میانه روی در طلب روزی

آیات:

ـ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ [1]

{براستی كه خدا بر هركس بخواهد بي‌شمار روزي مي‌دهد.}

ـ اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ [2]

{خدا روزي را براي هر كه بخواهد، گشاده يا تنگ مي‌كند.}

ـ وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلاَّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ [3]

{و هيچ چيز نيست مگر آنكه گنجينه‌هاى آن نزد ماست، و ما آن را جز به اندازه‌اى معين فرو نمى‌فرستيم.}

ـ وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلى‌ بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ [4]

{و خدا بعضى از شما را در روزى بر بعضى ديگر برترى داده است.}‌

ـ إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّهُ كانَ بِعِبادِهِ خَبيراً بَصيراً [5]

{بى‌گمان، پروردگار تو براى هر كه بخواهد، روزى را گشاده يا تنگ مى‌گرداند. در حقيقت، او به [حال‌] بندگانش آگاه بيناست.}

ـ وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها لا نَسْئَلُكَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُكَ [6]

{و كسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شكيبا باش. ما از تو جوياى روزى نيستيم، ما به تو روزى مى‌دهيم.‌}

ـ وَ اللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ [7]

{و خدا [ست كه‌] هر كه را بخواهد بى‌حساب روزى مى‌دهد.}

ـ وَ كَأَيِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يَرْزُقُها وَ إِيَّاكُمْ وَ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ [8]

{و چه بسيار جاندارانى كه نمى‌توانند متحمّل روزى خود شوند. خداست كه آنها و شما را روزى مى‌دهد، و اوست شنواى دانا.}

ـ اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَليمٌ [9]

{خدا بر هر كس از بندگانش كه بخواهد روزى را گشاده مى‌گرداند و [يا] بر او تنگ مى‌سازد، زيرا خدا به هر چيزى داناست.}

ـ أَوَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّ في‌ ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُون [10]

{آيا ندانسته‌اند كه [اين‌] خداست كه روزى را براى هر كس كه بخواهد فراخ يا تنگ مى‌گرداند؟ قطعاً در اين [امر] براى مردمى كه ايمان مى‌آورند عبرتهاست.}

ـ اللَّهُ الَّذي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُم [11] ‌

{خدا همان كسى است كه شما را آفريد، سپس به شما روزى بخشيد.}

ـ قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّه‌ [12]

{بگو: كيست كه شما را از آسمانها و زمين روزى مى‌دهد؟ بگو: خدا.}

ـ قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ يَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَيْرُ الرَّازِقين‌ [13]

{بگو: در حقيقت، پروردگار من است كه روزى را براى هر كس از بندگانش كه بخواهد گشاده يا براى او تنگ مى‌گرداند. و هر چه را انفاق كرديد عوضش را او مى‌دهد. و او بهترين روزى دهندگان است.}

ـ هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض [14] ‌

{آيا غير از خدا آفريدگارى است كه شما را از آسمان و زمين روزى دهد؟}

ـ لَهُ مَقاليدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَليمٌ [15]

{كليدهاى آسمانها و زمين از آنِ اوست. براى هر كس كه بخواهد روزى را گشاده يا تنگ مى‌گرداند. اوست كه بر هر چيزى داناست.}

ـ اللَّهُ لَطيفٌ بِعِبادِهِ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزيزُ [16] .

{خدا نسبت به بندگانش مهربان است: هر كه را بخواهد روزى مى‌دهد و اوست نيرومند غالب.}

ـ ‌وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ إِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبيرٌ بَصيرٌ [17]

{و اگر خدا روزى را بر بندگانش فراخ گرداند، مسلّماً در زمين سر به عصيان برمى‌دارند، ليكن آنچه را بخواهد به اندازه‌اى [كه مصلحت است‌] فرو مى‌فرستد. به راستى كه او به [حال‌] بندگانش آگاهِ بيناست.}‌

ـ إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتين‌ [18]

{خداست كه خود روزى‌بخشِ نيرومندِ استوار است.}

ـ وَ أَنَّهُ هُوَ أَغْنى‌ وَ أَقْنى [19] ‌

{و هم اوست كه [شما را] بى‌نياز كرد و سرمايه بخشيد.}

ـ وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْها وَ تَرَكُوكَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقين [20] ‌

{و چون داد و ستد يا سرگرمى ببينند، به سوى آن روى‌آور مى‌شوند، و تو را در حالى كه ايستاده‌اى ترك مى‌كنند. بگو: آنچه نزد خداست، از سرگرمى و از داد و ستد بهتر است، و خدا بهترين روزى‌دهندگان است‌.}

ـ وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا*وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدْرا [21]

{و هر كس از خدا پروا كند، [خدا] براى او راه بيرون‌شدنى قرار مى‌دهد. و از جايى كه حسابش را نمى‌كند، به او روزى مى‌رساند، و هر كس بر خدا اعتماد كند او براى وى بس است. خدا فرمانش را به انجام‌رساننده است. به راستى خدا براى هر چيزى اندازه‌اى مقرّر كرده است.}

روایات:

1- كَنْزُ الْكَرَاجُكِيِّ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ لَيْسَ الْغِنَى فِي كَثْرَةِ الْعَرْضِ وَ إِنَّمَا الْغِنَى غَنَاءُ النَّفْسِ‌.[22]

پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله فرمود: ثروت در کثرت نمایش مال نیست بلکه در غنای نفس است.

2- وَ قَالَ ص‌ ثَلَاثُ خِصَالٍ مِنْ صِفَةِ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ الثِّقَةُ بِاللَّهِ فِي كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ الْغِنَى بِهِ عَنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ الِافْتِقَارُ إِلَيْهِ فِي كُلِّ شَيْ‌ءٍ. [23]

و فرمود: سه ويژگي از صفات اولياء خداوند است: اطمينان به خداوند در هر چيزي، بى‌نيازی از هر چيزي با تکیه بر خدا و نيازمندي به او در هر چيزي.

3- وَ قَالَ ص‌ أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِأَشْقَى الْأَشْقِيَاءِ قَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنِ اجْتَمَعَ عَلَيْهِ فَقْرُ الدُّنْيَا وَ عَذَابُ الْآخِرَةِ نَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِكَ‌.[24]

و فرمود: آيا شما را از بدبخت‌ترين مردم باخبر سازم؟ گفتند: آري يا رسول اللَّه، فرمود: آنكه فقر دنيا و عذاب آخرت بر او گرد آيد، پناه برخدا از آن.

4- وَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ الْفَقْرُ يُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِهِ وَ الْمُقِلُّ غَرِيبٌ فِي بَلَدِهِ وَ مَنْ فَتَحَ عَلَى نَفْسِهِ بَاباً مِنَ الْمَسْأَلَةِ فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْهِ بَاباً مِنَ الْفَقْرِ. [25]

اميرمؤمنان علی علیه السّلام فرمود: فقر، برهان شخص خردمند را ضايع مي‌كند، فقير در شهر خود هم غريب است، و هركس دري از درخواست ـ از مردم ـ را به روي خود بگشايد، خداوند درى از فقر را به سويش مي‌گشايد.

5- وَ قَالَ ع‌ الْعَفَافُ زِينَةُ الْفَقْرِ وَ الشُّكْرُ زِينَةُ الْغَنَاءِ. [26]

و فرمود: عفاف و پارسايي زينت فقر و شكرگزارى زينت توانگري است.

6- وَ قَالَ ع‌ مَنْ كَسَاهُ الْغَنَاءُ ثَوْبَهُ خَفِيَ عَنِ الْعُيُونِ عَيْبُهُ‌.[27]

و فرمود: هركس جامه‌ بي‌نيازي بر تن كند، عيوبش از ديده‌ها پنهان ماند.

7- وَ قَالَ ع‌ مَنْ أَبْدَى إِلَى النَّاسِ ضَرَّهُ فَقَدْ فَضَحَ نَفْسَهُ وَ خَيْرُ الْغَنَاءِ تَرْكُ السُّؤَالِ وَ شَرُّ الْفَقْرِ لُزُومُ الْخُضُوعِ‌.[28]

و فرمود: هركس تنگدستى خويش را بر مردم آشكار سازد، خود را رسوا كرده است، بهترين بي‌نيازي، ترك درخواست (گدايى) و بدترين فقر، تن دادن به زبونى است.

8- وَ قَالَ ع‌ اسْتَغْنِ بِاللَّهِ عَمَّنْ شِئْتَ تَكُنْ نَظِيرَهُ وَ احْتَجْ إِلَى مَنْ شِئْتَ تَكُنْ أَسِيرَهُ وَ أَفْضِلْ عَلَى مَنْ شِئْتَ تَكُنْ أَمِيرَهُ‌.[29]

و فرمود: با خداوند از هر كس که مي‌خواهى مستغنی شو تا مانند او شوي، دست نياز به سوي هر كس مي‌خواهي دراز كن تا اسير او گردى و به هر كس مي‌خواهى بخشش كن تا امير او شوي.

9- وَ قَالَ ع‌ لَا مُلْكَ أَذْهَبُ بِالْفَاقَةِ مِنَ الرِّضَا بِالْقُنُوعِ‌.[30]

و فرمود: هيچ ثروتى فقر را از بين نمي‌برد، مگر قناعت (جز قناعت پيشه ساختن، هيچ ثروتي فقر را از بين نمي‌برد).

10- وَ رُوِيَ‌ أَنَّ الْمَاءَ تَصَبَّبَ عَلَى صَخْرَةٍ فَوُجِدَ عَلَيْهَا مَكْتُوباً إِنَّمَا يَتَبَيَّنُ الْغَنَاءُ وَ الْفَقْرُ بَعْدَ الْعَرَضِ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‌.[31]

روايت است كه آب بر سنگى ريخت و بر آن اين نوشته نمايان شد: فقر و توانگرى، تنها پس از عرضه به پيشگاه خداوند آشكار مي‌شوند.

11- وَ قَالَ رَجُلٌ لِلصَّادِقِ ع عِظْنِي فَقَالَ لَا تُحَدِّثْ نَفْسَكَ بِفَقْرٍ وَ لَا بِطُولِ عُمُرٍ. [32]

مردى به امام صادق علیه السّلام گفت: مرا موعظه كن، امام فرمود: فقر و طول عمر را بر خود تلقين نكن.

12- وَ قِيلَ‌ مَا اسْتَغْنَى أَحَدٌ بِاللَّهِ إِلَّا افْتَقَرَ النَّاسُ إِلَيْهِ‌.[33]

و گفتند: هرکس با تکیه بر خدا مستغنی شود، مردم به او نیازمند می شوند.

13- وَ أُنْشِدَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع‌

اين شعر به اميرالمؤمنين علیه السّلام نسبت داده شده:

دنيا را با هرآنچه مي‌شود دفع كن، دنيا را با هر آنچه بريده مي‌شود از خود ببُر.

انسان بيهوده به دنبال بي‌نيازي است، بي‌نيازي در خويشتن است اگر قناعت پيشه كند.

14- وَ عَنِ النَّبِيِّ ص قَالَ: أَكْثِرُوا الِاسْتِغْفَارَ فَإِنَّهُ يَجْلِبُ الرِّزْقَ‌.[35]

از رسول خدا صلّی الله علیه و آله روايت است كه فرمود: بسيار استغفار كنيد چرا كه باعث افزايش روزي مي‌شود.

15- وَ قَالَ ص‌ مَنْ رَضِيَ بِالْيَسِيرِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِيَ اللَّهُ مِنْهُ بِالْيَسِيرِ مِنَ الْعَمَلِ‌.[36]

و فرمود: هركس به روزى اندك راضي باشد، خداوند تعالى به اعمال اندكي از او راضی مي‌شود.

16- وَ رُوِيَ‌ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَى إِلَى عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ لِيَحْذَرِ الَّذِي يَسْتَبْطِئُنِي فِي الرِّزْقِ أَنْ أَغْضَبَ فَأَفْتَحَ عَلَيْهِ بَاباً مِنَ الدُّنْيَا. [37]

و روايت شده كه خداوند بزرگ به عيسى بن مريم علیه السّلام وحى كرد: كسى كه روزى دادن مرا كند ‌شمارد، بايد بر حذر باشد از اينكه خشمگين شوم و درى از دنيا را بر وى بگشايم (و گرفتار دنيا شود)

17- وَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ الرِّزْقُ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ فَإِنْ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاكَ‌.[38]

اميرمؤمنان علی علیه السّلام فرمود: روزى دو نوع است، روزي‌اي كه تو آن را طلب مي‌كني و روزي‌اي كه خود تو را طلب مي‌كند و اگر به دنبال آن نروى به ‌دنبالت مي‌آيد.

18- وَ قَالَ ع‌ مَنْ حَسُنَتْ نِيَّتُهُ زِيدَ فِي رِزْقِهِ‌.[39]

و فرمود: هركس نيت خويش را نيكو سازد، روزي‌اش فزوني يابد.

19- عِدَّةُ الدَّاعِي، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ كَيْفَ بِكَ إِذَا بَقِيتَ فِي قَوْمٍ يَجْبُونَ رِزْقَ سَنَتِهِمْ لِضَعْفِ الْيَقِينِ فَإِذَا أَصْبَحْتَ فَلَا تُحَدِّثْ نَفْسَكَ بِالْمَسَاءِ وَ إِذَا أَمْسَيْتَ فَلَا تُحَدِّثْ نَفْسَكَ بِالصَّبَاحِ فَإِنَّكَ لَا تَدْرِي مَا اسْمُكَ غَداً. [40]

رسول خدا صلی الله علیه و آله به برخي از اصحاب خود فرمود: حالت چگونه خواهد بود اگر زنده بمانى و قومى را ببينى كه به خاطر ضعف ايمانشان، خرج يك سالشان را ذخيره مى‌كنند؟ مبادا هنگام صبح، فكرت را به شب مشغول سازى (اندوهگين مخارج شب باشي) و هنگام شب، در فكر صبح باشي، در حالي كه تو نمى‌دانى فردا نامت چيست (آيا نامت زنده است يا مرده؟).

20- وَ قَالَ ص‌ مَنْ بَذَّرَ أَفْقَرَهُ اللَّهُ‌.[41]

و نيز فرمود: هركس اموالش را (با اسراف) هدر دهد، خداوند متعال او را فقير مي‌سازد.

21- وَ قَالَ ص‌ مَا عَالَ امْرُؤٌ اقْتَصَدَ. [42]

و فرمود: كسي كه ميانه روى پيشه كند، نيازمند نمي‌شود.

22- وَ فِي الْوَحْيِ الْقَدِيمِ يَا ابْنَ آدَمَ خَلَقْتُكَ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ فَلَمْ أَعْيَ بِخَلْقِكَ‌ أَ وَ يُعْيِينِي رَغِيفٌ أَسُوقُهُ إِلَيْكَ فِي حِينِهِ‌.[43]

در وحی کهن آمده: اي فرزند آدم! من تو را از خاك و سپس از نطفه آفريدم و اين كار برايم دشوار نبود، آيا (تو مي‌پنداري) رساندن قرص ناني به تو برايم دشوار است؟

23- وَ فِيمَا أَوْحَى اللَّهُ إِلَى دَاوُدَ ع مَنِ انْقَطَعَ إِلَيَّ كَفَيْتُهُ‌.[44]

و از جمله سخنانى كه خداوند بر داوود نبى علیه السّلام وحى فرستاد اين است: هر كس به من روى كند و از غير من قطع اميد بنمايد، او را كفايت مى‌كنم.

24- وَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ مَرْفُوعٍ إِلَى النَّبِيِّ ص قَالَ: جَاءَ جَبْرَائِيلُ إِلَى النَّبِيِّ ص فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ أَرْسَلَنِي إِلَيْكَ بِهَدِيَّةٍ لَمْ يُعْطِهَا أَحَداً قَبْلَكَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فَقُلْتُ مَا هِيَ قَالَ الْفَقْرُ وَ أَحْسَنُ مِنْهُ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ الْقَنَاعَةُ وَ أَحْسَنُ مِنْهَا قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ الرِّضَا وَ أَحْسَنُ مِنْهُ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ الزُّهْدُ وَ أَحْسَنُ مِنْهُ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ الْإِخْلَاصُ وَ أَحْسَنُ مِنْهُ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ الْيَقِينُ وَ أَحْسَنُ مِنْهُ قُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ إِنَّ مَدْرَجَةَ ذَلِكَ كُلِّهِ التَّوَكُّلُ عَلَى اللَّهِ قُلْتُ يَا جَبْرَئِيلُ وَ مَا تَفْسِيرُ التَّوَكُّلِ عَلَى اللَّهِ قَالَ الْعِلْمُ بِأَنَّ الْمَخْلُوقَ لَا يَضُرُّ وَ لَا يَنْفَعُ وَ لَا يُعْطِي وَ لَا يَمْنَعُ وَ اسْتِعْمَالُ الْيَأْسِ مِنَ الْمَخْلُوقِ فَإِذَا كَانَ الْعَبْدُ كَذَلِكَ لَمْ يَعْمَلْ لِأَحَدٍ سِوَى اللَّهِ وَ لَمْ يَزِغْ قَلْبُهُ وَ لَمْ يَخَفْ سِوَى اللَّهِ وَ لَمْ يَطْمَعْ إِلَى أَحَدٍ سِوَى اللَّهِ فَهَذَا هُوَ التَّوَكُّلُ قَالَ قُلْتُ يَا جَبْرَئِيلُ فَمَا تَفْسِيرُ الصَّبْرِ قَالَ يَصْبِرُ فِي الضَّرَّاءِ كَمَا يَصْبِرُ فِي السَّرَّاءِ وَ فِي الْفَاقَةِ كَمَا يَصْبِرُ فِي الْغِنَى وَ فِي الْعَنَاءِ كَمَا يَصْبِرُ فِي الْعَافِيَةِ وَ لَا يَشْكُو خَالِقَهُ عِنْدَ الْمَخْلُوقِ بِمَا يُصِيبُهُ مِنَ الْبَلَاءِ قُلْتُ فَمَا تَفْسِيرُ الْقَنَاعَةِ قَالَ يَقْنَعُ بِمَا يُصِيبُ مِنَ الدُّنْيَا يَقْنَعُ بِالْقَلِيلِ وَ يَشْكُرُ بِالْيَسِيرِ قُلْتُ فَمَا تَفْسِيرُ الرِّضَا قَالَ الرَّاضِي الَّذِي لَا يَسْخَطُ عَلَى سَيِّدِهِ أَصَابَ مِنَ الدُّنْيَا أَوْ لَمْ يُصِبْ وَ لَا يَرْضَى مِنْ نَفْسِهِ بِالْيَسِيرِ قُلْتُ يَا جَبْرَئِيلُ فَمَا تَفْسِيرُ الزَّاهِدِ قَالَ الزَّاهِدُ يُحِبُّ مَنْ يُحِبُّ خَالِقُهُ وَ يُبْغِضُ مَنْ يُبْغِضُ خَالِقُهُ وَ يَتَحَرَّجُ مِنْ حَلَالِهَا وَ لَا يَلْتَفِتُ إِلَى حَرَامِهَا فَإِنَّ حَلَالَهَا حِسَابٌ وَ حَرَامَهَا عِقَابٌ وَ يَرْحَمُ جَمِيعَ الْمُسْلِمِينَ كَمَا يَرْحَمُ نَفْسَهُ وَ يَتَحَرَّجُ مِنَ الْكَلَامِ فِيمَا لَا يَعْنِيهِ كَمَا يَتَحَرَّجُ مِنَ الْحَرَامِ وَ يَتَحَرَّجُ مِنْ كَثْرَةِ الْأَكْلِ كَمَا يَتَحَرَّجُ مِنَ الْمَيْتَةِ الَّتِي قَدِ اشْتَدَّ نَتْنُهَا وَ يَتَحَرَّجُ مِنْ حُطَامِ الدُّنْيَا وَ زِينَتِهَا كَمَا يَتَجَنَّبُ النَّارَ أَنْ يَغْشَاهَا وَ أَنْ يُقَصِّرَ أَمَلَهُ وَ كَانَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ أَجَلُهُ قُلْتُ يَا جَبْرَئِيلُ فَمَا تَفْسِيرُ الْإِخْلَاصِ قَالَ الْمُخْلِصُ الَّذِي لَا يَسْأَلُ النَّاسَ شَيْئاً حَتَّى يَجِدَ وَ إِذَا وَجَدَ رَضِيَ وَ إِذَا بَقِيَ عِنْدَهُ شَيْ‌ءٌ أَعْطَاهُ اللَّهُ فَإِنْ لَمْ يَسْأَلِ الْمَخْلُوقَ فَقَدْ أَقَرَّ لِلَّهِ بِالْعُبُودِيَّةِ وَ إِذَا وَجَدَ أَقْرَضَ فَهُوَ عَنِ اللَّهِ رَاضٍ وَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَنْهُ رَاضٍ وَ إِذَا أَعْطَاهُ اللَّهُ فَهُوَ جَدِيرٌ قُلْتُ فَمَا تَفْسِيرُ الْيَقِينِ قَالَ الْمُوقِنُ الَّذِي يَعْمَلُ لِلَّهِ كَأَنَّهُ يَرَاهُ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ يَرَى اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ يَرَاهُ وَ أَنْ يَعْلَمَ يَقِيناً أَنَّ مَا أَصَابَهُ لَمْ يَكُنْ لِيُخْطِئَهُ وَ أَنَّ مَا أَخْطَأَهُ لَمْ يَكُنْ لِيُصِيبَهُ وَ هَذَا كُلُّهُ أَغْصَانٌ وَ مَدْرَجَةُ الزُّهْدِ. [45]

امام صادق علیه السّلام فرمود: جبرئيل خدمت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله آمد، و عرض كرد: يا رسول الله! خداوند بزرگ مرا فرستاده كه هديه‌اى به تو تقديم نمايم كه به احدي قبل از تو نداده است. پيغمبر اكرم صلّی الله علیه و آله فرمود: من پرسيدم: آن چيست؟ گفت: «صبر». بهتر از صبر هم هست. گفتم: بهتر از صبر چيست؟ گفت: قناعت و بهتر از آن هم هست. گفتم: چيست؟ گفت: رضا (خشنودى) و بهتر از آن نيز هست. پرسيدم: بهتر از رضا چيست؟ جواب داد: «زهد» و بهتر از آن هم هست. گفتم: بهتر از زهد چيست؟ گفت: «اخلاص» و نيكوتر از آن نيز هست. گفتم: نيكوتر از اخلاص چيست؟ پاسخ گفت: «يقين» و بهتر از آن هم هست. پرسيدم: اى جبرئيل آن چيست؟ گفت: نردبان رسيدن به همه‌ اينها، و آن «توكّل» بر خداى عزّوجل است. گفتم: اى جبرئيل! تفسير «توكل» بر خدا چيست؟ گفت: دانستن اينكه مخلوق (خدا)، نه ضررى مى‌رساند نه نفعى، نه چيزى مي‌بخشد، نه مانع چيزى مى‌گردد، و اينكه نبايد به مخلوق خدا اميد بست؛ وقتى بنده به اين درجه (از آگاهي) رسيد، آنگاه براى غير خدا كار نمى‌كند و قلبش به بيراهه نمى‌رود و از غير او نمى‌هراسد و به غير او دل نمى‌بندد، اين است معناى توكل. پيغمبر صلّی الله علیه و آله فرمود: گفتم اى جبرئيل، معناى «صبر» چيست؟ گفت: آن است كه انسان در سختى شكيبائى نمايد آن طور كه در شادمانى رفتار مي‌كند، و در نيازمندى صبور باشد، چنان كه در بى‌نيازى صبور است، در سختى و رنج، صابر باشد آن طور كه زمان عافيت، صابر است. و هرگز به خاطر بلاهاى روزگار، نزد مخلوق لب به شكايت از خالقش نگشايد. گفتم: تفسير «قناعت‌» چيست‌؟ گفت: اينكه به آنچه از دنيا به وى مى‌رسد، قانع باشد، با كم بسازد و اندك را شكرگزارى كند. گفتم: پس تفسير «رضا» چيست؟ فرمود: راضي كسي است كه چه روزگار او را در فشار قرار دهد و چه ندهد، بر مولاى خود خشم نمى‌گيرد، و به عمل اندك از خودش خشنود نمى‌گردد. گفتم: اى جبرئيل! تفسير «زهد» چيست؟ پاسخ داد: زاهد دوست مى‌دارد آنچه را آفريدگارش دوست دارد، و دشمن مى‌دارد هر چه را خالقش دشمن دارد، و از حلال دنيا دورى مى‌كند، و به حرام آن التفاتى ندارد، زيرا حلالش حساب دارد و حرامش عقاب، و با همه مسلمانان چنان مهربان است كه نسبت به خود، و از سخن گفتن چنان ابا مي‌كند كه از حرام ابا دارد، از پرخورى چنان پرهيز مى‌نمايد كه از مردار سخت متعفّن شده پرهيز دارد، و از مال دنيا و آرايش آن دورى مى‌نمايد همچون پرهيز از آتشى كه مى‌خواهد او را فرا گيرد، و آرزويش را كوتاه مى‌سازد، و اجلش را ميان دو چشم خود مى‌بيند. گفتم: اى جبرئيل! معناي «اخلاص» چيست؟ گفت: مخلص (كسى كه كار بى‌ريا انجام دهد) كسى است كه از مردم چيزى نخواهد تا خود بيابد، و اگر يافت، خرسند گردد، و هرگاه نزد او چيزى اضافه باشد، آن را در راه خدا مى‌بخشد، و درخواست نكردن او از ديگران، خود اقرارى است به بندگى خدا و وقتى چيزى مي‌يابد، بدان راضى مى‌گردد (و از كم يا زيادش شكايت نمى‌كند)، هم او از خدا راضى است هم خدا از او، بخشيدنش در حالى است كه خود بدان نيازمندتر و سزاوارتر است. گفتم: پس تفسير «يقين» چيست؟ گفت: انسان اهل يقين، كسي است كه طوري براى خدا كار مى‌كند كه گويا او را مى‌بيند. و (يقين دارد) اگر او خدا را به چشم نمى‌بيند، امّا خداوند شاهد وى مى‌باشد و شكي ندارد كه آنچه به او رسيده (از غم و شادي و غيره) بايد به او مي‌رسيد و آنچه به او نرسيده، نبايد مي‌رسيد (تمام آن‌ها از روي حساب بوده) و همه اينها از شاخه‌هاى توكّل و درجات زهد است.

25- وَ رُوِيَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‌ فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‌ وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِكُونَ‌ قَالَ هُوَ قَوْلُ الرَّجُلِ لَوْ لَا فُلَانٌ لَهَلَكْتُ وَ لَوْ لَا فُلَانٌ لَمَا أَصَبْتُ كَذَا وَ كَذَا وَ لَوْ لَا فُلَانٌ لَضَاعَ عِيَالِي أَ لَا تَرَى أَنَّهُ قَدْ جَعَلَ لِلَّهِ شَرِيكاً فِي مُلْكِهِ يَرْزُقُهُ وَ يَدْفَعُ عَنْهُ قُلْتُ فَنَقُولُ لَوْ لَا أَنَّ اللَّهَ مَنَّ عَلَيَّ بِفُلَانٍ لَهَلَكْتُ قَالَ نَعَمْ لَا بَأْسَ‌.[46]

از امام صادق علیه السّلام درباره‌ سخن خداوند تبارك و تعالي: «وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِكُون»، {و بيشترشان به خدا ايمان نمي‌آورند، جز اينكه (با او چيزي را) شريك مي‌گيرند.} چنين روايت شده كه فرمودند: اين (شرك) همان سخن مردي است كه مى‌گويد: اگر فلانى نبود، كار من زار بود؛ اگر فلانى نبود، به چنين و چنان نمى‌رسيدم؛ اگر فلانى نبود، خانواده‌ام گرفتار مى‌شد... مگر نمى‌بينى كه چنين فردى براى خداوند در حكومتش شريك قرار داده‌ است كه آن شريك به او روزى مى‌رساند و ضرر را از او دفع مي‌كند. راوى مى‌گويد: گفتم پس بگويد: اگر خداوند متعال به واسطه‌ فلانى بر من منّت نمى‌گذاشت، هلاك و گرفتار مى‌شدم؟ فرمود: بله، (امثال اين سخنان) اشكالى ندارد.

27- وَ عَنِ النَّبِيِّ ص‌ احْذَرُوا الْمَالَ فَإِنَّهُ كَانَ فِيمَا مَضَى رَجُلٌ قَدْ جَمَعَ مَالًا وَ وَلَداً وَ أَقْبَلَ عَلَى نَفْسِهِ وَ جَمَعَ لَهُمْ فَأَوْعَى فَأَتَاهُ مَلَكُ الْمَوْتِ فَقَرَعَ بَابَهُ وَ هُوَ فِي زِيِّ مِسْكِينٍ فَخَرَجَ إِلَيْهِ الْحُجَّابُ فَقَالَ لَهُمُ ادْعُوا لِي سَيِّدَكُمْ قَالُوا أَ وَ يَخْرُجُ سَيِّدُنَا إِلَى مِثْلِكَ وَ دَفَعُوهُ حَتَّى نَحَّوْهُ عَنِ الْبَابِ ثُمَّ عَادَ إِلَيْهِمْ فِي مِثْلِ تِلْكَ الْهَيْئَةِ وَ قَالَ ادْعُوا لِي سَيِّدَكُمْ وَ أَخْبِرُوهُ أَنِّي مَلَكُ الْمَوْتِ فَلَمَّا سَمِعَ سَيِّدُهُمْ هَذَا الْكَلَامَ قَعَدَ فَرِقاً وَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ لَيِّنُوا لَهُ فِي الْمَقَالِ وَ قُولُوا لَهُ لَعَلَّكَ تَطْلُبُ غَيْرَ سَيِّدِنَا بَارَكَ اللَّهُ فِيكَ قَالَ لَهُمْ لَا وَ دَخَلَ عَلَيْهِ وَ قَالَ لَهُ قُمْ فَأَوْصِ مَا كُنْتَ مُوصِياً فَإِنِّي قَابِضٌ رُوحَكَ قَبْلَ أَنْ أَخْرُجَ فَصَاحَ أَهْلُهُ وَ بَكَوْا فَقَالَ افْتَحُوا الصَّنَادِيقَ وَ اكْتُبُوا مَا فِيهَا مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَى الْمَالِ يَسُبُّهُ وَ يَقُولُ لَهُ لَعَنَكَ اللَّهُ يَا مَالُ أَنْتَ أَنْسَيْتَنِي ذِكْرَ رَبِّي وَ أَغْفَلْتَنِي عَنْ أَمْرِ آخِرَتِي حَتَّى بَغَتَنِي مِنْ أَمْرِ اللَّهِ مَا قَدْ بَغَتَنِي فَأَنْطَقَ اللَّهُ الْمَالَ فَقَالَ لَهُ لِمَ تَسُبُّنِي وَ أَنْتَ أَلْأَمُ مِنِّي أَ لَمْ تَكُنْ فِي أَعْيُنِ النَّاسِ حَقِيراً فَرَفَعُوكَ لِمَا رَأَوْا عَلَيْكَ مِنْ أَثَرِي أَ لَمْ تَحْضُرْ أَبْوَابَ الْمُلُوكِ وَ السَّادَةِ وَ يَحْضُرُهُمَا الصَّالِحُونَ وَ تَدْخُلُ قَبْلَهُمْ وَ يُؤَخَّرُونَ أَ لَمْ تَخْطُبْ بَنَاتِ الْمُلُوكِ وَ السَّادَةِ وَ يَخْطُبُهُنَّ الصَّالِحُونَ فَتُنْكَحُ وَ يُرَدُّونَ فَلَوْ كُنْتَ تُنْفِقُنِي فِي سَبِيلِ الْخَيْرَاتِ لَمْ أَمْتَنِعْ عَلَيْكَ وَ لَوْ كُنْتَ تُنْفِقُنِي فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَمْ أَنْقُصْ عَلَيْكَ فَلِمَ تَسُبُّنِي وَ أَنْتَ أَلْأَمُ مِنِّي إِنَّمَا خُلِقْتُ أَنَا وَ أَنْتَ مِنْ تُرَابٍ فَأَنْطَلِقُ تُرَاثاً وَ انْطَلِقْ‌ بِإِثْمِي هَكَذَا يَقُولُ الْمَالُ لِصَاحِبِهِ‌.[47]

و پيامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: از مال بپرهيزيد! در گذشته مردى بود كه اموال و اولادى داشت و آن اموال را براى خود و خانواده‌اش جمع‌آورى و ذخيره كرده بود، روزى ملك الموت در لباس درويشان به در خانه‌اش آمد و در زد، پس خدمتگزاران جلوى در آمدند. فرمود: اربابتان را صدا كنيد. گفتند: آيا آقاى ما براى امثال تو از خانه برون مى‌آيد! او را كنار زدند و از جلوي در دورش كردند. بار ديگر به همان هيبت و حالت پشت در آمد و فرمود: اربابتان را صدا بزنيد و او را باخبر كنيد كه ملك الموت آمد. وقتى اربابشان اين سخن را شنيد، از ترس نشست و به خدمتگزارانش گفت: با او به نرمى سخن گوييد! و به او بگوييد: شايد در طلب غير از آقاى ما هستى ـ درود خدا بر تو باد ـ ملك الموت به ايشان گفت: خير و داخل شد و به او گفت: برخیز! و آنچه مى‌خواهى وصيت كن؛ زيرا من روح تو را قبل از خروج از خانه مى‌گيرم. خانواده‌اش فرياد زدند و گريه كردند، پس آن مرد گفت: صندوقها را باز كنيد و مقدار طلا و نقره‌اش را یادداشت کنید، سپس رو به مالش كرد، در حالي كه آن را دشنام مي‌‌داد و مي‌گفت: لعنت خدا بر تو باد اى مال! پروردگارم را از يادم بردى و از كار آخرت مرا غافل ساختى تا آنكه به امر خدا (مرگ) ناگهان بر من وارد شد. خداى تعالى مال را به سخن آورد و گفت: چرا مرا دشنام مى‌دهي، در حالي كه ملامت بر تو بيش از من رواست!؟ آيا تو در چشمان مردم پست نبودى و مردم به خاطر من تو را (مقامت) بالا بردند؟ آيا به درهاى سلاطين و بزرگان كه صالحان نيز در آن حضور مي‌يافتند، حاضر نمى‌شدى و تو قبل از آنها داخل مى‌شدى و ايشان بعد از تو؟ آيا از دختران سلاطين و بزرگان خواستگاري نمي‌كردي، حال آنكه صلحا و خوبان هم خواستار آنان بودند، اما به تو جواب مثبت مي‌دادند و آنان را رد مى‌كردند؟ اگر در راه خير هم مرا مى‌بخشيدى من امتناع نمى‌كردم و اگر در راه خدا انفاق مى‌كردى، كاسته نمي‌شدم! از چه روي مرا دشنام مى‌دهى حال آنكه تو لئيم‌ترى؟ تو و من هر دو از خاك هستيم و من بدون گناه به خاك برمى‌گردم و تو به گناه مال‌دارى رهسپار مى‌شوى. مال چنين به صاحبش مى‌گويد.

28- وَ رَوَى أَبُو سَعِيدٍ الْخُدْرِيُّ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص‌ يَقُولُ عِنْدَ مُنْصَرَفِهِ مِنْ أُحُدٍ وَ النَّاسُ مُحْدِقُونَ بِهِ وَ قَدْ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ إِلَى طَلْحَةَ هُنَاكَ أَيُّهَا النَّاسُ أَقْبِلُوا عَلَى مَا كُلِّفْتُمُوهُ مِنْ إِصْلَاحِ آخِرَتِكُمْ وَ أَعْرِضُوا عَمَّا ضُمِنَ لَكُمْ مِنْ دُنْيَاكُمْ وَ لَا تَسْتَعْمِلُوا جوارحا [جَوَارِحَ‌] غُذِّيَتْ بِنِعْمَتِهِ فِي التَّعَرُّضِ لِسَخَطِهِ بِمَعْصِيَتِهِ وَ اجْعَلُوا شُغُلَكُمْ فِي الْتِمَاسِ مَغْفِرَتِهِ وَ اصْرِفُوا هَمَّكُمْ بِالتَّقَرُّبِ إِلَى طَاعَتِهِ مَنْ بَدَأَ بِنَصِيبِهِ مِنَ الدُّنْيَا فَاتَهُ نَصِيبُهُ مِنَ الْآخِرَةِ وَ لَمْ يُدْرِكْ مِنْهَا مَا يُرِيدُ وَ مَنْ بَدَأَ بِنَصِيبِهِ مِنَ الْآخِرَةِ وَصَلَ إِلَيْهِ نَصِيبُهُ مِنَ الدُّنْيَا وَ أَدْرَكَ مِنَ الْآخِرَةِ مَا يُرِيدُ. [48]

ابو سعيد خدرى روايت كرده است: هنگام برگشتن از احد، از رسول خدا صلّی الله علیه و آله، در حالي كه مردم دورش را گرفته بودند و ايشان به درختي تنومند تكيه داده بود، شنيدم كه مي‌فرمود: اى مردم! به اصلاح‌ آخرتتان روي بياوريد‌ و از آنچه كه از دنيايتان ضمانت شده، دورى كنيد. اعضا و جوارحى را كه با نعمت خدا پرورده شده، در خشم و معصيت خدا به كار نگيريد و خود را به طلب آمرزش مشغول سازيد. همت خود را صرف طاعت خدا كنيد كه همانا هركس به دنبال بهره‌اش از دنيا باشد، بهره‌‌ آخرتش را از دست مي‌دهد و به خواسته‌هاي دنيوي‌اش نيز دست نمي‌يابد؛ و اما كسى كه در پي بهره‌‌ آخرتش باشد، بهره‌ دنيوي‌اش نيز به او مي‌رسد و به خواسته‌هاي اخروي‌اش دست مي‌يابد.

29- قَالَ ص‌ إِنَّ اللَّهَ يُعْطِي الدُّنْيَا بِعَمَلِ الْآخِرَةِ وَ لَا يُعْطِي الْآخِرَةَ بِعَمَلِ الدُّنْيَا. [49]

و پيامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال به عمل اخروي، (بهره‌) دنيا را به بنده‌اش مي‌بخشد، (اما) به عمل دنيوي (بهره‌) آخرت را به او عطا نمي‌كند.

30- أَعْلَامُ الدِّينِ، لِلدَّيْلَمِيِّ عَنِ النَّبِيِّ ص قَالَ: مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلَّا وَ لَهُ بَابٌ يَصْعَدُ مِنْهُ عَمَلُهُ وَ بَابٌ يَنْزِلُ مِنْهُ رِزْقُهُ فَإِنْ مَاتَ بَكَيَا عَلَيْهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‌ فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما كانُوا مُنْظَرِينَ‌.[50]

پيامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: هيچ مؤمني نيست، مگر اينكه برايش دري باشد كه اعمالش از آن بالا رود و دري كه روزي‌اش از آن فرود آيد و چون بميرد (آسمان و زمين) بر او گريه كنند، همانطور كه خداوند بلندمرتبه فرمودند: «فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما كانُوا مُنْظَرينَ»، [51] {و آسمان و زمين بر آنان زارى نكردند و مهلت نيافتند.}

31- مُسَكِّنُ الْفُؤَادِ، قَالَ النَّبِيُّ ص‌ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ أَنْبَتَ اللَّهُ تَعَالَى لِطَائِفَةٍ مِنْ أُمَّتِي أَجْنِحَةً فَيَطِيرُونَ مِنْ قُبُورِهِمْ إِلَى الْجِنَانِ يَسْرَحُونَ فِيهَا وَ يَتَنَعَّمُونَ كَيْفَ شَاءُوا فَتَقُولُ لَهُمُ الْمَلَائِكَةُ هَلْ رَأَيْتُمُ الْحِسَابَ فَيَقُولُونَ مَا رَأَيْنَا حِسَاباً فَيَقُولُونَ هَلْ جُزْتُمُ الصِّرَاطَ فَيَقُولُونَ مَا رَأَيْنَا صِرَاطاً فَيَقُولُونَ هَلْ رَأَيْتُمْ جَهَنَّمَ فَيَقُولُونَ مَا رَأَيْنَا شَيْئاً فَتَقُولُ الْمَلَائِكَةُ مِنْ أُمَّةِ مَنْ أَنْتُمْ فَيَقُولُونَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ ص فَيَقُولُونَ نَشَدْنَاكُمُ اللَّهَ حَدِّثُونَا مَا كَانَتْ أَعْمَالُكُمْ فِي الدُّنْيَا فَيَقُولُونَ خَصْلَتَانِ كَانَتَا فِينَا فَبَلَّغَنَا اللَّهُ هَذِهِ الدَّرَجَةَ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ فَيَقُولُونَ وَ مَا هُمَا فَيَقُولُونَ كُنَّا إِذَا خَلَوْنَا نَسْتَحِي أَنْ نَعْصِيَهُ وَ نَرْضَى بِالْيَسِيرِ مِمَّا قُسِمَ لَنَا فَتَقُولُ الْمَلَائِكَةُ حَقٌّ لَكُمْ هَذَا. [52]

پيامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: وقتى كه روز قيامت فرا رسد، خداوند به گروهى از امتم پر و بال دهد تا از آرامگاهشان به سمت بهشت پرواز كنند. در آنجا مسرورند و هر طور كه بخواهند، در رفاه و نعمت بسر مى‌برند، و فرشتگان به آنها مي‌گويند: آيا شما حساب شديد؟ جواب مى‌دهند؛ ما حسابى نديديم. می‌پرسند: آيا در پل صراط مجازات شديد؟ جواب مى‌دهند: ما پل صراطى نديديم. مي‌پرسند: آيا جهنم‌ را ديديد؟ مى‌گويند: ما چيزى نديديم. آنگاه فرشتگان مى‌گويند: شما از امت كدام‌ پيامبريد؟ جواب مى‌دهند: از امت حضرت محمّد صلّی الله علیه و آله. فرشتگان مى‌گويند: شما را به خدا سوگند، بگوييد؛ كار شما در دنيا چه بود؟ مى‌گويند: ما دو خصلت داشتيم كه خداوند بدان وسيله به لطف و رحمت خود اين مقام را بر ما ارزاني كرد. مى‌پرسند: آن دو خصلت چه بودند؟ مى‌گويند: ما در خلوت از خدا شرم مى‌كرديم كه مرتكب گناه شويم، ديگر آنكه به روزي اندكي كه خداوند برايمان مقدر كرده بود، راضى بوديم. فرشتگان مى‌گويند، اين مقام زيبنده شماست.

32- أَعْلَامُ الدِّينِ، قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ الدُّنْيَا دُوَلٌ فَاطْلُبْ حَظَّكَ مِنْهَا بِأَجْمَلِ الطَّلَبِ. [53]

امام على علیه السّلام فرمود: دنيا در گردش است، پس بهره‌ خود را از آن، به معتدل‌ترين شكل طلب كن.

33- وَ قَالَ ع‌ مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ الْمَوْتِ رَضِيَ مِنَ الدُّنْيَا بِالْيَسِيرِ. [54]

و فرمود: هركس مرگ را بسيار ياد كند، به اندك چيزي از دنيا راضي مي‌شود.

34- وَ قَالَ الصَّادِقُ ع‌ إِذَا أَحَبَّ اللَّهُ عَبْداً أَلْهَمَهُ الطَّاعَةَ وَ أَلْزَمَهُ الْقَنَاعَةَ وَ فَقَّهَهُ فِي الدِّينِ وَ قَوَّاهُ بِالْيَقِينِ فَاكْتَفَى بِالْكَفَافِ وَ اكْتَسَى بِالْعَفَافِ وَ إِذَا أَبْغَضَ اللَّهُ عَبْداً حَبَّبَ إِلَيْهِ الْمَالَ وَ بَسَطَ لَهُ وَ أَلْهَمَهُ دُنْيَاهُ وَ وَكَلَهُ إِلَى هَوَاهُ فَرَكِبَ الْعِنَادَ وَ بَسَطَ الْفَسَادَ وَ ظَلَمَ الْعِبَادَ. [55]

امام صادق علیه السّلام فرمود: هرگاه خداوند بنده‌اى را دوست بدارد، شوق عبادت را در دل او مي‌افكند و قناعت را پيشه او مي‌سازد و او را به فهم عميق دين نايل مي‌گرداند و بر دل او با يقين نيرو مي‌بخشد، چنين انساني به روزي مورد نياز (خود) بسنده كرده و جامه‌ عفاف بر تن مي‌كند؛ و چون خداوند از بنده‌اى متنفر باشد، مال را محبوب او گرداند، و فراوان در اختيارش نهد، و فكر او را مشغول دنيا سازد، و او را به هواى نفسش بسپارد؛ پس چنين انساني سركشي كند، و به گستردن فساد بپردازد، و بر بندگان خدا ستم كند.

35- وَ عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِيِّ ع قَالَ: ادْفَعِ الْمَسْأَلَةَ مَا وَجَدْتَ التَّحَمُّلَ يُمْكِنُكَ فَإِنَّ لِكُلِّ يَوْمٍ رِزْقاً جَدِيداً وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِلْحَاحَ فِي الْمَطَالِبِ يَسْلُبُ الْبَهَاءَ وَ يُورِثُ التَّعَبَ وَ الْعَنَاءَ فَاصْبِرْ حَتَّى يَفْتَحَ اللَّهُ لَكَ بَاباً يَسْهُلُ الدُّخُولُ فِيهِ فَمَا أَقْرَبَ الصُّنْعَ مِنَ الْمَلْهُوفِ وَ الْأَمْنَ مِنَ الْهَارِبِ الْمَخُوفِ فَرُبَّمَا كَانَتِ الْغِيَرُ نَوْعاً مِنْ أَدَبِ اللَّهِ وَ الْحُظُوظُ مَرَاتِبَ فَلَا تَعْجَلْ عَلَى ثَمَرَةٍ لَمْ تُدْرِكْ وَ إِنَّمَا تَنَالُهَا فِي أَوَانِهَا وَ اعْلَمْ أَنَّ الْمُدَبِّرَ لَكَ أَعْلَمُ بِالْوَقْتِ الَّذِي يَصْلُحُ حَالُكَ فِيهِ فَثِقْ بِخِيَرَتِهِ فِي جَمِيعِ أُمُورِكَ يَصْلُحْ حَالُكَ وَ لَا تَعْجَلْ بِحَوَائِجِكَ قَبْلَ وَقْتِهَا فَيَضِيقَ قَلْبُكَ وَ صَدْرُكَ وَ يَغْشَاكَ الْقُنُوطُ. [56]

امام حسن عسکری علیه السّلام فرموده اند: تا مى‌توانى چيزى از ديگران درخواست نكن، چون هر روز را روزى تازه‌اى است و بدان كه اصرار در درخواست، ارزش و بهاى آدمى را زايل مى‌سازد و رنج و سختى را بر جاى مى‌گذارد، پس صبر كن تا خداوند متعال درى به‌ روي تو بگشايد كه ورود بر آن آسان باشد. چه نزديك است احسان به انسان اندوهگين، و امان دادن به فرد ترسيده. و چه بسا تغيير حالات انسان (از توانگري به فقر، از سلامتي به بيماري و...) نوعى از تربيت الهى باشد. بهره و روزى مراتبى دارد، پس در چيدن ميوه‌اى كه نرسيده شتاب مكن، چون هرگاه وقتش برسد، بدان خواهى رسيد. بدان، آن كس كه مدبر توست، بهتر مى‌داند كه چه وقتى براى تو مناسب‌تر است، بنابراين، به اختيار و انتخاب او در تمام كارهايت اعتماد كن تا حالت اصلاح شود و در حاجات خود، قبل از رسيدن زمانش، شتاب نكن كه مايه‌ دلتنگی و بي‌تابى مى‌گردد، و تو را گرفتار نااميدي مى‌سازد.

36- وَ قَالَ ع‌ الْمَقَادِيرُ لَا تُدْفَعُ بِالْمُغَالَبَةِ وَ الْأَرْزَاقُ الْمَكْتُوبَةُ لَا تُنَالُ بِالشَّرَهِ وَ لَا تُدْفَعُ بِالْإِمْسَاكِ عَنْهَا. [57]

امام حسن عسکری علیه السّلام فرموده اند: تقدير با ستيز تغيير نمي‌كند و روزي مقدر شده با حرص و ولع به دست نمي‌آيد و با امساك، دفع نمي‌شود.

37- وَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ الرِّزْقَ مَقْسُومٌ لَنْ يَعْدُوَ امْرُؤٌ مَا قُسِمَ لَهُ فَأَجْمِلُوا فِي الطَّلَبِ وَ إِنَّ الْعُمُرَ مَحْدُودٌ لَنْ يَتَجَاوَزَ أَحَدٌ مَا قُدِّرَ لَهُ فَبَادِرُوا قَبْلَ نَفَاذِ الْأَجَلِ وَ الْأَعْمَالُ مَحْصِيَّةٌ لَنْ يُهْمَلَ مِنْهَا صَغِيرَةٌ وَ لَا كَبِيرَةٌ فَأَكْثِرُوا مِنْ صَالِحِ الْعَمَلِ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ فِي الْقُنُوعِ تسعة [لَسَعَةً] وَ إِنَّ فِي الِاقْتِصَادِ لَبُلْغَةً وَ إِنَّ فِي الزُّهْدِ لَرَاحَةً وَ إِنَّ لِكُلِّ عَمَلٍ جَزَاءً وَ كُلُّ آتٍ قَرِيبٌ. [58]

از ابن عباس روايت شده است كه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: اي مردم! همانا روزي تقسيم شده است و هيچ انساني از آنچه كه برايش مقدر شده، سهم بيشتري نمي‌برد، پس در طلب روزي ميانه‌روي پيشه كنيد. و عمر كوتاه است و هرگز كسي از مدت معيني كه برايش تعيين شده، تجاوز نمي‌كند، پس قبل از رسيدن اجل (براي فراهم آوردن توشه آخرت) بشتابيد و اعمال محاسبه می شوند. فرمود: هيچ عمل كوچك و بزرگي ناديده گرفته نمي‌شود، پس بسيار عمل صالح انجام دهيد، به راستي كه در قناعت، فراواني (نعمت) و در ميانه‌روي، كفايت (روزي كافي) و در زهد، راحتي است. هر عملي جزايي دارد و هر آينده‌اي نزديك است.

38- وَ قَالَ ص‌ وَ إِنَّ أَفْضَلَ النَّاسِ عَبْدٌ أَخَذَ مِنَ الدُّنْيَا الْكَفَافَ وَ صَاحَبَ فِيهَا الْعَفَافَ وَ تَزَوَّدَ لِلرَّحِيلِ وَ تَأَهَّبَ لِلْمَسِيرِ. [59]

و نیز فرمود: با فضيلت‌ترين مردمان، بنده‌اى است كه از دنيا به اندازه‌ كفاف به دست آورد، و در زندگى عفاف ورزد، و براي سفر (آخرت) توشه فراهم سازد و خود را آماده‌ راه كند.

39- وَ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَا ابْنَ آدَمَ يُؤْتَى كُلَّ يَوْمٍ بِرِزْقِكَ وَ أَنْتَ تَحْزَنُ وَ يَنْقُصُ كُلَّ يَوْمٍ مِنْ عُمُرِكَ وَ أَنْتَ تَفْرَحُ أَنْتَ فِيمَا يَكْفِيكَ وَ تَطْلُبُ مَا يُطْغِيكَ لَا بِقَلِيلٍ تَقْنَعُ وَ لَا مِنْ كَثِيرٍ تَشْبَعُ. [60]

رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: خداوند فرموده: اى‌ فرزند آدم!‌ هر روز، روزى تو مى‌رسد و تو اندوهگينى! و هر روز از عمر تو كم مى‌شود و تو شادمانى! تو آنچه را كه كفايتت مي‌كند در اختيار داري، حال آنكه به دنبال چيزى هستي كه تو را به سركشى و طغيان مي‌كشاند، نه به اندك قانع مي‌شوى و نه از بسيار سير!

40- وَ عَنْهُ ص قَالَ: إِيَّاكُمْ وَ فُضُولَ المَطْعَمِ فَإِنَّهُ يَسُمُّ الْقَلْبَ بِالْقَسْوَةِ وَ يُبْطِئُ بِالْجَوَارِحِ لِلطَّاعَةِ وَ يُصِمُّ الْهِمَمَ عَنْ سَمَاعِ الْمَوْعِظَةِ وَ إِيَّاكُمْ وَ فُضُولَ النَّظَرِ فَإِنَّهُ يَبْذُرُ الْهَوَى وَ يُوَلِّدُ الْغَفْلَةَ وَ إِيَّاكُمْ وَ اسْتِشْعَارَ الطَّمَعِ فَإِنَّهُ يَشُوبُ الْقَلْبَ شِدَّةَ الْحِرْصِ وَ يَخْتِمُ عَلَى الْقُلُوبِ بِطَابَعِ حُبِّ الدُّنْيَا وَ هُوَ مِفْتَاحُ كُلِّ سَيِّئَةٍ وَ رَأْسُ كُلِّ خَطِيئَةٍ وَ سَبَبُ إِحْبَاطِ كُلِّ حَسَنَةٍ. [61]

پیامبر صلّی الله علیه و آله فرمود: از پرخوري بپرهيزيد كه قساوت قلب مى‌آورد، و بدن را از طاعت خدا سست و گوش دل را از شنيدن موعظه کر مى‌گرداند. و بپرهيزيد از زياد نگاه كردن (به اين سو و آن سو و ...)، كه انسان را دچار هوا و هوس مي‌سازد و موجب غفلت مي‌شود. بر حذر باشيد كه طمع را سر لوحه‌ خود قرار ندهيد كه قلب را آلوده‌ حرص شديد مى‌نمايد و حب دنيا را در دل مُهر مى‌كند و اين خود كليد هر معصيت، سرآمد هر خطا و موجب از بين رفتن هر حسنه‌اى است.

41- وَ عَنِ الْحُسَيْنِ ع‌ أَنَّهُ قَالَ لِرَجُلٍ يَا هَذَا لَا تُجَاهِدْ فِي الرِّزْقِ جِهَادَ الْغَالِبِ وَ لَا تَتَّكِلْ عَلَى الْقَدَرِ اتِّكَالَ مُسْتَسْلِمٍ فَإِنَّ اتِّبَاعَ الرِّزْقِ مِنَ السُّنَّةِ وَ الْإِجْمَالَ فِي الطَّلَبِ مِنَ الْعِفَّةِ وَ لَيْسَ الْعِفَّةُ بِمَانِعَةٍ رِزْقاً.[62]

از امام حسين علیه السّلام روايت شده است كه به مردي فرمود: اي مرد! چون تلاش فرد پيروز، در طلب روزي مكوش و چون شخص تسليم شده، به تقدير اعتماد مكن، همانا طلب روزى از سنت است و ميانه‌ روي در طلب روزى از عفت، و عفت‌ مانع‌ روزى‌ نيست‌.

42- قَالَ: وَ لَا الْحِرْصُ بِجَالِبٍ فَضْلًا وَ إِنَّ الرِّزْقَ مَقْسُومٌ وَ الْأَجَلَ مُخْتَرِمٌ وَ اسْتِعْمَالَ الْحِرْصِ طَلَبُ الْمَأْثَمِ. [63]

و فرمود: حرص موجب (كسب) روزي زياد نمي‌شود، روزى تقسيم شده و اجل معين شده است و به كار بردن حرص، به دنبال گناه رفتن است.

43- الأمالي للصدوق ابْنُ إِدْرِيسَ عَنِ ابْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْأَزْدِيِّ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنِ الصَّادِقِ ع قَالَ: إِنْ كَانَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدْ تَكَفَّلَ بِالرِّزْقِ فَاهْتِمَامُكَ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَ الرِّزْقُ مَقْسُوماً فَالْحِرْصُ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَ الْحِسَابُ حَقّاً فَالْجَمْعُ لِمَا ذَا وَ إِنْ كَانَ الْخَلَفُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَقّاً فَالْبُخْلُ لِمَا ذَا الْخَبَرَ. [64]

ابو حمزه از امام صادق علیه السّلام روايت كرده است كه فرمود: خداوند تعالي ضامن روزى توست، پس اين فعاليت و ولع تو براى چيست؟ و اگر روزى‌ تقسيم‌ شده‌ (و هركس به‌اندازه‌ خود از روزى بهره مي‌برد) پس حرص و طمع براى چيست؟ و اگر حساب روز قيامت حق است، پس اين انباشتن (مال) براي چيست؟ و اگر ارث از طرف خداوند بزرگ حق است، پس بخل و حسادت براى چيست؟

44- الأمالي للصدوق أَبِي عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُرَازِمِ بْنِ حَكِيمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ إِنَّ الرُّوحَ الْأَمِينَ جَبْرَئِيلَ أَخْبَرَنِي عَنْ رَبِّي تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنَّهُ لَنْ تَمُوتَ نَفْسٌ حَتَّى تَسْتَكْمِلَ رِزْقَهَا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَجْمِلُوا فِي الطَّلَبِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقَانِ فَرِزْقٌ تَطْلُبُونَهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكُمْ فَاطْلُبُوا أَرْزَاقَكُمْ مِنْ حَلَالٍ فَإِنَّكُمْ آكِلُوهَا حَلَالًا إِنْ طَلَبْتُمُوهَا مِنْ وُجُوهِهَا وَ إِنْ لَمْ تَطْلُبُوهَا مِنْ وُجُوهِهَا أَكَلْتُمُوهَا حَرَاماً وَ هِيَ أَرْزَاقُكُمْ لَا بُدَّ لَكُمْ مِنْ أَكْلِهَا. [65]

امام صادق علیه السّلام فرمود كه جدم رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: جيرئيل از پروردگارم چنين به من خبر داد كه هيچ انساني تا از روزى مقدرش بهره‌مند نشود، ديده از جهان نخواهد بست، پس از خدا بترسيد و در طلب روزي ميانه‌روي پيشه كنيد و بدانيد كه روزى دو نوع است: روزي‌اي كه شما آن را طلب مي‌كنيد و روزي‌اي كه آن شما را طلب مي‌كند؛ پس روزي‌تان را از راه حلال كسب كنيد، زيرا اگر روزي‌تان را از راه پاك و طيب به دست آوريد، آن را به صورت حلال خورده‌ايد و اگر روزي‌تان را از راه پاك به دست نياوريد، آن را به صورت حرام خورده‌ايد و اينها روزي شما است و چاره‌اي جز خوردن آن نداريد.

45- الأمالي للشيخ الطوسي الْفَحَّامُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ هَارُونَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عَبْدِ الصَّمَدِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ سَيِّدُنَا الصَّادِقُ ع‌ مَنِ اهْتَمَّ لِرِزْقِهِ كُتِبَ عَلَيْهِ خَطِيئَةٌ إِنَّ دَانِيَالَ كَانَ فِي زَمَنِ مَلِكٍ جَبَّارٍ عَاتٍ أَخَذَهُ فَطَرَحَهُ فِي جُبٍّ وَ طَرَحَ مَعَهُ السِّبَاعَ فَلَمْ تَدْنُوا مِنْهُ وَ لَمْ تَجْرَحْهُ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى نَبِيٍّ مِنْ أَنْبِيَائِهِ أَنِ ائْتِ دَانِيَالَ بِطَعَامٍ قَالَ يَا رَبِّ وَ أَيْنَ دَانِيَالُ قَالَ تَخْرُجُ مِنَ الْقَرْيَةِ فَيَسْتَقْبِلُكَ ضَبُعٌ فَاتَّبِعْهُ فَإِنَّهُ يَدُلُّكَ فَأَتَتْ بِهِ الضَّبُعُ إِلَى ذَلِكَ الْجُبِّ فَإِذَا فِيهِ دَانِيَالُ فَأَدْلَى إِلَيْهِ الطَّعَامَ فَقَالَ دَانِيَالُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يَنْسَى مَنْ ذَكَرَهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يُخَيِّبُ مَنْ دَعَاهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي مَنْ تَوَكَّلَ عَلَيْهِ كَفَاهُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي مَنْ وَثِقَ بِهِ لَمْ يَكِلْهُ إِلَى غَيْرِهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي يَجْزِي بِالْإِحْسَانِ إِحْسَاناً وَ بِالصَّبْرِ نَجَاتاً ثُمَّ قَالَ الصَّادِقُ ع إِنَّ اللَّهَ أَبَى إِلَّا أَنْ يَجْعَلَ أَرْزَاقَ الْمُتَّقِينَ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُونَ وَ أَنْ لَا يُقْبَلَ لِأَوْلِيَائِهِ شَهَادَتُهُ فِي دَوْلَةِ الظَّالِمِينَ‌.[66]

امام صادق علیه السّلام فرمود: هركس براي روزي‌اش (بيش از اندازه) تلاش كند، براي او گناه نوشته مي‌شود. دانيال پيامبر در زمان پادشاه ستمگري به نام «عات» زندگى مى‌كرد. او دانيال را دستگير كرد و در چاهى انداخت و با او درندگان را نيز به چاه انداخت، اما درندگان نزديك او نشدند و او را مجروح نساختند. پس خداى تعالى به پيامبرى از پيامبران وحى كرد: براى دانيال غذايى ببر! گفت: پروردگارا، دانيال‌ كجاست‌؟ فرمود: از روستا خارج شو! كفتارى به استقبال تو مى‌آيد، دنبال كفتار برو! او تو را به دانيال مى‌رساند. بدين ترتيب، كفتار او را به آن چاه رساند. دانيال در آن چاه بود، طعام را برايش به چاه فرستاد، (وقتى دانيال طعام را پيش روي خود ديد) گفت: حمد خدايى را كه ياد كننده‌اش را فراموش نمى‌كند، و سپاس خدايى را كه دعا كننده‌اش را نااميد نمى‌گرداند و سپاس خدايى را كه هر كس بر او توكل كند كفايتش مى‌كند، و حمد خدايى را كه هر كس به او اعتماد كند به ديگران حواله‌اش نمى‌دهد، و سپاس خدايى را كه نيكى را با نيكى پاسخ مى‌دهد و صبر را با نجات. سپس امام صادق عليه السّلام فرمود: خداى تعالى روزي پرهيزكاران را از جايى كه انتظار ندارند، مي رساند و حضور در حكومت ستمگران را براي اوليايش جايز نمي‌شمارد.

47- علل الشرائع أَبِي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الرَّبِيعِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَيْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ‌ إِنَّ اللهَ‌ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْسَعَ فِي أَرْزَاقِ الْحَمْقَى لِتَعْتَبِرَ الْعُقَلَاءُ وَ يَعْلَمُوا أَنَّ الدُّنْيَا لَا تُنَالُ بِالْعَقْلِ وَ لَا بِالْحِيلَةِ. [67]

حضرت امام صادق علیه السّلام مى‌فرمود: خداوند بزرگ روزى احمقان و ابلهان را وسيع گردانيد، تا عاقلان عبرت گرفته و بدانند كه‌ دنيا با عقل‌ و حيله به دست نمى‌آيد.

48- تفسير القمي مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ ثَابِتٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‌ وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ‌ قَالَ فِي دُنْيَاهُ‌.[68]

محمد بن مسلم گفت: از امام صادق عليه السّلام درباره‌ تفسير اين سخن الهى پرسيدم: «وَ مَنْ‌ يَتَّقِ‌ اللَّهَ‌ يَجْعَلْ‌ لَهُ‌ مَخْرَجاً * وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ‌»، [69] {و هر كس از خدا پروا كند، (خدا) براى او راه بيرون شدنى قرار مي‌دهد و از جايي كه حسابش نمي‌كند، به او روزی مي‌رساند.} ايشان فرمود: مقصود اين است كه در دنيايش (راه نجات و روزي قرار مي‌دهد).

49- ثواب الأعمال أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ وَ عَبْدِ الْعَزِيزِ عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى وَ الْآخِرَةُ أَكْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ الْغِنَى فِي قَلْبِهِ وَ جَمَعَ لَهُ أَمْرَهُ وَ لَمْ يَخْرُجْ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى يَسْتَكْمِلَ رِزْقَهُ وَ مَنْ أَصْبَحَ وَ أَمْسَى وَ الدُّنْيَا أَكْبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اللَّهُ الْفَقْرَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ شَتَّتَ عَلَيْهِ أَمْرَهُ وَ لَمْ يَنَلْ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا مَا قُسِمَ لَهُ‌.[70]

ابن ابي يعفور از امام صادق علیه السّلام روايت كرده است كه پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله فرمود: هر كس بزرگترين دلواپسى‌اش در بامداد و شامگاه، سراي آخرت باشد، خداوند بى‌نيازى را در دلش نهد و كار او را سامان دهد و تا آنگاه كه روزى‌اش كامل به او نرسد از دنيا نرود؛ و هر كس بزرگترين دلواپسى او در بامداد و شامگاه، سراى دنيا باشد، خداوند فقر را ميان دو چشمش نهد و كارش را آشفته گرداند و از دنيا به بيش از قسمت خويش دست نيابد.

50- ثواب الأعمال أَبِي عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ كَانَتِ الْفُقَهَاءُ وَ الْحُكَمَاءُ إِذَا كَاتَبَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً كَتَبُوا بِثَلَاثٍ لَيْسَ مَعَهُنَّ رَابِعَةٌ مَنْ كَانَتِ الْآخِرَةُ هَمَّهُ كَفَاهُ اللَّهُ هَمَّهُ مِنَ الدُّنْيَا وَ مَنْ أَصْلَحَ سَرِيرَتَهُ أَصْلَحَ اللَّهُ عَلَانِيَتَهُ وَ مَنْ أَصْلَحَ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ أَصْلَحَ اللَّهُ فِيمَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النَّاسِ‌.[71]

امام صادق علیه السّلام از پدرانش عليهم السّلام روايت نموده كه اميرالمؤمنين علیه السّلام فرمود: هرگاه فقيهان و حكيمان به يكديگر نامه بنگارند، به سه چيز سفارش‌ مى‌نمايند كه چهارمى ندارد: هركس همتش براي آخرت باشد، خداوند نياز دنياى او را تأمين كند؛ و هركس باطنش (نيت) را نيكو سازد، خداوند ظاهرش را اصلاح نمايد؛ و هر كس رابطه‌اش را با خدا اصلاح كند، خداوند رابطه‌ او و مردم را نيكو گرداند.

51- ثواب الأعمال مَاجِيلَوَيْهِ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنِ الصَّادِقِ ع عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فُضُولًا مِنْ رِزْقِهِ يَنْحَلُهُ مَنْ يَشَاءُ مِنْ خَلْقِهِ‌.[72]

امام صادق علیه السّلام از پدرانش روايت نموده است كه پيامبر خدا صلّی الله علیه و آله فرمود: به راستى، خداوند بزرگ فزونى روزى‌اش را بر هر كس كه بخواهد، ارزانى مي‌دارد.

52- قصص الأنبياء عليهم السلام عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ قَالَ: كَانَ‌ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ رَجُلٌ وَ كَانَ مُحْتَاجاً فَأَلَحَّتْ عَلَيْهِ امْرَأَتُهُ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ فَرَأَى فِي النَّوْمِ أَيُّمَا أَحَبُّ إِلَيْكَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ أَوْ أَلْفَانِ مِنْ حَرَامٍ فَقَالَ دِرْهَمَانِ مِنْ حِلٍّ فَقَالَ تَحْتَ رَأْسِكَ فَانْتَبَهَ فَرَأَى الدِّرْهَمَيْنِ تَحْتَ رَأْسِهِ فَأَخَذَهُمَا وَ اشْتَرَى بِدِرْهَمٍ سَمَكَةً فَأَقْبَلَ إِلَى مَنْزِلِهِ فَلَمَّا رَأَتْهُ الْمَرْأَةُ أَقْبَلَتْ عَلَيْهِ كَاللَّائِمَةِ وَ أَقْسَمَتْ أَنْ لَا تَمَسَّهَا فَقَامَ الرَّجُلُ إِلَيْهَا فَلَمَّا شَقَّ بَطْنَهَا إِذَا بِدُرَّتَيْنِ فَبَاعَهُمَا بِأَرْبَعِينَ أَلْفَ دِرْهَمٍ.[73]

امام‌ صادق‌ عليه السّلام فرمود: در ميان بنى اسرائيل مرد نيازمندى بود. همسرش براى طلب روزى وى را تحت فشار قرار داد. آن مرد در خواب ديد (كه از او سؤال شد) آيا دو درهم حلال را بيشتر دوست داري يا دو هزار درهم از حرام را؟ پاسخ داد: دو درهم حلال را بيشتر دوست دارم! به او گفته شد: آن‌ها زير سرت است! وقتى آن مرد بيدار شد، ديد دو درهم زير سرش است. آن‌ها را برداشت و با درهمى يك ماهى خريد و به خانه‌اش آمد. هنگامي كه همسرش او را با (آن وضع) ديد، با قيافه نكوهش‌گرانه به سويش آمد و قسم خورد كه به آن (ماهي) دست نزند. [ناچار] آن مرد خودش به تميز كردن ماهي پرداخت. وقتى شكمش را پاره كرد، ناگهان دو گوهر در آن يافت و آنها را به چهل هزار درهم فروخت.

53- قصص الأنبياء عليهم السلام بِالْإِسْنَادِ إِلَى الصَّدُوقِ عَنْ مَاجِيلَوَيْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْكُوفِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: كَانَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ عَابِدٌ وَ كَانَ عَارِفاً تُنْفِقُ عَلَيْهِ امْرَأَتُهُ فَجَاءَهَا يَوْماً فَدَفَعَتْ إِلَيْهِ غَزْلًا فَذَهَبَ فَلَمْ يُشْتَرَ بِشَيْ‌ءٍ فَجَاءَ إِلَى الْبَحْرِ فَإِذَا هُوَ بِصَيَّادٍ قَدِ اصْطَادَ سَمَكاً كَثِيراً فَأَعْطَاهُ الْغَزْلَ وَ قَالَ انْتَفِعْ بِهِ فِي شَبَكَتِكَ فَدَفَعَ إِلَيْهِ سَمَكَةً فَأَخَذَهَا وَ خَرَجَ بِهَا إِلَى زَوْجَتِهِ فَلَمَّا شَقَّهَا بَدَتْ مِنْ جَوْفِهَا لُؤْلُؤَةٌ فَبَاعَهَا بِعِشْرِينَ أَلْفَ دِرْهَمٍ. [74]

امام باقر علیه السّلام فرمود: در بنى‌ اسرائيل‌ مردى‌ عابد بود كه زهد پيشه كرده بود. زنى داشت كه خرجى او را مي‌داد تا اينكه نزد آن زن نيز چيزى نماند. روزي يك دوك به مرد داد (و به او گفت، آن را ببر بفروش و چيزي براي خوردن بخر). آن مرد رفت، اما (نتوانست) چيزي بخرد، پس كنار دريا آمد. در آنجا به ماهيگيرى برخورد كه ماهى بسياري گرفته بود، عابد دوك را به او داد و گفت: (اين ماهى را به من بفروش و در عوض) اين دوك نخ را براى تور خود استفاده كن، بدين ترتيب، ماهيگير ماهي‌اي به عابد داد و او ماهى را گرفت و به خانه آورد و آن را به زنش داد، وقتي زن شكم ماهي را پاره كرد، دُرّي در شكمش نمايان شد، (عابد آن درّ را به بازار برد) و به بيست هزار درهم فروخت.

54- قصص الأنبياء قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ‌ كَانَ فِيمَا وَعَظَ لُقْمَانُ ابْنَهُ أَنَّهُ قَالَ يَا بُنَيَّ لِيَعْتَبِرْ مَنْ قَصَرَ يَقِينُهُ وَ ضَعُفَ تَعَبُهُ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى خَلَقَهُ فِي ثَلَاثَةِ أَحْوَالٍ مِنْ أَمْرِهِ وَ آتَاهُ رِزْقَهُ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ فِي وَاحِدَةٍ مِنْهَا كَسْبٌ وَ لَا حِيلَةٌ أَنَّ اللَّهَ سَيَرْزُقُهُ فِي الْحَالِ الرَّابِعَةِ أَمَّا أَوَّلُ ذَلِكَ فَإِنَّهُ كَانَ فِي رَحِمِ أُمِّهِ يَرْزُقُهُ هُنَاكَ فِي قَرَارٍ مَكِينٍ حَيْثُ لَا بَرْدٌ يُؤْذِيهِ وَ لَا حَرٌّ ثُمَّ أَخْرَجَهُ مِنْ ذَلِكَ وَ أَجْرَى لَهُ مِنْ لَبَنِ أُمِّهِ مَا يُرَبِّيهِ مِنْ غَيْرِ حَوْلٍ بِهِ وَ لَا قُوَّةٍ ثُمَّ فُطِمَ مِنْ ذَلِكَ فَأَجْرَى لَهُ مِنْ كَسْبِ أَبَوَيْهِ بِرَأْفَةٍ وَ رَحْمَةٍ مِنْ تلويهما [قُلُوبِهِمَا] حَتَّى إِذَا كَبِرَ وَ عَقَلَ وَ اكْتَسَبَ لِنَفْسِهِ ضَاقَ بِهِ أَمْرُهُ فَظَنَّ الظُّنُونَ بِرَبِّهِ وَ جَحَدَ الْحُقُوقَ فِي مَالِهِ وَ قَتَّرَ عَلَى نَفْسِهِ وَ عِيَالِهِ مَخَافَةَ الْفَقْرِ. [75]

اميرالمؤمنين عليه السّلام فرمود: در مواعظ لقمان به پسرش چنين آمده است: اى فرزندم! انسان بايد از كسي كه يقين و ايمانش در طلب رزق و روزى ضعيف است و تشويش خاطر دارد، عبرت بگيرد، زيرا خداوند بزرگي كه او را خلق كرده، در سه حالت او را روزى داده و او خود در هيچ يك از آنها كوچكترين كسب و فعاليت و انديشه‌اى نداشته است، پس (يقين داشته باشد) كه در حالت چهارم هم خداوند روزى او را خواهد داد؛ اما حالت اول؛ در رحم‌ مادرش‌ در قرارگاهي محكم كه هيچ گونه سرما و گرما آزارش نمي‌داد، او را روزى داد؛ سپس او را از آن محل بيرون آورد و از شير مادرش روزى داد و آن شير او را پرورش داده و نيازش را تأمين نمود، بدون اينكه از خودش قدرت و نيرویى داشته باشد؛ سپس بعد از مدتى از شير گرفته شد و (تا چندين سال) تحت كفالت پدر و مادر قرار گرفت و آنها با كمال مهرباني و رحمت او را مورد حمايتشان قرار دادند، تا اينكه بزرگ شد و داراى عقل و فكر گشت و مشغول كسب و كار گرديد و هنگامي كه زندگي بر او سخت شد، افكار و گمانهاى واهي او را نسبت به پروردگارش بدگمان كرد و پرداخت حقوق الهى (خمس و زكات...) را از مالش ناديده گرفت و از ترس فقر، بر خود و خانواده اش سخت‌ گيري نمود (زيرا يقين نداشت كه خداوند اين هزينه‌ها را جبران مي‌نمايد و به او روزي مي‌رساند).

55- قصص الأنبياء عليهم السلام عَنِ النَّبِيِّ ص قَالَ: أَبَى اللَّهُ أَنْ يَرْزُقَ عَبْدَهُ إِلَّا مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُ فَإِنَّ الْعَبْدَ إِذَا لَمْ يَعْلَمْ وَجْهَ رِزْقِهِ كَثُرَ دُعَاؤُهُ. [76]

از پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله روايت شده است كه فرمود: خداوند روزى بنده‌ خويش را از جايى كه انتظار ندارد مي‌رساند، زيرا به يقين هرگاه بنده راه رسيدن به روزى‌اش را نداند، بسيار دعا مى‌كند.

56- تفسير القمي أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ نَفَثَ فِي رُوعِي‌ رُوحُ الْقُدُسِ أَنَّهُ لَمْ تَمُتْ نَفْسٌ حَتَّى تَسْتَوْفِيَ أَقْصَى رِزْقِهَا وَ إِنْ أَبْطَأَ عَلَيْهَا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَجْمِلُوا فِي الطَّلَبِ وَ لَا يَحْمِلَنَّكُمُ اسْتِبْطَاءُ شَيْ‌ءٍ مِمَّا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تُصِيبُوهُ بِمَعْصِيَةٍ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُنَالُ مَا عِنْدَهُ إِلَّا بِالطَّاعَةِ. [77]

از امام صادق علیه السّلام روايت شده است كه فرمود: رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: اي مردم! روح القدس در دلم افكند كه هيچ كس نمى‌ميرد مگر آنكه روزي‌اش را كاملاً دريافت كند واگر روزيتان به تأخير افتاد، تقوا پيشه سازيد و در طلب روزي ميانه‌روي كنيد. مبادا تأخير وصول روزى، شما را بر آن دارد كه از راه معصيت (حرام) در طلب آن برآييد، همانا عطاى الهى جز با طاعت و بندگى به دست نيايد.

57- فقه الرضا عليه السلام‌ اتَّقِ فِي طَلَبِ الرِّزْقِ وَ أَجْمِلْ بِالطَّلَبِ وَ احْفَظْ فِي الْمَكْسَبِ وَ اعْلَمْ أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقَانِ فَرِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ فَأَمَّا الَّذِي تَطْلُبُهُ فَاطْلُبْهُ مِنْ حَلَالٍ فَإِنَّ أَكْلَهُ حَلَالٌ إِنْ طَلَبْتَهُ فِي وَجْهِهِ وَ إِلَّا أَكَلْتَهُ حَرَاماً وَ هُوَ رِزْقُكَ لَا بُدَّ لَكَ مِنْ أَكْلِهِ‌.[78]

تقوا پيشه ساز و در طلب روزي ميانه‌روي كن و مراقب كسب و سود (خود) باش. بدان كه روزى دو نوع است، روزي‌اي كه تو آن را طلب مي‌كني و روزي‌اي كه خود، تو را طلب مي‌كند؛ اما روزي اي را كه تو طلب مي‌كني، از راه حلال به دست آور كه اگر از راه پاكش طلب كني، خوردنش حلال است، در غير اين صورت، آن را از حرام خورده‌اي و آن روزي توست و چاره‌اي جز خوردنش نداري.

58- تفسير العياشي قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ‌ يَا ابْنَ آدَمَ لَا يَكُنْ أَكْبَرُ هَمِّكَ يَوْمَكَ الَّذِي إِنْ فَاتَكَ لَمْ يَكُنْ مِنْ أَجَلِكَ فَإِنْ هَمَّكَ يَوْمٌ فَإِنَّ كُلَّ يَوْمٍ تَحْضُرُهُ يَأْتِي اللَّهُ فِيهِ بِرِزْقِكَ وَ اعْلَمْ أَنَّكَ لَنْ تَكْتَسِبَ شَيْئاً فَوْقَ قُوتِكَ إِلَّا كُنْتَ فِيهِ خَازِناً لِغَيْرِكَ تُكْثِرُ فِي الدُّنْيَا بِهِ نَصَبَكَ وَ تُحْظِي بِهِ وَارِثَكَ وَ يَطُولُ مَعَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حِسَابُكَ فَاسْعَدْ بِمَالِكَ فِي حَيَاتِكَ وَ قَدِّمْ لِيَوْمِ مَعَادِكَ زَاداً يَكُونُ أَمَامَكَ فَإِنَّ السَّفَرَ بَعِيدٌ وَ الْمَوْعِدَ الْقِيَامَةُ وَ الْمَوْرِدَ الْجَنَّةُ أَوِ النَّارُ. [79]

اميرالمؤمنين علیه السّلام فرمود: اى فرزند آدم! بزرگترين همت تو آن روزى نباشد كه اگر آن را از دست دادي، از عمر تو نبوده باشد، زيرا اگر روزی تو را قصد کند، هر روزي كه در آن وارد شوي، خداوند روزى تو را در آن روز مي‌رساند، و بدان كه تو چيزى بيش از خوراك و قوتت به دست نمي‌آورى، جز اينكه در آن (ثروت)، خزانه دار ديگران باشي؛ رنج و تعب بسياري در دنيا براى جمع‌آوري آن متحمل مي‌شوي و بهره‌اش نصيب وارث تو مي‌شود و روز قيامت به خاطر آن ثروت، حسابت به‌ درازا مي‌كشد، پس در زندگى‌ات به مال و اندوخته‌ خويش راضي باش، و براى روز آخرتت توشه‌اي پيش فرست كه پيشاپيش تو باشد، زيرا سفر دور است‌ و وعده‌گاه قيامت، و منزلگاه، يا بهشت است و يا دوزخ.

59- تفسير العياشي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: أَتَى رَسُولَ اللَّهِ ص رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْبَادِيَةِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِي بَنِينَ وَ بَنَاتٍ وَ إِخْوَةً وَ أَخَوَاتٍ وَ بَنِي بَنِينَ وَ بَنِي بَنَاتٍ وَ بَنِي إِخْوَةٍ وَ بَنِي أَخَوَاتٍ وَ الْمَعِيشَةُ عَلَيْنَا خَفِيفَةٌ فَإِنْ رَأَيْتَ يَا رَسُولَ اللَّهِ ص أَنْ تَدْعُوَ اللَّهَ أَنْ يُوَسِّعَ عَلَيْنَا قَالَ وَ بَكَى فَرَقَّ لَهُ الْمُسْلِمُونَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُها وَ يَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها كُلٌّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ‌ مَنْ كَفَلَ بِهَذِهِ الْأَفْوَاهِ الْمَضْمُونَةِ عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا صَبَّ اللَّهُ عَلَيْهِ الرِّزْقَ صَبّاً كَالْمَاءِ الْمُنْهَمِرِ إِنْ قَلِيلًا فَقَلِيلًا وَ إِنْ كَثِيراً فَكَثِيراً قَالَ ثُمَّ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ ص وَ أَمَّنَ لَهُ الْمُسْلِمُونَ‌ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع فَحَدَّثَنِي مَنْ رَأَى الرَّجُلَ فِي زَمَنِ عُمَرَ فَسَأَلَهُ عَنْ حَالِهِ فَقَالَ مِنْ أَحْسَنِ مَنْ خَوَّلَهُ حَلَالًا وَ أَكْثَرِهِمْ مَالًا. [80]

جابر از امام باقر عليه السّلام روايت كرده است: مردى باديه نشين خدمت پيامبر خدا صلّی الله علیه و آله رسيد و به وى عرض كرد: اى رسول خدا! من صاحب پسر، دختر، برادر، خواهر، نوه‌ دخترى و پسرى، برادرزاده و خواهرزاده هستم و زندگى بر ما سخت است. اى رسول خدا! اگر مصلحت مى‌دانيد، از خدا بخواهيد تا خداوند بر ما وسعت [روزى‌] بخشد. آن مرد با گريه از پيامبر صلى الله عليه و آله اين درخواست را نمود و دل مسلمانان برای او به رحم آمد. پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله اين آيه را تلاوت فرمود: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَى اللَّهِ رِزْقُها وَ يَعْلَمُ مُسْتَقَرَّها وَ مُسْتَوْدَعَها كُلٌّ في‌ كِتابٍ مُبينٍ»، [81] {و هيچ جنبنده‌اى در زمين نيست مگر [اينكه‌] روزي‌اش بر عهده خداست، و [او] قرارگاه و محلّ مُردنش را مى‌داند. همه [اينها] در كتابى روشن [ثبت‌] است.} آن‌گاه فرمود: هر كس اين افراد (خانواده) را تأمين كند، خداوند روزي او را تضمين مي‌كند و همانند آب روان بر وى روزي مي‌دهد، كم در مقابل كم و فراوان در مقابل فراوان. آن‌گاه پيامبر اكرم صلّی الله علیه و آله دعا كرد و مسلمانان «آمين» گفتند.

امام باقر علیه السّلام فرمود: برايم از كسى نقل كرده‌اند كه آن مرد را در زمان‌ عمر ديده بود، از وضع زندگى‌اش سؤال كرد، وى گفت: آن مرد يكى از بهترين كسانى بود كه خداوند از روزي حلال و ثروت فراوان بر او ارزاني كرده بود.

60- المجالس للمفيد مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ الصَّيْدَلَانِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ مَوْلَى بَنِي هَاشِمٍ عَنْ أَبِي نَصْرٍ الْمَخْزُومِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَبِي الْحَسَنِ الْبَصْرِيِّ قَالَ: دَخَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع سُوقَ الْبَصْرَةِ فَنَظَرَ إِلَى النَّاسِ يَبِيعُونَ وَ يَشْتَرُونَ فَبَكَى بُكَاءً شَدِيداً ثُمَّ قَالَ يَا عَبِيدَ الدُّنْيَا وَ عُمَّالَ أَهْلِهَا إِذَا كُنْتُمْ بِالنَّهَارِ تَحْلِفُونَ وَ بِاللَّيْلِ فِي فُرُشِكُمْ تَنَامُونَ وَ فِي خِلَالِ ذَلِكَ عَنِ الْآخِرَةِ تَغْفُلُونَ فَمَتَى تُجَهِّزُونَ الزَّادَ وَ تُفَكِّرُونَ فِي الْمَعَادِ قَالَ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ لَا بُدَّ لَنَا مِنَ الْمَعَاشِ فَكَيْفَ نَصْنَعُ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع إِنَّ طَلَبَ الْمَعَاشِ مِنْ حِلِّهِ لَا يَشْغَلُ عَنْ عَمَلِ الْآخِرَةِ فَإِنْ قُلْتَ لَا بُدَّ لَنَا مِنَ الِاحْتِكَارِ لَمْ تَكُنْ مَعْذُوراً فَوَلَّى الرَّجُلُ بَاكِياً فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع أَقْبِلْ عَلَيَّ أَزِدْكَ بَيَاناً فَعَادَ الرَّجُلُ إِلَيْهِ فَقَالَ لَهُ اعْلَمْ يَا عَبْدَ اللَّهِ أَنَّ كُلَّ عَامِلٍ فِي الدُّنْيَا لِلْآخِرَةِ لَا بُدَّ أَنْ يُوَفَّى أَجْرَ عَمَلِهِ فِي الْآخِرَةِ وَ كُلَّ عَامِلٍ لِلدُّنْيَا عُمَالَتُهُ فِي الْآخِرَةِ نَارُ جَهَنَّمَ ثُمَّ تَلَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع قَوْلَهُ تَعَالَى‌ فَأَمَّا مَنْ طَغى‌ وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى‌.[82]

ابوالحسن بصري روايت كرده است: امام على علیه السّلام وارد بازار بصره‌ شد و به مردم نگاه كرد كه مي‌فروشند و مي‌خرند، سپس سخت گريه كرد و فرمود: اى بندگان دنيا و اي كاركنان اهل دنيا! شما در روز سوگند مي‌خوريد و شبها (با خيالي آسوده) در بسترهايتان مي‌خوابيد و در اين ميان از آخرت غافليد! پس چه وقت توشه (براي آخرتتان) فراهم مي‌كنيد؟ و چه وقت به قيامت مي‌انديشيد؟ سپس مردى به ايشان گفت: يا امير المؤمنين، ما را چاره‌ای از معاش نيست، پس چه كنيم؟ امير المؤمنين فرمود: طلب روزي حلال، انسان را از عمل آخرت باز نمي‌دارد؛ اگر بگویى بر ما چاره‌اي جز احتكار نيست، عذرت پذيرفته نمي‌شود، پس آن مرد با گريه روي برگرداند؛ سپس اميرالمؤمنين عليه السّلام به او فرمود: نزد من بیا تا بيشتر برايت توضيح دهم، مرد به سوى او برگشت و به او فرمود: بدان اى بنده‌ خدا! هر انساني كه در دنيا براى آخرت كار كند، بايد پاداش عملش را در آخرت به تمامي دريافت كند و هر انساني كه براى دنيا  كار كند، جزايش در آخرت، آتش جهنم است؛ سپس اميرالمؤمنين علیه السّلام سخن خداوند متعال را تلاوت كرد: «فَأَمَّا مَنْ طَغى‌، وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا* فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى»‌، [83] {اما هر كه طغيان كرد و زندگى پستِ دنيا را برگزيد، پس جايگاه او همان آتش است}

61- المجالس للمفيد أَحْمَدُ بْنُ الْوَلِيدِ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ مَهْزِيَارَ رَفَعَهُ قَالَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع يَقُولُ‌ قَرِّبُوا عَلَى أَنْفُسِكُمُ الْبَعِيدَ وَ هَوِّنُوا عَلَيْهَا الشَّدِيدَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ عَبْداً وَ إِنْ ضَعُفَتْ حِيلَتُهُ وَ وَهَنَتْ مَكِيدَتُهُ إِنَّهُ لَنْ يُنْقَصَ مِمَّا قَدَّرَ اللَّهُ لَهُ وَ إِنْ قَوِيَ عَبْدٌ فِي شِدَّةِ الْحِيلَةِ وَ قُوَّةِ الْمَكِيدَةِ أَنَّهُ لَنْ يُزَادَ عَلَى مَا قَدَّرَ اللَّهُ لَهُ‌.[84]

ابن مهزيار از اميرالمؤمنين علیه السّلام روايت كرده است كه ايشان مي‌فرمود: [روزي] دور را به خود نزديك سازيد و سختي [به دست آوردن آن] را بر خود آسان كنيد و آگاه باشید كه اگر بنده‌اي چاره‌انديشي و تلاشش [براي كسب روزي] كم باشد، قطعا از آنچه كه خداوند برايش مقدر كرده، كاسته نمي‌شود و اگر بنده‌اي چاره‌انديشي و تلاشش را زياد كند، بدون شك بر آنچه كه خداوند براي او مقدر كرده است، افزوده نمي‌شود.

62- جامع الأخبار قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ الرِّزْقُ يَطْلُبُ الْعَبْدَ أَشَدَّ مِنْ أَجَلِهِ‌.[85]

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: روزي بنده، بيشتر از اجلش او را طلب مي‌كند.

وَ قَالَ ع‌ إِنَّ الرِّزْقَ يَطْلُبُهُ الْعَبْدُ كَمَا يَطْلُبُهُ أَجَلُهُ‌.[86]

و فرمود: روزي، بنده را مي‌طلبد، همانطور كه اجلش او را مي‌طلبد.

وَ قَالَ ع‌ لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ فَرَّ مِنْ رِزْقِهِ لَتَبِعَهُ كَمَا تَبِعَهُ الْمَوْتُ‌.[87]

و فرمود: اگر يكي از شما از روزي‌اش فرار كند، بي شك روزي، به دنبال او مي‌رود، همانطور كه مرگ به دنبال اوست.

قَالَ ع لِأَبِي ذَرٍّ لَوْ أَنَّ ابْنَ آدَمَ فَرَّ مِنْ رِزْقِهِ كَمَا يَفِرُّ مِنَ الْمَوْتِ لَأَدْرَكَهُ رِزْقُهُ كَمَا يُدْرِكُهُ الْمَوْتُ‌.[88]

پيامبر صلّی الله علیه و آله به ابوذر فرمود: به راستي كه اگر فرزند آدم از روزي‌اش بگريزد، چنانچه از مرگ مي‌گريزد، هر آينه روزي‌اش او را در‌يابد و به او رسد، چنان که مرگ او را دريابد.

وَ قَالَ عَلِيٌّ ع‌

و امام علي علیه السّلام فرمود:

ـ حرص به دنيا را رها كن و به لذت دنيا طمع نداشته باش.

ـ مال را ذخيره مكن، (چرا كه) نمى‌دانى براى چه كسى جمع مى‌كنى.

ـ نمى‌دانى كه در سرزمين خود، مرگ گريبانت را مى‌گيرد و يا جاى ديگر.

ـ بدون ترديد رزق و روزي تقسيم شده است و كوشش (بيش از اندازه‌) انسان سودى ندارد.

ـ هركس طمع ورزد، فقير است و آن كس كه قناعت پيشه كند، ثروتمند.

63- تنبيه الخاطر ابْنُ فَضَالَةَ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لِيَكُنْ طَلَبُكَ الْمَعِيشَةَ فَوْقَ كَسْبِ الْمُضَيِّعِ دُونَ طَلَبِ الْحَرِيصِ الرَّاضِي بِالدُّنْيَا الْمُطْمَئِنِّ إِلَيْهَا وَ لَكِنْ أَنْزِلْ نَفْسَكَ مِنْ ذَلِكَ بِمَنْزِلَةِ الْمُنْصِفِ الْمُتَعَفِّفِ تَرْفَعْ نَفْسَكَ عَنْ مَنْزِلَةِ الْوَاهِي الضَّعِيفِ وَ تَكْتَسِبْ مَا لَا بُدَّ لِلْمُؤْمِنِ مِنْهُ إِنَّ الَّذِينَ أُعْطُوا الْمَالَ ثُمَّ لَمْ يَشْكُرُوا لَا مَالَ لَهُمْ‌.[90]

از امام صادق علیه السّلام روايت شده است كه فرمود: بايد طلب تو براى روزي و گذران زندگى، بيشتر از انسان‌هاي اسراف ‌كار و كمتر از اشخاص حريص، دنيا دوست و دل به دنيا داده باشد؛ پس خود را در كار و كسب، در حد انسان منصف و پرهيزكار قرار ده، و از اشخاص سست و ناتوان بالاتر ببر، و به كسب آنچه كه مورد نياز شخص مؤمن است بپرداز، همانا كساني كه به آنان نعمت عطا مي‌شود اما شكر آن را به جاي نمي‌آورند، [ديگر] نعمتي به آنان داده نمي‌شود.

ابْنُ جُمْهُورٍ عَنْ أَبِيهِ رَفَعَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع كَثِيراً مَا يَقُولُ‌ اعْلَمُوا عِلْماً يَقِيناً أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمْ يَجْعَلْ لِلْعَبْدِ وَ إِنِ اشْتَدَّ جَهْدُهُ وَ عَظُمَتْ حِيلَتُهُ وَ كَبُرَتْ مُكَايَدَتُهُ أَنْ يَسْبِقَ مَا سُمِّيَ لَهُ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِ وَ لَمْ يَحُلْ بَيْنَ الْعَبْدِ فِي ضَعْفِهِ وَ قِلَّةِ حِيلَتِهِ وَ بَيْنَ أَنْ يَبْلُغَ مَا سُمِّيَ لَهُ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِ أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَنْ يَزْدَادَ امْرُؤٌ تغييرا [نَقِيراً] بِحِذْقِهِ وَ لَنْ يَنْقُصَ امْرُؤٌ فقير [نَقِيراً] لِخُرْقِهِ فَالْعَالِمُ بِهَذَا الْعَامِلُ بِهِ أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِي مَنْفَعَةٍ وَ الْعَالِمُ بِهَذَا التَّارِكُ لَهُ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلًا فِي مَضَرَّةٍ وَ رُبَّ مُنْعَمٍ عَلَيْهِ مُسْتَدْرَجٌ بِالْإِحْسَانِ إِلَيْهِ وَ رُبَّ مَعْذُورٍ فِي النَّاسِ مَصْنُوعٌ لَهُ فَارْفُقْ أَيُّهَا السَّاعِي مِنْ سَعْيِكَ وَ أَقْصِرْ مِنْ عَجَلَتِكَ وَ انْتَبِهْ مِنْ سِنَةِ غَفْلَتِكَ وَ تَفَكَّرْ فِيمَا جَاءَ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى لِسَانِ نَبِيِّهِ ص وَ احْتَفِظُوا بِهَذِهِ الْحُرُوفِ السَّبْعَةِ فَإِنَّهَا مِنْ أَهْلِ الْحِجَى وَ مِنْ عَزَائِمِ اللَّهِ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِ أَنَّهُ لَيْسَ لِأَحَدٍ أَنْ يَلْقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِخَلَّةٍ مِنْ هَذِهِ الْخِلَالِ الشِّرْكِ بِاللَّهِ فِيمَا افْتَرَضَ أَوْ شِفَاءِ غَيْظٍ بِهَلَاكِ نَفْسِهِ أَوْ آمِرٌ يَأْمُرُ بِعَمَلٍ غَيْرَهُ وَ [أَوْ أَمَرَ بِأَمْرٍ يَعْمَلُ بِغَيْرِهِ أَوِ] اسْتَنْجَحَ إِلَى مَخْلُوقِهِ بِإِظْهَارِ بِدْعَةٍ فِي دِينِهِ أَوْ سَرَّهُ أَنْ يَحْمَدَهُ النَّاسُ بِمَا لَمْ يَفْعَلْ وَ الْمُتَجَبِّرُ الْمُخْتَالُ وَ صَاحِبُ الْأُبَّهَةِ. [91]

امام صادق عليه السّلام روايت كرده كه اميرمؤمنان علیه السلام بسيار اين سخن را مى‌فرمود: به يقين بدانيد، اگر بنده‌اى بيش از حد تلاش كند و بسيار (در طلب مال) چاره‌ بيانديشد و حيله‌اش (رنج و زحمتش) فزونى يابد، به بيشتر از آنچه كه در لوح محفوظ برايش مقرر شده است، دست نمي‌يابد و نيز ناتوانى و تلاش كم بنده، سبب نرسيدن وى به آنچه كه برايش مقرر شده است، نمى‌گردد. اى مردم! هرگز كسی به خاطر زيركى‌اش، ذره‌اي بر او افزوده نمي‌شود و فقیری به خاطر حماقتش، ذره‌اي از او كاسته نمي‌شود. كسى كه از اين مطلب آگاه باشد و آن را به كار بندد، آسوده‌ترين مردم است و از سود آن بهره‌مند شود و آن كس كه به آن آگاه باشد و در عمل آن را ترك كند، گرفتارترين مردم است و زيان بيند. پس اى ساعي! از تلاشت بكاه، از شتابت كم كن و از خواب غفلت بيدار شو، و در آنچه كه خداوند بر زبان پيامبرش جارى ساخته، بينديش. اين هفت سخن را حفظ كنيد؛ زيرا از سخنان خردمندان و از امور واجب خداوند در لوح محفوظ است، كه هيچ‌كس با مرتكب شدن آن‌ها، خداوند را با (چهره‌) مهربان ملاقات نخواهد كرد: شرك‌ به‌ خدا در آنچه كه بر او واجب كرده است، ارضاى كينه‌توزى به بهاى نابودى خود، دستور به امرى كه خود غير آن را انجام مى‌دهد، طلب موفقيت و پيروزي براي مخلوقات خداوند با وارد كردن بدعت در دين، مسرور شدن از تمجيد مردم براي كاري كه انجام نداده است، خودستاى فخرفروش و صاحب تکبّر.

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سُلَيْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ‌ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى وَسَّعَ أَرْزَاقَ الْحَمْقَى لِيَعْتَبِرَ الْعُقَلَاءُ وَ يَعْلَمُوا أَنَّ الدُّنْيَا لَيْسَ يُنَالُ مَا فِيهَا بِعَمَلٍ وَ لَا حِيلَةٍ. [92]

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند روزی احمق را وسعت داد تا عقلا بفهمند که آنچه در دنیاست [لزوما] با عمل و تدبیر به دست نیاید.

64- الإختصاص قَالَ الصَّادِقُ ع‌ إِذَا كَانَ عِنْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ وَكَّلَ اللَّهُ بِهَا مَلَكاً يُنَادِي أَيُّهَا النَّاسُ أَقْبِلُوا عَلَى رَبِّكُمْ فَإِنَّ مَا قَلَّ وَ كَفَى خَيْرٌ مِمَّا كَثُرَ وَ أَلْهَى وَ مَلَكٌ مُوَكَّلٌ بِالشَّمْسِ عِنْدَ طُلُوعِهَا يَا ابْنَ آدَمَ لِدْ لِلْمَوْتِ وَ ابْنِ لِلْخَرَابِ وَ اجْمَعْ لِلْفَنَاءِ. [93]

امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند در هنگام‌ غروب‌ خورشيد فرشته‌اى را گمارد كه ندا سر دهد: «اى مردم، به پروردگار خود روي آريد، زيرا [روزي‌اي كه] اندك و كافي است، بسيار بهتر از [روزي‌اي است كه] زياد اما غفلت بار است؛ و نيز زمان طلوع خورشيد فرشته‌اى گماشته، تا ندا زند: اى آدميزاده! متولد كن براى مرگ، بساز براى ويران شدن و گرد آور براى نابودى.

65- قصص الأنبياء عليهم السلام عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَا سَدَّ اللَّهُ عَلَى مُؤْمِنٍ رِزْقاً يَأْتِيهِ مِنْ وَجْهٍ إِلَّا فَتَحَ لَهُ مِنْ وَجْهٍ آخَرَ فَأَتَاهُ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ‌ فِي حِسَابِهِ. [94]

عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السّلام روايت نموده است كه فرمود: خداوند راه روزي هيچ مؤمني را نمي‌بندد، مگر اينكه راه ديگري را براي او بگشايد و روزي اش را به او برساند، حتی اگر در تقدیرش نباشد.

66- قصص الأنبياء عليهم السلام عَنْ جَابِرٍ قَالَ: قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ ع لِرَجُلٍ يَا هَذَا لَا تُجَاهِدِ الطَّلَبَ جِهَادَ الْعَدُوِّ وَ لَا تَتَّكِلْ عَلَى الْقَدَرِ اتِّكَالَ الْمُسْتَسْلِمِ فَإِنَّ إِنْشَاءَ الْفَضْلِ مِنَ السُّنَّةِ وَ الْإِجْمَالَ فِي الطَّلَبِ مِنَ الْعِفَّةِ وَ لَيْسَتِ الْعِفَّةُ بِدَافِعَةٍ رِزْقاً وَ لَا الْحِرْصُ بِجَالِبٍ فَضْلًا فَإِنَّ الرِّزْقَ مَقْسُومٌ وَ اسْتِعْمَالَ الْحِرْصِ اسْتِعْمَالُ الْمَأْثَمِ. [95]

جابر از امام حسن علیه السّلام روايت كرده است كه به مردي فرمود: اي مرد! چون جهاد با دشمن، در طلب روزي مكوش و چون شخص تسليم شده، به تقدير تکیه مكن، همانا ايجاد فزونی از سنت است و ميانه‌ روي در طلب روزى از عفت، و عفت‌ دفع كننده‌‌ روزى‌ نيست و حرص موجب كسب روزي زياد نمي‌شود، روزى تقسيم شده است و به كار بردن حرص، به دنبال گناه رفتن است.

67- قصص الأنبياء عليهم السلام عَبْدُ اللَّهِ بْنُ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ: مِنْ صِحَّةِ يَقِينِ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ لَا يُرْضِيَ النَّاسَ بِسَخَطِ اللَّهِ وَ لَا يَحْمَدَهُمْ عَلَى مَا رَزَقَ اللَّهُ وَ لَا يَلُومَهُمْ عَلَى مَا لَمْ يُؤْتِهِ اللَّهُ فَإِنَّ رِزْقَ اللَّهِ لَا يَسُوقُهُ حِرْصُ حَرِيصٍ وَ لَا يَرُدُّهُ كُرْهُ كَارِهٍ وَ لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ فَرَّ مِنْ رِزْقِهِ كَمَا يَفِرُّ مِنَ الْمَوْتِ لَأَدْرَكَهُ رِزْقُهُ قَبْلَ مَوْتِهِ كَمَا يُدْرِكُهُ الْمَوْتُ. [96]

عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السّلام روايت نموده است كه فرمود: از نشانه‌هاي يقين و ايمان فرد مسلمان اين است كه مردم را در ازاي خشم خداوند راضي و خشنود نسازد و به خاطر روزي‌اي كه خداوند بر او ارزاني داشته است، از آنان(مردم) سپاسگزاري نكند و به خاطر آنچه كه خداوند بر او عطا نكرده، مردم را سرزنش و نكوهش نكند، زيرا طمع شخص حريص، روزي [مقدر شده‌] خداوند را به او نمي‌رساند و حسد و رشك او نيز مانع رسيدن آن نمي‌شود و اگر يكي از شما از روزي‌اش فرار كند، همانگونه كه از مرگ مي‌گريزد، روزی ‌اش او را درمي‌يابد، همانگونه كه مرگش.

68- التمحيص عَنِ الثُّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِي حَجَّةِ الْوَدَاعِ‌ أَلَا إِنَّ الرُّوحَ الْأَمِينَ نَفَثَ فِي رُوعِي أَنَّهُ لَا تَمُوتُ نَفْسٌ حَتَّى تَسْتَكْمِلَ رِزْقَهَا فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَجْمِلُوا فِي الطَّلَبِ وَ لَا يَحْمِلَنَّكُمُ اسْتِبْطَاءُ شَيْ‌ءٍ مِنَ الرِّزْقِ أَنْ تَطْلُبُوهُ بِشَيْ‌ءٍ مِنْ مَعْصِيَةِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُنَالُ مَا عِنْدَهُ إِلَّا بِطَاعَتِهِ قَدْ قَسَّمَ الْأَرْزَاقَ بَيْنَ خَلْقِهِ فَمَنْ هَتَكَ حِجَابَ السِّتْرِ وَ عَجَّلَ فَأَخَذَهُ مِنْ غَيْرِ حِلِّهِ قَصَّ مِنْ رِزْقِهِ الْحَلَالِ وَ حُوسِبَ عَلَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ. [97]

امام باقر علیه السّلام روايت نموده است كه پيامبر صلّی الله علیه و آله در [سخنرانى] حجة الوداع فرمود: روح الامين در دلم افكند كه انسان تا به‌ طور كامل از روزى مقدرش بهره‌مند نشود، ديده از جهان نخواهد بست، پس از خدا بترسيد و در طلب روزي، ميانه‌روي پيشه كنيد. مبادا تأخير وصول روزى، شما را بر آن دارد كه از راه معصيت (حرام) در طلب آن برآييد، همانا عطاى الهى جز با طاعت و بندگى به دست نيايد. خداوند متعال روزي‌ها را ميان مخلوقاتش تقسيم كرده است و هر كس پرده دري كرده و شتاب كند و آن را از راه غير حلال به دست آورد، از روزى‌ حلال‌ او كاسته مى‌شود؛ و روز قيامت نيز بايد حساب آن را پس بدهد.

69- التمحيص عَنْ سَهْلٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ كَمْ مِنْ مُتْعِبٍ نَفْسَهُ مُقْتَرٍ عَلَيْهِ وَ مُقْتَصِدٍ فِي الطَّلَبِ قَدْ سَاعَدَتْهُ الْمَقَادِيرُ. [98]

اميرالمؤمنين علیه السّلام فرمود: چه بسيار انسان‌هايي كه [براي كسب روزي] خود را به سختي مي‌اندازند و [تقدير] بر آنان بخل مي‌‌ورزد و چه بسيار انسان‌هايي كه در طلب روزي ميانه روي مي‌كنند و تقدير آنان را ياري رسانده است.

70- التمحيص عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَيْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ‌ إِنَّ اللَّهَ وَسَّعَ فِي أَرْزَاقِ الْحَمْقَى لِيَعْتَبِرَ الْعُقَلَاءُ وَ يَعْلَمُوا أَنَّ الدُّنْيَا لَيْسَ يُنَالُ مَا فِيهَا بِعَمَلٍ وَ لَا حِيلَةٍ. [99]

حضرت امام صادق علیه السّلام مى‌فرمود: خداوند بزرگ روزى احمقان و ابلهان را وسيع گردانيد، تا عاقلان عبرت گرفته و بدانند كه‌ دنيا با عقل‌ و حيله به دست نمى‌آيد.

71- التمحيص عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَوْ كَانَ الْعَبْدُ فِي جُحْرٍ لَأَتَاهُ رِزْقُهُ فَأَجْمِلُوا فِي طَلَبٍ.[100]

امام صادق علیه السّلام فرموده اند: اگر بنده در سوراخ حشره‌اى هم باشد، خدا روزى [مقدر] او را مى‌دهد، پس در طلب روزى ميانه‌روي كنيد.

72- التمحيص عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: أَبَى اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ‌ أَرْزَاقَ الْمُؤْمِنِينَ إِلَّا مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُونَ. [101]

امام صادق علیه السّلام فرمود: خداوند روزى مؤمنان را از جايى كه انتظار ندارند، مي‌رساند.

73- التمحيص عَنْ عَلِيِّ بْنِ السِّنْدِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ أَرْزَاقَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُونَ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْعَبْدَ إِذَا لَمْ يَعْرِفْ وَجْهَ رِزْقِهِ كَثُرَ دُعَاؤُهُ. [102]

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند روزى مؤمنان را از جايى كه انتظار ندارد، مي‌رساند، زيرا به يقين هرگاه بنده راه رسيدن به روزى‌اش را نداند، بسيار دعا مى‌كند.

74- التمحيص عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ الدُّنْيَا دُوَلٌ فَمَا كَانَ لَكَ مِنْهَا أَتَاكَ عَلَى ضَعْفِكَ وَ مَا كَانَ مِنْهَا عَلَيْكَ لَمْ تَدْفَعْهُ بِقُوَّتِكَ وَ مَنِ انْقَطَعَ رَجَاؤُهُ مِمَّا فَاتَ اسْتَرَاحَ بَدَنُهُ وَ مَنْ رَضِيَ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ قَرَّتْ عَيْنُهُ. [103]

امام محمد باقر علیه السّلام به نقل از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: دنيا در گردش است و بهره‌اي كه از آن نصيب توست، به تو مي‌رسد حتي اگر ضعيف باشى و ضررى را كه نصيب توست، نمي‌توانى با قدرتت دفع كني و هر كس امیدش را از آنچه كه از دست رفته، ببرد، جسمش در آسايش است و هر كس به روزي‌اي كه خدوند بر او ارزاني كرده راضى شود، شادمان است.

75- التمحيص عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ رَفَعَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لِيَكُنْ طَلَبُكَ لِلْمَعِيشَةِ فَوْقَ كَسْبِ الْمُضَيِّعِ وَ دُونَ طَلَبِ الْحَرِيصِ الرَّاضِي بِدُنْيَاهُ الْمُطْمَئِنِّ إِلَيْهَا وَ أَنْزِلْ نَفْسَكَ مِنْ ذَلِكَ بِمَنْزِلَةِ الْمُنْصِفِ الْمُتَعَفِّفِ تَرْفَعْ نَفْسَكَ عَنْ مَنْزِلَةِ الْوَاهِنِ الضَّعِيفِ وَ تَكْتَسِبْ مَا لَا بُدَّ لِلْمُؤْمِنِ مِنْهُ إِنَّ الَّذِينَ أُعْطُوا الْمَالَ ثُمَّ لَمْ يَشْكُرُوا لَا مَالَ لَهُمْ. [104]

امام صادق علیه السّلام فرمود: بايد طلب تو براى روزي و گذران زندگى، بيشتر از انسان‌هاي اسراف‌كار و كمتر از اشخاص حريص، دنيا دوست و دل به دنيا داده باشد؛ پس خود را در كار و كسب، در حد انسان منصف و پرهيزكار قرار ده، و از اشخاص سست و ناتوان بالاتر ببر، و به كسب آنچه كه مورد نياز شخص مؤمن است بپرداز، همانا كساني كه به آنان نعمت عطا مي‌شود، اما شكر آن را به جاي نمي‌آورند، [ديگر] نعمتي به آنان داده نمي‌شود.

76- دَعَوَاتُ الرَّاوَنْدِيِّ، ذَكَرُوا أَنَّ سُلَيْمَانَ ع كَانَ جَالِساً عَلَى شَاطِئِ بَحْرٍ فَبَصُرَ بِنَمْلَةٍ تَحْمِلُ حَبَّةَ قَمْحٍ تَذْهَبُ بِهَا نَحْوَ الْبَحْرِ فَجَعَلَ سُلَيْمَانُ يَنْظُرُ إِلَيْهَا حَتَّى بَلَغَتِ الْمَاءَ فَإِذَا بِضِفْدِعَةٍ قَدْ أَخْرَجَتْ رَأْسَهَا مِنَ الْمَاءِ وَ فَتَحَتْ فَاهَا فَدَخَلَتِ النَّمْلَةُ فَاهَا وَ غَاصَتِ الضِّفْدِعَةُ فِي الْبَحْرِ سَاعَةً طَوِيلَةً وَ سُلَيْمَانُ يَتَفَكَّرُ فِي ذَلِكَ مُتَعَجِّباً ثُمَّ إِنَّهَا خَرَجَتْ مِنَ الْمَاءِ وَ فَتَحَتْ فَاهَا فَخَرَجَتِ النَّمْلَةُ مِنْ فِيهَا وَ لَمْ تَكُنْ مَعَهَا الْحَبَّةُ فَدَعَاهَا سُلَيْمَانُ وَ سَأَلَهَا عَنْ حَالِهَا وَ شَأْنِهَا وَ أَيْنَ كَانَتْ فَقَالَتْ يَا نَبِيَّ اللَّهِ فِي قَعْرِ هَذَا الْبَحْرِ الَّذِي تَرَاهُ صَخْرَةٌ مُجَوَّفَةٌ وَ فِي جَوْفِهَا دُودَةٌ عَمْيَاءُ وَ قَدْ خَلَقَهَا اللَّهُ تَعَالَى هُنَالِكَ فَلَا تَقْدِرُ أَنْ تَخْرُجَ مِنْهَا لِطَلَبِ مَعَاشِهَا وَ قَدْ وَكَّلَنِيَ اللَّهُ بِرِزْقِهَا فَأَنَا أَحْمِلُ رِزْقَهَا وَ سَخَّرَ اللَّهُ هَذِهِ الضِّفْدِعَةَ لِتَحْمِلَنِي فَلَا يَضُرَّنِي الْمَاءُ فِي فِيهَا وَ تَضَعُ فَاهَا عَلَى ثَقْبِ الصَّخْرَةِ وَ أَدْخُلُهَا ثُمَّ إِذَا أَوْصَلْتُ رِزْقَهَا إِلَيْهَا خَرَجْتُ مِنْ ثَقْبِ الصَّخْرَةِ إِلَى فِيهَا فَتُخْرِجُنِي مِنَ الْبَحْرِ قَالَ سُلَيْمَانُ وَ هَلْ سَمِعْتِ لَهَا مِنْ تَسْبِيحَةٍ قَالَتْ نَعَمْ تَقُولُ يَا مَنْ لَا تَنْسَانِي فِي جَوْفِ هَذِهِ الصَّخْرَةِ تَحْتَ هَذِهِ اللُّجَّةِ بِرِزْقِكَ لَا تَنْسَ عِبَادَكَ الْمُؤْمِنِينَ بِرَحْمَتِكَ. [105]

نقل كرده‌اند كه روزى حضرت سليمان علیه السّلام در ساحل دريا نشسته بود، مورچه‌اى را ديد كه دانه‌‌ گندمى‌ را حمل كرده و به طرف دريا مى‌برد؛ پس [اين امر] سليمان علیه السّلام را به تماشاي آن مورچه واداشت تا اينكه به آب رسيد، ناگهان قورباغه‌اى سرش را از آب بيرون آورده و دهان گشود و مورچه وارد دهان او شد و قورباغه مدتي طولاني به زير آب رفت و سليمان علیه السّلام با تعجب به اين قضيه انديشيد؛ سپس قورباغه از آب بيرون آمد و دهان خود را باز كرد و مورچه بدون دانه از آن خارج شد، سليمان علیه السّلام مورچه را فرا خواند و از او درباره‌ اين ماجرا و اينكه كجا رفت، سؤال نمود. مورچه گفت: اى رسول خدا، همانا در قعر اين دريايى كه مي‌بينى، صخره‌اى تو خالى وجود دارد كه در درون آن كرم نابينايى زندگى مى‌كند و خدا او را در آن مكان آفريده است و نمى‌تواند براى معاش خود از آن سنگ خارج شود، خداوند مرا متصدى رزق او قرار داده؛ من روزى او را حمل مى‌كنم و خداوند اين قورباغه را مأمور نموده كه مرا حمل كند تا آب دريا به من آسيبي نرساند و دهان خود را بر سوراخ آن سنگ قرار دهد و من وارد سوراخ شوم؛ پس زماني كه روزى كرم را به او رساندم، از سوراخ سنگ خارج و دوباره وارد دهان قورباغه مي‌شوم و او مرا از دريا بيرون مي‌آورد. سليمان گفت: آيا از آن كرم تسبيح خداوند شنيده‌اى؟ او گفت: آرى، آن كرم مى‌گويد: اى خدايى كه مرا در سوراخ اين سنگ در عمق اين دريا فراموش نكرده‌اى و روزى مرا مى‌رسانى، به رحمت خود، بندگان مؤمنت را فراموش مكن.

77- نهج البلاغة قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ يَا ابْنَ آدَمَ لَا تَحْمِلْ هَمَّ يَوْمِكَ الَّذِي لَمْ يَأْتِكَ عَلَى هَمِّ يَوْمِكَ الَّذِي قَدْ أَتَاكَ فَإِنَّهُ إِنْ يَكُ مِنْ عُمُرِكَ يَأْتِ اللَّهُ فِيهِ بِرِزْقِكَ‌.[106]

اميرالمؤمنين علیه السّلام فرمود: اي فرزند آدم! غم روزى‌ را كه‌ نيامده، بر روزى كه در آن هستى بار مكن؛ اگر روز نيامده از عمرت باشد خداوند روزي‌ات را در آن روز مى‌رساند.

78- وَ قَالَ ع‌ اعْلَمُوا عِلْماً يَقِيناً أَنَّ اللَّهَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْعَبْدِ وَ إِنْ عَظُمَتْ حِيلَتُهُ وَ اشْتَدَّتْ طَلِبَتُهُ وَ قَوِيَتْ مَكِيدَتُهُ أَكْثَرَ مِمَّا سَمَّى لَهُ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِ وَ لَمْ يَحُلْ بَيْنَ الْعَبْدِ وَ فِي ضَعْفِهِ وَ فِي قِلَّةِ حِيلَتِهِ وَ بَيْنَ أَنْ يَبْلُغَ مَا سَمَّى لَهُ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِ الْعَارِفُ بِهَذَا الْعَامِلُ بِهِ أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِي مَنْفَعَةٍ وَ التَّارِكُ لَهُ الشَّاكُّ فِيهِ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلًا فِي مَضَرَّةٍ وَ رُبَّ مُنْعَمٍ عَلَيْهِ مُسْتَدْرَجٌ بِالنُّعْمَى وَ رُبَّ مُبْتَلًى مَصْنُوعٌ لَهُ بِالْبَلْوَى فَزِدْ أَيُّهَا الْمُسْتَمِعُ فِي شُكْرِكَ وَ قَصِّرْ مِنْ عَجَلَتِكَ وَ قِفْ عِنْدَ مُنْتَهَى رِزْقِكَ‌.[107]

و فرمود: به يقين بدانيد، اگر بنده‌اى بيش از حد تلاش كند و بسيار (در طلب مال) چاره‌ بيانديشد و حيله‌اش (رنج و زحمتش) فزونى يابد، به بيشتر از آنچه كه در لوح محفوظ برايش مقرر شده است، دست نمي‌يابد و نيز ناتوانى و تلاش كم بنده، سبب نرسيدن وى به آنچه كه برايش مقرر شده است، نمى‌گردد. كسى كه از اين مطلب آگاه باشد و آن را به كار بندد، آسوده‌ترين مردم است و از سود آن بهره‌مند شود و آن كس كه به آن آگاه باشد و به خاطر شك به آن، در عمل تركش كند، گرفتارترين مردم است و زيان بيند. چه بسا بهره‌مند از نعمتي كه نعمت دامي (فرصتي براي گناه) باشد پيش روي او، و چه بسا غافلى در ميان مردم كه روزى براى او آماده ‌شود. پس اى شنونده! بسيار شكر كن، از شتابت كم كن و از خواب غفلت بيدار شو، و به روزي خود راضي باش.

79- وَ قَالَ ع‌ لَا يُصَدَّقُ إِيمَانُ عَبْدٍ حَتَّى يَكُونَ بِمَا فِي يَدِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَوْثَقَ مِنْهُ بِمَا فِي يَدِهِ‌.[108]

و فرمود: ايمان بنده‌اي صادق نيست، مگر آنكه نسبت به آنچه در يد خداوند سبحان است، اطمينان بيشتري از آنچه كه در دست خويش است، داشته باشد.

80- وَ قِيلَ لَهُ‌ لَوْ سُدَّ عَلَى رَجُلٍ بَابُ بَيْتٍ وَ تُرِكَ فِيهِ مِنْ أَيْنَ كَانَ يَأْتِيهِ رِزْقُهُ فَقَالَ مِنْ حَيْثُ يَأْتِيهِ أَجَلُهُ‌.[109]

به آن حضرت عرض شد: اگر در خانه‌اى را به ‌روي كسى ببندند و او را در آنجا بگذارند، روزي‌اش از كجا به او مى‌رسد؟ ايشان در پاسخ فرمود: از همان جايي كه اجلش در مى‌رسد.

81- وَ قَالَ ع‌ الرِّزْقُ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ فَإِنْ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاكَ فَلَا تَحْمِلْ هَمَّ سَنَتِكَ عَلَى هَمِّ يَوْمِكَ كَفَاكَ كُلَّ يَوْمٍ مَا فِيهِ فَإِنْ تَكُنِ‌ السَّنَةُ مِنْ عُمُرِكَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى جَدُّهُ سَيُؤْتِيكَ فِي كُلِّ غَدٍ جَدِيدٍ مَا قَسَمَ لَكَ وَ إِنْ لَمْ تَكُنِ السَّنَةُ مِنْ عُمُرِكَ فَمَا تَصْنَعُ بِالْهَمِّ لِمَا لَيْسَ لَكَ وَ لَنْ يَسْبِقَكَ إِلَى رِزْقِكَ طَالِبٌ وَ لَنْ يَغْلِبَكَ عَلَيْهِ غَالِبٌ وَ لَنْ يُبْطِئَ عَنْكَ مَا قَدْ قُدِّرَ لَكَ‌.[110]

فرمود: روزى دو نوع است، روزي‌اي كه تو آن را طلب مي‌كني و روزي‌اي كه خود تو را طلب مي‌كند و اگر به دنبال آن نروى، به‌دنبالت مي‌آيد، پس اندوه سال خود را بر اندوه روزت بار مكن، كه روزى و رزق هر روز تو را كفايت مى‌كند؛ اگر آن سال جزء عمرت باشد، خداوند متعال در هر روز جديد، آنچه كه برايت مقدر كرده را به تو خواهد ‌رساند، و اگر آن سال از عمرت نباشد، پس براي چه بر چيزى كه از آن تو نيست، اندوه مى‌خورى؟! هيچ جوينده‌اى در آنچه رزق توست، بر تو پيشى نخواهد‌گرفت، و هيچ قدرتمندي نسبت به آن (روزي) بر تو غالب نخواهد ‌شد و هرگز آنچه كه برايت مقدر شده است، به تأخير نخواهد افتاد.

82- وَ قَالَ ع‌ مَنْ لَمْ يُعْطَ قَاعِداً لَمْ يُعْطَ قَائِماً. [111]

و فرمود: کسی که به نشسته نداده است، به ایستاده هم نخواهد داد.

83- وَ قَالَ ع‌ خُذْ مِنَ الدُّنْيَا مَا أَتَاكَ وَ تَوَلَّ عَمَّا تَوَلَّى عَنْكَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَفْعَلْ فَأَجْمِلْ فِي الطَّلَبِ‌.[112]

و فرمود: هر آنچه كه از دنيا بر تو رسيد، بگير و از آنچه كه از تو روي گرداند، روي گردان؛ پس اگر اين كار را انجام ندادي، در طلب روزي ميانه‌روي كن.

84- وَ قَالَ ع‌ كُلُّ مُقْتَصَرٍ عَلَيْهِ كَافٍ‌.[113]

و فرمود: هر قناعت‌كننده‌اي، کفایت کننده است.

85- وَ قَالَ ع‌ إِنَّ أَخْسَرَ النَّاسِ صَفْقَةً وَ أَخْيَبَهُمْ سَعْياً رَجُلٌ أَخْلَقَ بَدَنَهُ فِي طَلَبِ آمَالِهِ لَمْ تُسَاعِدْهُ الْمَقَادِيرُ عَلَى إِرَادَتِهِ فَخَرَجَ مِنَ الدُّنْيَا بِحَسْرَتِهِ وَ قَدِمَ عَلَى الْآخِرَةِ بِتَبِعَتِهِ‌.[114]

و فرمود: زيانكارترين مردم در معامله و نااميدترين آنان در سعى و تلاش كسى است كه جسمش را در طلب آرزوهاي خويش فرسوده سازد و تقديرهای الهي او را در رسيدن به خواسته‌هايش يارى نرساند، سپس با حسرتهايش از دنيا برود و با عواقب اعمالش وارد آخرت شود.

86- وَ قَالَ ع‌ الرِّزْقُ رِزْقَانِ طَالِبٌ وَ مَطْلُوبٌ فَمَنْ طَلَبَ الدُّنْيَا طَلَبَهُ الْمَوْتُ حَتَّى يَخْرُجُ عَنْهَا وَ مَنْ طَلَبَ الْآخِرَةَ طَلَبَتْهُ الدُّنْيَا حَتَّى يَسْتَوْفِيَ رِزْقَهُ مِنْهَا. [115]

و فرمود: روزي دو نوع است: طلب‌كننده (روزي‌اي كه خود تو را طلب مي‌كند) و طلب شده (روزي‌اي كه تو آن را طلب مي‌كني)، پس هر كس به دنبال دنيا باشد، مرگ او را طلب مي‌كند تا از دنيا بيرون ببرد، و هر كس به ‌دنبال آخرت باشد، دنيا او را طلب مي‌كند، تا روزى‌اش را به تمامي از آن دريافت نمايد.

87- وَ قَالَ ع‌ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْأَمْرَ يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ كَقَطْرِ الْمَطَرِ إِلَى كُلِّ نَفْسٍ بِمَا قُسِمَ لَهَا مِنْ زِيَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ فَإِذَا رَأَى أَحَدُكُمْ لِأَخِيهِ غَفِيرَةً مِنْ أَهْلٍ أَوْ مَالٍ أَوْ نَفْسٍ فَلَا تَكُونَنَّ لَهُ فِتْنَةً فَإِنَّ الْمَرْءَ الْمُسْلِمَ مَا لَمْ يَغْشَ دَنَاءَةً تَظْهَرُ فَيَخْشَعُ لَهَا إِذَا ذُكِرَتْ وَ تُغْرَى بِهِ لِئَامُ النَّاسِ كَانَ كَالْفَالِجِ الْيَاسِرِ الَّذِي يَنْتَظِرُ أَوَّلَ فَوْزَةٍ مِنْ قِدَاحِهِ يُوجِبُ لَهُ الْمَغْنَمَ وَ يُرْفَعُ عَنْهُ بِهَا الْمَغْرَمُ‌ وَ كَذَلِكَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ الْبَرِي‌ءُ مِنَ الْخِيَانَةِ يَنْتَظِرُ مِنَ اللَّهِ إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ إِمَّا دَاعِيَ اللَّهِ فَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لَهُ وَ إِمَّا رِزْقَ اللَّهِ فَإِذَا هُوَ ذُو أَهْلٍ وَ مَالٍ وَ مَعَهُ دِينُهُ وَ حَسَبُهُ إِنَّ الْمَالَ وَ الْبَنِينَ حَرْثُ الدُّنْيَا وَ الْعَمَلَ الصَّالِحَ حَرْثُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ يَجْمَعُهَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ فَاحْذَرُوا مِنَ اللَّهِ مَا حَذَّرَكُمْ مِنْ نَفْسِهِ وَ اخْشَوْهُ خَشْيَةً لَيْسَتْ بِتَعْذِيرٍ وَ اعْمَلُوا فِي غَيْرِ رِيَاءٍ وَ لَا سُمْعَةٍ فَإِنَّهُ مَنْ يَعْمَلْ لِغَيْرِ اللَّهِ يَكِلْهُ اللَّهُ إِلَى مَنْ عَمِلَ لَهُ نَسْأَلُ اللَّهَ مَنَازِلَ الشُّهَدَاءِ وَ مُعَايَشَةَ السُّعَدَاءِ وَ مُرَافَقَةَ الْأَنْبِيَاءِ الْخُطْبَةَ. [116]

و فرمود: پس از ستايش پروردگار، بدانيد كه تقديرهاى الهى چون قطرات باران از آسمان به سوى انسانها فرود مى‌آيد، و بهره هركسى، كم يا زياد به او مى‌رسد، پس اگر يكى از شما براى برادر خود، برترى در مال و همسر و نيروى بدنى مشاهده كند، مبادا فريب خورد و حسادت كند، زيرا مسلمان (تا زمانى كه دست به عمل پستى نزده كه از آشكار شدنش شرمنده باشد و مورد سرزنش مردم پست قرار گيرد) به مسابقه دهنده‌اى  می‌ماند كه دوست دارد در همان آغاز مسابقه پيروز گردد تا سودى به دست آورد و ضررى متوجّه او نگردد. همچنين مسلمانى كه از خيانت پاك است، انتظار دارد يكى از دو خوبى نصيب او گردد: يا دعوت حق را لبيك گفته، عمر او پايان پذيرد «كه آنچه در نزد خداست براى او بهتر است» و يا خداوند روزى فراوان به او دهد و صاحب همسر و فرزند و ثروت گردد، و همچنان دين و شخصيّت خود را نگاهدارد. همانا ثروت و فرزندان محصول دنيا و فانى شدنى، و عمل صالح زراعت آخرت است، گر چه گاهى خداوند، هر دوى آن را به ملّتهايى خواهد بخشيد. از خدا در آن چه اعلام خطر كرده است بر حذر باشيد. از خدا آنگونه بترسيد كه نيازى به عذر خواهى نداشته باشيد. عمل نيك انجام دهيد بدون آن كه به ريا و خود نمايى مبتلا شويد، زيرا هر كس، كارى براى غير خدا انجام دهد، خدا او را به همان غير واگذارد. از خدا، درجات شهيدان، و زندگى سعادتمندان، و همنشينى با پيامبران را درخواست مى‌كنيم.

88- وَ قَالَ ع‌ فِي وَصِيَّتِهِ لِلْحَسَنِ وَ اعْلَمْ يَقِيناً أَنَّكَ لَنْ تَبْلُغَ أَمَلَكَ وَ لَنْ تَعْدُوَ أَجَلَكَ وَ أَنَّكَ فِي سَبِيلِ مَنْ كَانَ قَبْلَكَ فَخَفِّضْ فِي الطَّلَبِ وَ أَجْمِلْ فِي الْمُكْتَسَبِ فَإِنَّهُ رُبَّ طَلَبٍ قَدْ جَرَّ إِلَى حَرَبٍ فَلَيْسَ كُلُّ طَالِبٍ بِمَرْزُوقٍ وَ لَا كُلُّ مُجْمِلٍ بِمَحْرُومٍ وَ أَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلِّ دَنِيَّةٍ وَ إِنْ سَاقَتْكَ إِلَى الرَّغَائِبِ فَإِنَّكَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضاً وَ لَا تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُرّاً وَ مَا خَيْرُ خَيْرٍ لَا يُوجَدُ إِلَّا بِشَرٍّ وَ يُسْرٌ لَا يُنَالُ إِلَّا بِعُسْرٍ وَ إِيَّاكَ أَنْ تُوجِفَ بِكَ مَطَايَا الطَّمَعِ فَتُورِدَكَ مَنَاهِلَ الْهَلَكَةِ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا يَكُونَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّهِ ذُو نِعْمَةٍ فَافْعَلْ فَإِنَّكَ مُدْرِكٌ قَسْمَكَ وَ آخِذٌ سَهْمَكَ وَ إِنَّ الْيَسِيرَ مِنَ اللَّهِ سُبْحَانَهُ أَكْرَمُ وَ أَعْظَمُ مِنَ الْكَثِيرِ مِنْ خَلْقِهِ وَ إِنْ كَانَ كُلٌّ مِنْهُ وَ تَلَافِيكَ مَا فَرَطَ مِنْ صَمْتِكَ أَيْسَرُ مِنْ إِدْرَاكِكَ مَا فَاتَ مِنْ مَنْطِقِكَ وَ حِفْظُ مَا فِي الْوِعَاءِ بِشَدِّ الْوِكَاءِ وَ حِفْظُ مَا فِي يَدَيْكَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ طَلَبِ مَا فِي يَدِ غَيْرِكَ وَ مَرَارَةُ الْيَأْسِ خَيْرٌ مِنَ الطَّلَبِ إِلَى لِئَامِ النَّاسِ وَ الْحِرْفَةُ مَعَ الْعِفَّةِ خَيْرٌ مِنَ الْغِنَى مَعَ الْفُجُورِ وَ رُبَّ سَاعٍ فِيمَا يَضُرُّهُ وَ بِئْسَ الطَّعَامُ الْحَرَامُ التَّاجِرُ مُخَاطِرٌ رُبَّ يَسِيرٍ أَنْمَى مِنْ كَثِيرٍ وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاكَ‌.[117]

اميرالمؤمنين علیه السّلام در وصيتش به امام حسن علیه السّلام فرمود: به يقين بدان كه تو به همه آرزوهاى خود نخواهى رسيد، و تا زمان مرگ بيشتر زندگى نخواهى كرد، و بر راه كسى مى‌روى كه پيش از تو مى‌رفت، پس در به دست آوردن دنيا آرام باش، و در مصرف آنچه به دست آوردى نيكو عمل كن، زيرا چه بسا تلاش بى اندازه براى دنيا، كه به تاراج رفتن اموال كشانده شد. پس هر تلاشگرى به روزى دلخواه نخواهد رسيد، و هر مدارا كننده‌اى محروم نخواهد شد. نفس خود را از هر گونه پستى باز دار، هر چند تو را به اهدافت رساند؛ زيرا نمى‌توانى به اندازه آبرويى كه از دست مى‌دهى، بهايى به دست آورى. برده ديگرى مباش، كه خدا تو را آزاد آفريد، آن نيكی كه جز با شر به دست نيايد، نيكى نيست، و آن راحتى كه با سختى‌هاى فراوان به دست آيد، آسايش نخواهد بود. بپرهيز از آن كه مركب طمع ورزى، تو را به سوى هلاكت به پيش راند، و اگر توانستى كه بين تو و خدا صاحب نعمتى قرار نگيرد، چنين باش، زيرا تو، روزى خود را دريافت مى‌كنى، و سهم خود بر مى‌دارى، و مقدار اندكى كه از طرف خداى سبحان به دست مى‌آورى، بزرگ و گرامى‌تر از (مال) فراوانى است كه از دست بندگان دريافت مى‌دارى، گرچه همه از طرف خداست. آنچه با سكوت از دست مى‌دهى آسانتر از آن است كه با سخن از دست برود، چرا كه نگهدارى آنچه در مشك است، با محكم بستن دهانه آن امكان پذير است، و نگهدارى آنچه كه در دست دارى، پيش من بهتر است از آن كه چيزى از ديگران بخواهى، و تلخى نا اميدى بهتر از درخواست كردن از مردم است. شغل همراه با پاكدامنى، بهتر از ثروت فراوانى است كه با گناهان به دست آيد، مرد براى پنهان نگاه داشتن اسرار خويش سزاوارتر است، چه بسا تلاش كننده‌اى كه به زيان خود مى‌كوشد. بدترين غذاها، لقمه حرام است، هر بازرگانى خويش را به مخاطره می‌افكند. چه بسا اندكى كه از فراوانى بهتر است. بدان پسرم! روزی دو نوع است: روزی‌ای که در پی توست و روزی‌ای که تو در پی آن هستی؛ پس اگر تو به آن نرسی، او به تو خواهد رسید.

89- وَ قَالَ ع‌ سَاهِلِ الدَّهْرَ مَا ذَلَّ لَكَ قَعُودُهُ وَ لَا تُخَاطِرْ بِشَيْ‌ءٍ رَجَاءَ أَكْثَرَ مِنْهُ‌.[118]

و فرمود: با روزگار، تا زمانى كه رام و در فرمان تو است، نرمى كن، و چيزى را به اميد دست يافتن به بيش از آن، به مخاطره مينداز.