وارد بازار مى‌شود، و آخرين نفرى كه از آن خارج مي‌شود، همراه مى‌باشد. و اما بهترين مكان‌هاي زمين، مساجد است، و محبوب‌ترين مردم نزد خدا، شخصى است كه اول از همه وارد مسجد ‌مي‌شود و آخرين نفري است كه از آن خارج مي‌شود.

25- الأمالي للشيخ الطوسي الْمُفِيدُ عَنِ ابْنِ قُولَوَيْهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ عَمِيرَةَ عَنْ جَابِرٍ الْجُعْفِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِجِبْرِيلَ أَيُّ الْبِقَاعِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَالَ الْمَسَاجِدُ وَ أَحَبُّ أَهْلِهَا إِلَى اللَّهِ أَوَّلُهُمْ دُخُولًا إِلَيْهَا وَ آخِرُهُمْ خُرُوجاً مِنْهَا قَالَ فَأَيُّ الْبِقَاعِ أَبْغَضُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى قَالَ الْأَسْوَاقُ وَ أَبْغَضُ أَهْلِهَا إِلَيْهِ أَوَّلُهُمْ دُخُولًا إِلَيْهَا وَ آخِرُهُمْ خُرُوجاً مِنْهَا. [29]

جابر جعفي از امام باقر علیه السّلام و ايشان از پدرانش روايت كرده است كه پيامبر صلّی الله علیه و آله از جيرئيل پرسيد: محبوب‌ترين مكان‌هاي زمين در نزد خداوند كدام است؟ جبرئيل جواب داد: مساجد، و محبوب‌ترين مردم نزد خدا، شخصى است كه اول از همه وارد مسجد ‌مي‌شود و آخر از همه از آن خارج مي‌شود. پيامبر پرسيد: بدترين مكان‌ها در نزد خداوند تعالي كدام است؟ گفت: بازارها، و بدترين‌ترين مردم در پيشگاه خداوند، شخصى است كه زودتر از ديگران وارد بازار ‌مي‌شود و ديرتر از ديگران از آن خارج مي‌شود.

26- الأمالي للشيخ الطوسي الْمُفِيدُ عَنِ الْجِعَابِيِّ عَنِ ابْنِ عُقْدَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُسْتَوْرِدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُثْمَانَ بْنِ زَيْدِ بْنِ بَكَّارِ بْنِ الْوَلِيدِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ‌ مَنْ دَخَلَ سُوقاً فَقَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الظُّلْمِ وَ الْمَأْثَمِ وَ الْمَغْرَمِ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْحَسَنَاتِ عَدَدَ مَنْ فِيهَا مِنْ فَصِيحٍ وَ أَعْجَمَ‌.[30]

امام صادق علیه السّلام فرمود: هركس كه هنگام ورود به بازار بگويد: «گواهى مي‌دهم كه خدايى جز خداى يكتا نيست و او شريكي ندارد و گواهى مي‌دهم كه محمد بنده و فرستاده‌ اوست، پروردگارا به تو پناه مى‌برم از ظلم و گناه و زيان» خداوند برايش به تعداد عرب و عجم حسنات مي‌نويسد.

27- الأمالي للصدوق ابْنُ إِدْرِيسَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي الْخَطَّابِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَيُبْغِضُ الْمُنَفِّقَ سِلْعَتَهُ بِالْأَيْمَانِ‌.[31]

امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند دشمن كسى است كه كالايش‌ را با سوگند به فروش برساند.

28- ثواب الأعمال أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ أَخِيهِ عَلِيٍّ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دُرُسْتَوَيْهِ عَنْ عَجْلَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: ثَلَاثَةٌ يُدْخِلُهُمُ اللَّهُ الْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِسَابٍ إِمَامٌ عَادِلٌ وَ تَاجِرٌ صَدُوقٌ وَ شَيْخٌ أَفْنَى عُمُرَهُ‌ فِي طَاعَةِ اللَّهِ‌.[32]

امام صادق علیه السّلام فرمودند: سه گروه هستند كه خداوند آنان را بدون حساب وارد بهشت مي‌كند: امام عادل، تاجر صادق و پيرمردي كه عمرش را در اطاعت و بندگي خداوند صرف كرده باشد.

29- ثواب الأعمال ابْنُ الْمُتَوَكِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِيِّ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ سَعِيدِ بْنِ جَنَاحٍ عَنْ حُسَيْنِ بْنِ مُخْتَارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: ثَلَاثَةٌ لَا يَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِمْ ثَانِي عِطْفِهِ وَ مُسْبِلُ إِزَارِهِ خُيَلَاءَ وَ الْمُنَفِّقُ سِلْعَتَهُ بِالْأَيْمَانِ إِنَّ الْكِبْرِيَاءَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ‌.[33]

امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند عزوجل به سه نفر نظر رحمت نمى‌افكند: به كسى كه از روی تكبر، روي بگرداند؛ كسى كه لباسش را از روى تكبر بر زمين ‌كشد؛ و كسي كه كالايش را با سوگند بفروشد، همانا بزرگى فقط مخصوص خداوند بزرگ است.

30- المحاسن فِي رِوَايَةِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَيُبْغِضُ الْمُنَفِّقَ سِلْعَتَهُ بِالْأَيْمَانِ‌.[34]

امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند دشمن كسى است كه كالايش‌ را با سوگند به فروش برساند.

31- فرحة الغري عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَحْمَدَ عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ الْأَخْضَرِ عَنْ أَبِي الْفَضْلِ بْنِ نَاصِرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَيْمُونٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ الْعَلَوِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحُسَيْنِ الْجُعْفِيِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ حُسَيْنِ بْنِ غَزَالٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَعْرُوفٍ الْهِلَالِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ: لَيْسَ لِلْبَحْرِ جَارٌ وَ لَا لِلْمَلِكِ صَدِيقٌ وَ لَا لِلْعَافِيَةِ ثَمَنٌ وَ كَمْ مِنْ نَاعِمٍ وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ وَ قَالَ تَمَسَّكُوا بِالْخَمِيسِ وَ قَدِّمُوا الِاسْتِخَارَةَ وَ تَزَكَّوْا بِالسُّهُولَةِ وَ تَزَيَّنُوا بِالْحِلْمِ وَ اجْتَنِبُوا الْكَذِبَ وَ أَوْفُوا الْمِكْيالَ وَ الْمِيزانَ‌.[35]

امام صادق علیه السّلام فرمود: براي دريا همسايه‌اي و براي پادشاه دوستي نيست و سلامتي را بهايى‌ نيست‌، چه بسيار كساني كه بهره‌مند از نعمتند، اما از آن غافل‌اند. و نيز فرمود: روز پنجشنبه [را مبارك بشماريد] و به آن پایبند باشيد و در هر كاري ابتدا از خداوند طلب خير كنيد و زكات و صدقه را به آسانى ادا كنيد. صبر و بردبارى را زينت خود سازيد و از دروغ‌ اجتناب‌ ورزيد و پيمانه و ترازو را به عدالت بدهيد.

32- المحاسن أَبُو سُلَيْمَانَ الْحَذَّاءُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فَيْضٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يَشْتَرِي مَا يُذَاقُ أَ يَذُوقُهُ قَبْلَ أَنْ يَشْتَرِيَهُ قَالَ نَعَمْ فَلْيَذُقْهُ وَ لَا يَذُوقَنَّ مَا لَا يَشْتَرِيهِ‌.[36]

محمد بن فيض گويد: از امام صادق علیه السّلام پرسيدم: مردي چيز چشيدنى را مى‌خرد، آيا قبل از خريدن مي‌تواند آن را بچشد؟ فرمود: بله، مي‌تواند بچشد، اما چيزي را كه نمي‌خواهد بخرد، نبايد بچشد.

33- فقه الرضا عليه السلام رُوِيَ‌ أَنَّ مَنِ اتَّجَرَ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ لَا فِقْهٍ ارْتَطَمَ فِي الرِّبَا ارْتِطَاماً. [37]

روايت شده است كه هر كس‌ بدون‌ علم و آگاهي به احكام شرعى، تجارت كند، قطعاً گرفتار ربا مي‌شود.

34- وَ رُوِيَ‌ أَنَّ مَنْ بَاعَ أَوِ اشْتَرَى فَلْيَحْفَظْ خَمْسَ خِصَالٍ وَ إِلَّا فَلَا يَبِيعُ وَ لَا يَشْتَرِي الرِّبَا وَ الْحَلْفَ وَ كِتْمَانَ الْعَيْبِ وَ الْمَدْحَ إِذَا بَاعَ وَ الذَّمَّ إِذَا اشْتَرَى‌.[38]

و روايت شده است، كسى كه خريد و فروش مى‌كند بايد از پنج خصلت اجتناب ورزد، در غير اين صورت خريد و فروش نكند: ربا، سوگند خوردن، پنهان كردن عيب و تعريف كردن به ‌هنگام فروش و بد گفتن هنگام خريدن.

35- وَ رُوِيَ‌ رِبْحُ الْمُؤْمِنِ عَلَى أَخِيهِ رِباً إِلَّا أَنْ يَشْتَرِيَ مِنْهُ شَيْئاً بِأَكْثَرَ مِنْ مِائَةِ دِرْهَمٍ فَيَرْبَحَ فِيهِ قُوتَ يَوْمِهِ أَوْ يَشْتَرِيَ مَتَاعاً لِلتِّجَارَةِ فَيَرْبَحَ عَلَيْهِ رِبْحاً خَفِيفاً وَ إِذَا كُنْتَ فِي تِجَارَتِكَ وَ حَضَرَتِ الصَّلَاةُ فَلَا يَشْغَلْكَ عَنْهَا مَتْجَرُكَ فَإِنَّ اللَّهَ وَصَفَ قَوْماً وَ مَدَحَهُمْ فَقَالَ‌ رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ‌ وَ كَانَ هَؤُلَاءِ الْقَوْمُ يَتَّجِرُونَ فَإِذَا حَضَرَتِ الصَّلَاةُ تَرَكُوا تِجَارَتَهُمْ وَ قَامُوا إِلَى صَلَاتِهِمْ وَ كَانُوا أَعْظَمَ أَجْراً مِمَّنْ لَا يَتَّجِرُ فَيُصَلِّي وَ مَنِ اتَّجَرَ فَلْيَجْتَنِبِ الْكَذِبَ وَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا خَاطَ قَلَانِسَ وَ حَشَاهَا قُطْناً عَتِيقاً لَمَا جَازَ لَهُ حَتَّى يُبَيِّنَ عَيْبَهُ الْمَكْتُومَ وَ إِذَا سَأَلَكَ شِرَى ثَوْبٍ فَلَا تُعْطِهِ مِنْ عِنْدِكَ فَإِنَّهَا خِيَانَةٌ وَ لَوْ كَانَ الَّذِي عِنْدَكَ أَجْوَدَ مِمَّا عِنْدَ غَيْرِكَ‌ وَ اسْتَعْمِلْ فِي تِجَارَتِكَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ وَ الْأَفْعَالَ الْجَمِيلَةَ لِلدِّينِ وَ الدُّنْيَا. [39]

روايت شده است كه سود بردن مؤمن از برادرش رباست، مگر اين‌كه بيش از صد درهم از وى خريد كند؛ بدين ترتيب مي‌تواند به اندازه‌ خوراك يك روز خود از وى سود بگيرد، يا كالايى را براى تجارت از وى بخرد، كه در اين صورت مى‌تواند اندكى سود بگيرد. [40] هرگاه مشغول كسب و تجارت بودي و وقت نماز رسيد، نبايد كار تجارت، تو را از نماز باز دارد، كه خداوند قومى را توصيف كرده و چنين به ستايش آنان پرداخته است: {مردانى كه نه تجارت و نه داد و ستدى، آنان را از ياد خدا مشغول نمى‌دارد.}

و آنان مردمى بودند كه تجارت مى‌كردند، و چون وقت نماز مى‌رسيد، تجارت خود را رها مى‌كردند و به نماز مى‌ايستادند؛ و اجر ايشان بالاتر از اجر كسى خواهد بود كه مشغول كسب و كارى نيست و در وقت نماز به نماز مى‌ايستد. همچنين كسى كه تجارت مى‌كند، بايد از دروغ اجتناب كند. و اگر شخصي كلاه بدوزد و لاى آن‌ها پنبه‌‌ كهنه بگذارد، عملش درست نيست مگر اينكه عيب پنهان آن را آشكار كند. و هرگاه شخصى از تو بخواهد لباسى برايش بخرى، از جنس خود به وى نده؛ زيرا اين خيانت‌ است‌، حتى اگر جنس تو مرغوب‌تر از جنس ديگران باشد. [41] و در تجارت و كسب خود، اخلاق نيكو داشته باش، و رفتارهاى پسنديده‌ دين و دنيا را به كار گير.

36- فقه الرضا عليه السلام‌ إِذَا اشْتَرَيْتَ مَتَاعاً أَوْ سِلْعَةً أَوْ جَارِيَةً أَوْ دَابَّةً فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّي اشْتَرَيْتُ أَلْتَمِسُ فِيهِ مِنْ رِزْقِكَ فَاجْعَلْ لِي فِيهِ رِزْقاً اللَّهُمَّ إِنِّي أَلْتَمِسُ فِيهِ فَضْلَكَ فَاجْعَلْ لِي فِيهِ فَضْلًا اللَّهُمَّ إِنِّي أَلْتَمِسُ فِيهِ مِنْ خَيْرِكَ وَ بَرَكَتِكَ وَ سَعَةِ رِزْقِكَ فَاجْعَلْ لِي فِيهِ رِزْقاً وَاسِعاً وَ رِبْحاً طَيِّباً هَنِيئاً مَرِيئاً تَقُولُهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ‌ وَ إِذَا أُصِبْتَ بِمَالٍ فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّي عَبْدُكَ وَ ابْنُ عَبْدِكَ وَ ابْنُ أَمَتِكَ وَ فِي قَبْضَتِكَ نَاصِيَتِي بِيَدِكَ تَحْكُمُ فِيمَا تَشَاءُ وَ تَفْعَلُ مَا تُرِيدُ اللَّهُمَّ فَلَكَ الْحَمْدُ عَلَى حُسْنِ قَضَائِكَ وَ بَلَائِكَ اللَّهُمَّ هُوَ مَالُكَ وَ رِزْقُكَ وَ أَنَا عَبْدُكَ خَوَّلْتَنِي حِينَ رَزَقْتَنِي اللَّهُمَّ فَأَلْهِمْنِي شُكْرَكَ فِيهِ وَ الصَّبْرَ عَلَيْهِ حِينَ أُصِبْتُ وَ أُخِذْتُ اللَّهُمَّ أَنْتَ أَعْطَيْتَ فَأَنْتَ أَصَبْتَ اللَّهُمَّ لَا تَحْرِمْنِي ثَوَابَهُ وَ لَا تَنْسَنِي مِنْ خلقه [خَلَفِهِ‌] فِي دُنْيَايَ وَ آخِرَتِي إِنَّكَ عَلَى ذَلِكَ قَادِرٌ اللَّهُمَّ أَنَا لَكَ وَ بِكَ وَ إِلَيْكَ وَ مِنْكَ‌ لا أَمْلِكُ لِنَفْسِي ضَرًّا وَ لا نَفْعاً وَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تُحْرِزَ مَتَاعَكَ فَاقْرَأْ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَ اكْتُبْهَا وَ ضَعْهَا فِي وَسَطِهِ وَ اكْتُبْ أَيْضاً وَ جَعَلْنا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْناهُمْ فَهُمْ لا يُبْصِرُونَ‌ لَا ضَيْعَةَ عَلَى مَا حَفِظَهُ اللَّهُ‌ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ‌ فَإِنَّكَ قَدْ أَحْرَزْتَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَلَا يَصِلُ إِلَيْهِ سُوءٌ بِإِذْنِ اللَّهِ‌.[42]

چون كالا يا جنس‌ يا كنيز يا چهارپايي خريدى بگو: بار خدايا، خريدم آن را و روزى تو را در آن مي‌طلبم، برايم در آن روزى قرار ده و فضل تو را در آن خواستارم، در آن‌ برايم‌ فضل قرار ده. خداوندا، در آن خير و بركت و فراوانى روزى‌ات را خواستارم، در آن برايم روزى واسع و سود حلال و گوارا قرار ده، سپس هريك از آن‌ها را سه بار تكرار كند. [43] چون به مالى رسيدى بگو: بار خدايا من بنده و بنده زاده و فرزند كنيز تو هستم و سرنوشت من در دست توست، هر حكمى خواهى درباره‌ام بنما و هر چه خواهى با من بكن. پروردگارا، در برابر قضا و قدر، ستايش براي توست، خدايا آن مال و روزى توست و من بنده‌ تو هستم كه براى روزى، آن را به من عطا نمودي. خدايا شكر و سپاس اين نعمت را به من الهام كن و نيز صبر در آن را آن‌هنگام كه بدان رسيدم و آن را گرفتم، خدايا تو بر من عطا كردي و تو مرا از نعمت بهره‌مند ساختي، خدايا مرا از ثوابش محروم مساز و مرا ـ كسي را كه خلقش كرده‌اي ـ در دنيا و آخرتم ناديده مگير كه تو بر هر چه توانائى. خدايا من براي تو و با توام و مقصدم به سوى توست و از توام و هيچ اختياري در سود و زيان خويش ندارم.

و چون خواهى كالاى خود را بيمه كنى، آيه الكرسى بخوان و آن را بنويس و ميان آن كالا قرار بده و همچنين بنويس: «وَ جَعَلْنا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْناهُمْ فَهُمْ لا يُبْصِرُونَ‌ لَا ضَيْعَةَ عَلَى مَا حَفِظَهُ اللَّهُ‌ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيم‌» { و [ما] فراروى آنها سدّى و پشت سرشان سدّى نهاده و پرده‌اى بر [چشمان‌] آنان فرو گسترده‌ايم، در نتيجه نمى‌توانند ببينند.}آنچه كه خداوند حفظ كند، تباه نمي‌گردد. {پس اگر روى برتافتند، بگو: خدا مرا بس است. هيچ معبودى جز او نيست. بر او توكل كردم، و او پروردگار عرش بزرگ است.} [44] بدين ترتيب تو آن را بيمه كردى و انشاءا... به اذن خدا گزندي به آن نمي‌رسد.

37- فتح الأبواب أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‌ أَنَّهُ أَوْصَاهُ فِي التِّجَارَةِ فَقَالَ عَلَيْكَ بِصِدْقِ اللِّسَانِ فِي حَدِيثِكَ وَ لَا تَكْتُمْ عَيْباً يَكُونُ فِي تِجَارَتِكَ وَ لَا تَغْبِنِ الْمُسْتَرْسِلَ فَإِنَّ غَبْنَهُ رِبًا وَ لَا تَرْضَ لِلنَّاسِ إِلَّا مَا تَرْضَاهُ لِنَفْسِكَ وَ أَعْطِ الْحَقَّ وَ خُذْهُ وَ لَا تَحِفْ وَ لَا تَخُنْ فَإِنَّ التَّاجِرَ الصَّدُوقَ مَعَ السَّفَرَةِ الْكِرَامِ الْبَرَرَةِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ اجْتَنِبِ الْحَلْفَ فَإِنَّ الْيَمِينَ الْفَاجِرَةَ تُورِثُ صَاحِبَهَا النَّارَ وَ التَّاجِرُ فَاجِرٌ إِلَّا مَنْ أَعْطَى الْحَقَّ وَ أَخَذَهُ وَ إِذَا عَزَمْتَ عَلَى السَّفَرِ أَوْ حَاجَةٍ مُهِمَّةٍ فَأَكْثِرِ الدُّعَاءَ وَ الِاسْتِخَارَةَ. [45]

احمد بن محمد يحيي از يكي دوستانش نقل كرده است كه امام صادق علیه السّلام در مورد كسب و تجارت او را چنين سفارش كرد و فرمود: بر تو باد راستگويى در سخن، و مبادا عيب موجود در كالايت را پنهان كنى؛ و مشتري‌اي را كه نزد تو آمده، مغبون مكن، كه اين غبن در حكم ربا است؛ و براي ديگران نپسند مگر آنچه را كه براى خود مى‌پسندى؛ و از راه حق ببخش و به دست آور؛ عيب كالا را پنهان نساز و خيانت نكن، كه تاجر راستگو در روز قيامت، با فرشتگان كاتب بزرگوار و نيكوكار همراه خواهد بود. از قسم خوردن بپرهيز كه قسم دروغ، قسم خورنده را به جهنم مي‌كشاند؛ و تاجر و كاسب فاجر است، مگر اينكه به حق بخرد و به حق بفروشد، هرگاه تصميم بر سفر يا به دست آوردن حاجتي مهم گرفتي، بسيار دعا و طلب خير كن.

38- كِتَابُ الْغَارَاتِ، لِإِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الثَّقَفِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي شَيْبَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَوْنٍ عَنْ مِسْعَرٍ عَنْ أَبِي حِجَارَةَ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ قَالَ: كَانَ عَلِيٌّ ع يَأْتِي السُّوقَ فَيَقُولُ يَا أَهْلَ السُّوقِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ إِيَّاكُمْ وَ الْحَلْفَ فَإِنَّهُ يُنَفِّقُ السِّلْعَةَ وَ يَمْحَقُ الْبَرَكَةَ وَ إِنَّ التَّاجِرَ فَاجِرٌ إِلَّا مَنْ أَخَذَ الْحَقَّ وَ أَعْطَاهُ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ ثُمَّ يَمْكُثُ الْأَيَّامَ ثُمَّ يَأْتِي فَيَقُولُ مِثْلَ مَقَالَتِهِ فَكَانَ إِذَا جَاءَ قَالُوا قَدْ جَاءَ المرد شكنبه أَيْ قَدْ جَاءَ عَظِيمُ الْبَطْنِ فَيَقُولُ أَسْفَلُهُ طَعَامٌ وَ أَعْلَاهُ عِلْمٌ. [46]

ابوسعيد گويد: امام على علیه السّلام به بازار مى‌آمد و مى‌گفت: اى بازاريان، از خدا بترسيد و از سوگند دروغ بپرهيزيد، كه سوگند خوردن اگر كالا را به فروش برساند، بركت را از ميان مى‌برد، تاجر و كاسب فاجر است، مگر اينكه به حق بخرد و به حق بفروشد، همين و بس. سپس بعد از چند روز دوباره به بازار مى‌آمد و همان سخنان را تكرار مي‌كرد. هر وقت كه به بازار مى‌آمد، بازاريان مى‌گفتند: مرد شكنبه آمد (يعنى آن مرد شكم‌ بزرگ‌ آمد). على علیه السّلام می‌فرمود: پايينش طعام است و بالايش علم.

39- وَ مِنْهُ، عَنْ بَشِيرِ بْنِ خَيْثَمَةَ الْمُرَادِيِّ عَنْ عَبْدِ الْقُدُّوسِ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ عَنِ الْحَارِثِ عَنْ عَلِيٍّ ع‌ أَنَّهُ دَخَلَ السُّوقَ فَقَالَ يَا مَعْشَرَ اللَّحَّامِينَ مَنْ نَفَخَ مِنْكُمْ فِي اللَّحْمِ فَلَيْسَ مِنَّا. [47]

در همين كتاب از حارث نقل شده است كه گفت: على علیه السّلام وارد بازار شد و گفت: اى جماعت قصابان، هر يك از شما در گوشت بدمد، از ما نيست.

40- وَ مِنْهُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي شَيْبَةَ عَنْ أَبِي مُعَاوِيَةَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنِ النُّعْمَانِ بْنِ سُورٍ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ: كَانَ يَخْرُجُ إِلَى السُّوقِ وَ مَعَهُ الدِّرَّةُ فَيَقُولُ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفُسُوقِ وَ مِنْ شَرِّ هَذِهِ السُّوقِ. [48]

در همين كتاب از نعمان بن سعد نقل شده است كه گويد: على علیه السّلام همراه با تازيانه به بازار مى‌رفت و مى‌گفت: بار خدايا، به تو پناه مى‌برم از فسق و فجور و شر اين بازار.

41- عِدَّةُ الدَّاعِي، عَنِ النَّبِيِّ ص‌ مَنْ ذَكَرَ اللَّهَ فِي السُّوقِ مُخْلِصاً عِنْدَ غَفْلَةِ النَّاسِ وَ شُغُلِهِمْ بِمَا فِيهِ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَغْفِرَةً لَمْ تَخْطُرْ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ. [49]

از پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله روايت شده است كه فرمود: هركس در بازار و هنگام غفلت و سرگرم بودن مردم به كار دنيا، خدا را ياد كند، خداوند براي او هزاران حسنه مي‌نويسد و چنان او را مي‌آمرزد كه به ذهن هيچ انساني خطور نمي‌كند.

42- الْهِدَايَةُ، مَنِ اتَّجَرَ فَلْيَجْتَنِبِ خَمْسَةَ أَشْيَاءَ الْيَمِينَ وَ الْكَذِبَ وَ كِتْمَانَ الْعَيْبِ وَ الْمَدْحَ إِذَا بَاعَ وَ الذَّمَّ إِذَا اشْتَرَى وَ الْكَادُّ عَلَى عِيَالِهِ مِنْ حَلَالٍ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ‌.[50]

هركس كه تجارت مى‌كند، بايد از پنج چيز اجتناب ورزد: سوگند خوردن، دروغ، پنهان كردن عيب كالا و تعريف كردن به‌هنگام فروش و بد گفتن هنگام خريدن. كسى كه در راه تأمين مخارج خانواده‌اش تلاش كند، مانند مجاهد در راه خداست.

43- وَ قَالَ الصَّادِقُ ع‌ مَا أَجْمَلَ فِي الطَّلَبِ مَنْ رَكِبَ الْبَحْرَ. [51]

امام صادق علیه السّلام فرمود: چه زیباست که برای طلب روزی سوار (کشتی در) دریا شوی.

44- وَ قَالَ ع‌ الرِّزْقُ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ وَ إِنْ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاكَ فَاطْلُبْهُ مِنْ حَلَالٍ فَإِنَّكَ أَكَلْتَهُ حَلَالًا إِنْ طَلَبْتَهُ مِنْ وَجْهِهِ وَ إِلَّا أَكَلْتَهُ حَرَاماً وَ هُوَ رِزْقُكَ لَا بُدَّ مِنْ أَكْلِهِ وَ كَسْبُ الْمُغَنِّيَةِ حَرَامٌ وَ لَا بَأْسَ بِكَسْبِ النَّائِحَةِ إِذَا قَالَتْ صِدْقاً. [52]

و نيز فرمود: روزى دو نوع است: روزي‌اي كه تو آن را طلب مي‌كني و روزي‌اي كه خود، تو را طلب مي‌كند و حتي اگر به دنبال آن نروي به سويت مي‌آيد، پس آن را از راه حلال به دست آور كه اگر از راه پاكش طلب كني خوردنش حلال است، در غير اين صورت، آن را از حرام خورده‌اي و آن روزي توست و چاره‌اي جز خوردنش نداري. مزد گرفتن زن آوازه‌خوان حرام است و اجرت گرفتن زن نوحه‌گر در صورتى كه راست بگويد، اشكال ندارد.

45- وَ قَدْ رُوِيَ‌ أَنَّهَا تَسْتَحِلُّهُ بِضَرْبِ إِحْدَاهِمَا عَلَى الْأُخْرَى وَ لَا بَأْسَ بِكَسْبِ الْمَاشِطَةِ إِذَا لَمْ تُشَارِطْ وَ قَبِلَتْ مَا تُعْطَى وَ لَا تَصِلُ شَعْرَ الْمَرْأَةِ بِشَعْرِ امْرَأَةٍ غَيْرِهَا فَأَمَّا شَعْرُ الْمَعْزِ فَلَا بَأْسَ أَنْ يُوصَلَ بِشَعْرِ امْرَأَةٍ. [53]

و نيز روايت شده است که با زدن یکی بر دیگری، آن را حلال دانسته و اجرت گرفتن زن آرايشگر، در صورتى كه هر چه دادند بپذيرد و شرطي نگذارد، مانعي ندارد. نبايد موى زني را به سر زن ديگر وصل کرد، ولى اشکالی ندارد که موى بز به موی زن وصل شود.

46- كِتَابُ زَيْدٍ النَّرْسِيِّ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا أَحْرَزْتَ مَتَاعاً فَقُلِ اللَّهُمَّ إِنِّي اسْتَوْدَعْتُكَهُ يَا مَنْ لَا يُضَيِّعُ وَدِيعَتَهُ وَ اسْتَحْرَسْتُكَهُ فَاحْفَظْهُ عَلَيَّ وَ احْرُسْهُ لِي بِعَيْنِكَ الَّتِي لَا تَنَامُ وَ بِرُكْنِكَ الَّذِي لَا يُرَامُ وَ بِعِزِّكَ الَّذِي لَا يَذِلُّ وَ بِسُلْطَانِكَ الْقَاهِرِ الْغَالِبِ لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ. [54]

زيد نرسى از امام صادق عليه السّلام روايت مى‌كند كه فرمود: هرگاه خواستي كالايى‌ را حفظ كنى، بگو: خدايا! من آن را نزد تو به امانت مى‌گذارم. اى كسى كه امانتش را تباه نمى‌سازد، و نگهبانى از آن را از تو درخواست مى‌كنم، پس آن را براى من حفظ كن و از آن با چشمان هميشه بيدارت، با قدرت و نيروى زوال ناپذيرت، با عزّت جاودانه‌ات و با قدرت غالب و قاهرت بر هر چيز، پاسدارى كن.

47- كِتَابُ الْغَايَاتِ، قَالَ ع‌ شِرَارُ النَّاسِ الزَّرَّاعُونَ وَ التُّجَّارُ إِلَّا مَنْ شَحَّ مِنْهُمْ عَلَى دِينِهِ‌.[55]

امام صادق علیه السّلام فرمود: بدترين مردم، كشاورزان و تاجران هستند، مگر كساني از آنان كه بر دين خود پايدار باشند.

48- وَ قَالَ ع‌ شَرُّ الرِّجَالِ التُّجَّارُ الْخَوَنَةُ. [56]

و نيز فرمود: بدترين مردان، تاجران خائن هستند.

49- كِتَابُ الْإِمَامَةِ وَ التَّبْصِرَةِ، عَنْ سَهْلِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ مُوسَى بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً سَمْحاً قَاضِياً وَ سَمْحاً مُقْتَضِياً. [57]

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند بيامرزد بنده‌اي را که در هنگام قضاوت و یا قضاوت خواستن، با گذشت است.

50- وَ مِنْهُ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ غَبْنُ الْمُسْتَرْسِلِ رِبًا. [58]

پيامبر صلّی الله علیه و آله به روايت امام صادق علیه السّلام و پدرانش فرمود: مغبون كردن کسی که به تو اعتماد کرده ربا است.