نویسنده:آیت الله سید محمد تقی مدرسی
پرتویی از زندگانی امام صادق (علیه السلام)
برخى بر این باورند که عصر امام صادق علیه السلام مناسبترین و مساعدترین دورانها بود. اگر امام دست به ایجاد یک انقلاب مذهبى حقى مى زد که طى آن خلافت به کسى که شایستگى عهده دارى آن را از نظر خدا و رسولش داشت، برمىگشت. چرا که این عصر، دوره تحوّل و بسیارحساسى در تاریخ اسلامى به حساب مى آمد که در آن پرده هایى که زمانبر روى واقعیّتها و حقایق دینى کشیده بود کنار رفته بود، امّا واقعیّت غیراز این ادّعاست. واقعیّت آن است که امام صادق حتّى یک روز هم نتوانست در صحنه سیاسى دعوت خود را اظهار کند.
امویّان، چنان که گفتیم، از هیچ گونه جنایتى در راه خاموش ساختن آتش انقلاب مخالفانشان باک نداشتند در حالى که آنحضرت هرگز در راه حقّ به باطل پناه نبرد و براى اجراى عدل و داد از ظلم و ستم یارى نجست.
بنى عبّاس هم نه خوش کردارتر از برادران اموى خود بودند و نه براىاستحکام بخشیدن به پایه هاى حکومت خود از امویّان در خونریزى و نیرنگ بازى خوددارتر. از همین رو بود که آنان توانستند حکومت بنى امیّه را به سختى در هم بکوبند و بدین سان حکومت بنى امیّه با باطل درهم کوفته شد و میان این دو طایفه معارضه گردید.
همچنین، بنى عبّاس از هر حرکتى براى دعوت بنى هاشم سود جستندواز نارضایتى عمومى اى که طالبیون به وجود آورده بودند، بهره بردارى کردند وپیوسته آرزوها و آرمانهاى بزرگ مردم را در گوش آنان بازمىخواندند. از همین رو برپایى یک انقلاب شیعى امکان پذیر نبود.بخصوص انقلابى که در آن از ریختن خونهاى بى گناهان و دریدنحرمتهاى مقدّس، خود دارى شود. یکى از دلایل نبود امکانات قیام درعصر عبّاسیان این است که طایفه اى از پسر عموهاى امام چه در عصرایشان و چه بعد از آن، انقلاب کردند، امّا به موفقیّت دست نیافتند و سرنوشت آنان همان سر نوشتى بود که پدرانشان در عصر امویّان با آنرو به رو گشتند.
با وجود این موارد، امام صادق علیه السلام در اندیشه استحکام پایه هاى انقلابى فکرى بود که به انقلابى سیاسى نیز ختم مى شد. این مقصود با نشرو گسترش بى پرده و روشن حقایق دینى و تاریخى که منجر به ایجادفضایى شایسته براى کاشتن تخم انقلاب فکرى و سیاسى مىشد، به دست مى آمد، تا آنجا که مطرح شد امام موسى بن جعفر علیه السلام، فرزند بزرگوار امام صادق، همان قائم آل محمّد است!! این مسأله در حقیقت تعبیرىبود از باز گرداندن حکومت غصب شده وحقّ پایمال شده آل محمّدصلى الله علیه وآله به آنان، زیرا شیعه از رهگذر این امر از رعایتها و توجّهات گسترده اى کهدر دگرگون ساختن اوضاع سیاسى تأثیرات بزرگى داشت، بر خوردار گشتند، امّا هوا خواهان و پیروان نهضت شیعى با افشاى این راز و این نقشه به نهضت خیانت کردند و نتیجه آن شد که امام کاظم علیه السلام را دستگیرکردند و براى سالهاى بسیار در بند انداختند و بدترین شکنجه ها و مصیبتها را در حقّ شیعه روا داشتند.
دوره امامت امام صادق علیه السلام
امّا روح انقلابى که امام صادق آفریده بود، همچنان تا پس از مرگ هارون الرشید، در زمان امام رضا نوه امام ششم، روشن و پاینده بود و به اعلان ولایت عهدى آنحضرت که در واقع راهى مستقیم براى باز گرداندن خلافت به فرزندان على علیه السلام بود، منجر شد. ولى تقدیر آن بود که امام رضا پیش از مرگ مأمون به شهادت رسد.
به هر حال امام صادق در سالهایى که پس از پدرش امامت مسلمین راعهده دار شد، فضایى صالح و آماده براى انقلاب خلق کرد. از این روطبیعى بود که دستگاه حاکم اجازه ندهد که آنحضرت به آرامى نقشه خودرا عملى سازد وراهى را که مىخواهد طى کند. اگر چه وى هیچ گاه مستقیماً با دستگاه حکومت به معارضه بر نمىخواست، زیرا قطع روابط امام با عبّاسیان هشدارى بد براى آنان و برانگیزنده خشم سرشار و زور و قهر شدید آنان بر وى بود.
یک بار منصور از امام صادق خواست تا همچون ائمه جور، با او همرکاب شود. وى به امام پیغام داد: چرا همچون دیگر مردمان دور و بر مارا نمىگیرى؟ امام صادق به او پاسخ داد:
"ما چیزى نداریم که به خاطر آن از تو بترسیم و چیزى نزد تو نیستکه ما را تمنّاى آن باشد و تو نه در نعمتى هستى که تو را به خاطر آن تهنیت گوییم و نه در مصیبتى که به خاطر آن تو را تسلیّت دهیم. پس مانزد تو به چه کار آییم؟".
منصور به امام نوشت: با ما همراه شو تا نصیحتمان گویى.
حضرت به او پاسخ داد:
"هر که دنیا را خواهد تو را نصیحت نمىگوید و هر که آخرت راخواهد با تو مصاحبت نمىجوید".
منصور با خواندن این پاسخ گفت: به خدا سوگند او تفاوت منازل دنیاخواهان و آخرت جویان را در نزد من بخوبى آشکار ساخت.
اکنون که از توضیح خطوط گسترده سیاست امام صادق در بر خورد باحکومتهاى هم عصرش فراغت یافتم، شایسته مىبینم که برخى از سختیها و فشارهایى که از ناحیه دستگاه حاکمه بر حضرت یا بر برخى از یارانش،آن هم تنها به جرم حقّ خواهى و حقّ گویى آنان، وارد شد اشاره کنم.
- سفاح، امام صادق را از مدینه به حیره انتقال داد تا در آنجا بتواند اورا به قتل برساند، امّا خداوند امام را از شر او آسوده ساخت.
- پس از سفاح، زمان منصور فرا رسید. او دوازده سال به آزار و اذیتامامعلیه السلام پرداخت و او را هفت بار به مدینه و ربذه و کوفه و بغداد انتقالداد، امّا هر بار منصور او را مىطلبید و براى دلجویى حضرت به ایراد عذرو بهانه مىپرداخت و با خوارى مىرفت و امام صادق نیز به خوبىوخوشى باز مىگشت.
در اینجا بى مناسبت نیست که براى آگاهى خوانندگان گرامى جزئیات برخى از این احضارها را که در اوایل و اواخر خلافت منصور انجام پذیرفته باز گو کنیم تا بخوبى شدّت اختلاف و کیفیّت آن، میان منصوروامام صادق روشن شود:
1 - سید بن طاووس به نقل از ربیع، دربان منصور، آورده است که گفت: چون منصور حج گزارد، احتمالاً در سال 140 یا 144 هجرى، وبه مدینه رسید، شبى را بیدار ماند. آنگاه مرا طلبید و گفت: اى ربیع همینالآن به سرعت و از کوتاه ترین راه برو و اگر مىتوانى تنها بروى، این کاررا کن تا نزد ابو عبداللَّه جعفر بن محمّد برسى. به او بگو که پسر عمویت بهتو سلام مىرساند واز تو مىخواهد که همین حالا به سویش آیى. پس اگراو ]امام صادق علیه السلام [اجازه داد که با تو بیاید، رخ بر زمین نه و اگر باآوردن عذر و بهانه از آمدن خود دارى ورزید در این باره اختیار را بهخود او واگذار، و اگر تو را فرمود که در آمدن به نزد او تأنى جویى آسانبگیر و کار را سخت مکن و قبول عفو کن و در گفتار وکردار تندىوخشونت به خرج مده.
ربیع گوید: من بر در سراى امام آمدم و آنحضرت را در خلوت خانه اش یافتم و بدون اذن ورود، درون خانه شدم. او را دیدم که گونه هایش را - به حال سجده - بر خاک گذارده.. وکف دست خود را به سوى آسمان برده، در حالى که آثار خاک بر چهره و دستان او نمایان بود.
شایسته ندیدم که لب به سخن بگشایم تا آنکه او از نماز و دعا فراغتیافت وچهرهاش را برگرداند. گفتم: سلام بر تو اى ابو عبداللَّه. فرمود:سلام بر تو برادرم. چرا اینجا آمدى؟
عرض کردم: پسر عمویت به تو سلام رساند و چنین و چنان گفت. اوبا شنیدن سخنان منصور فرمود:
واى بر تو اى ربیع!
)أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلاَیَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ(1)).
"آیا هنگام آن فرا نرسید که مؤمنان دلهاشان به یاد خدا و آنچه از حقّفروفرستاده، خاشع گردد و همچون کسانى که پیش از این کتاب داده شدندنباشند. پس مدّت بر آنان دراز شد و دلهایشان سخت گردید."
)أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنَا بَیَاتاً وَهُمْ نَائِمُونَ * أَوْ أَمِنَ أَهْلُالْقُرَى أَنْ یَأْتِیَهُمْ بَأْسُنَا ضُحىً وَهُمْ یَلْعَبُونَ * أَفَأَمِنُوا مَکْرَ اللَّهِ فَلاَ یَأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِإِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ(2)).
"پس آیا مردم شهرها از آن ایمنند که شبانگاه که در خوابند عذاب ما آنها رافراگیرد؟ وآیا مردم شهرها از آن ایمنند که روز در حالى که به بازى مشغولندعذاب ما آنها را در بر گیرد؟ پس آیا از مکر خدا ایمن شدند؟! پس جز گروهزیانکاران از مکر خدا احساس امنیّت نمىکنند."
به خلیفه بگو السلام علیک و رحمة اللَّه وبرکاته.
آنگاه دو باره قصد نماز و توجّه کرد. عرض کردم: آیا پس از سلام عذر یا پاسخى هست؟
فرمود: آرى. به او بگو:
)أَفَرَأَیْتَ الَّذِی تَوَلَّى * وَأَعْطَى قَلِیلاً وَأَکْدَى * أَعِندَهُ عِلْمُ الْغَیْبِ فَهُوَ یَرَى* أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِمَا فِی صُحُفِ مُوسَى * وَإِبْرَاهِیمَ الَّذِی وَفَّى * أَلاَّ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَأُخْرَى * وَأَن لَّیْسَ لِلاِْنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى * وَأَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرَى(3)).
"پس آیا دیدى کسى را که پشت کرد و اندکى انفاق کرد و آنگاه بکلّىامساک کرد، آیا علم غیب نزد اوست و او بیناست یابد آنچه در صحف موسىاست آگاهى نیافته و هم در صحف ابراهیم وفادار که هیچ کس بار گناه دیگرىرا بر نمىکشد وبراى آدمى جز آنچه خود تلاش کرده، چیز دیگرى نیست."
وما اى خلیفه به خدا سوگند از تو مىترسیم و زنانى که تو آنان را بهترمى شناسى به خاطر ترس ما آنها هم مىترسند. پس از آزار ما دست بردارو گرنه نام تو را هر روز پنج بار به خداوند عرضه خواهیم کرد )یعنى درنمازهاى پنجگانه با اخلاص تمام تو را نفرین مىکنیم(.
و تو خود به واسطه پدرانت از رسول خداصلى الله علیه وآله براى ما حدیث نقلکردى که آنحضرت فرمود: چهار دعاست که از خداوند پوشیده نمى مانددعاى پدر در حقّ فرزندش و دعاى برادر در حقّ برادرش، دعاى پنهانى ودعاى خالصانه.
ربیع گوید: هنوز گفتگو تمام نشده بود که خبر گزاران منصور در پىمن آمدند و از وجود من اطلاع یافتند. من نیز بازگشتم و سخنان ابوعبداللَّه را براى منصور باز گفتم. منصور از شنیدن آن سخنان گریست وسپسگفت: به سوى او باز گرد و به او بگو کار ملاقات و نشستن با شما را بهشما وا مىگذارم و امّا زنانى که از آنان یاد کردى بر ایشان درود بادوخداوند وحشت آنان را به امن مبدّل سازد واندوه آنان را بزداید.
ربیع گوید: من به نزد ابو عبداللَّه بازگشتم و او را از گفته منصور آگاهساختم. پس او گفت: به او بگو صله رحم به جاى آوردى و خداوند تو رابهترین پاداش دهد. سپس چشمانش پر از اشک شد تا آنجا که چند قطرهنیز بر دامانش چکید.
2 - از محمّد بن عبداللَّه اسکندرى یکى از ندیمان و یاران خاصّ منصورروایت شده است که گفت: روزى نزد منصور وارد شدم. او را دیدم که اندوهگین نشسته بود و آه سرد مىکشید. گفتم: اى امیرالمؤمنین به چهمىاندیشى؟
پاسخ داد: اى محمّد بیش از یک صد تن از اولاد فاطمه کشته شدند درحالى که سرور و پیشوایشان بر جاى مانده است!
پرسیدم: او کیست؟
گفت: جعفر بن محمّد الصادق.
گفتم: اى امیرالمؤمنین! او مردى است که عبادت، پیکرش را فرسودهو لاغر ساخته و به جاى طلب حکومت و خلافت، خود را به خداوندمشغول داشته است!
منصور گفت: اى محمّد البته من مىدانم که تو به او و پیشوایىاشاعتقاد دارى امّا بدان که حکومت و پادشاهى، عقیم است و من امشب برخودم سوگند یاد کردهام که شب را سپرى نکنم مگر آنکه از کار او فراغتیافته باشم.
محمّد گفت: به خدا زمین با همه وسعتش بر من تنگ شد. آنگاهمنصور، سیّافى )جلّاد( را طلبید و به او گفت: چون ابو عبداللَّه الصادق رااحضار کردم وى را با گفتگو سر گرم مىسازم و چون کلاهم را از سربرداشتم تو گردن او را بزن.
منصور، امام صادق را در آن ساعت فرا خواند. من با آنحضرت درخانه )منصور( بر خورد کردم. او لبهایش را مىجنباند، امّا نفهمیدم چه مى خواند. ناگهان دیدم قصر موج مىزند، انگار که کشتى است در میانامواج دریاها، و دیدم که ابو جعفر منصور با پا و سر برهنه و در حالى کهدندانهایش به هم مىخورد و زانوانش مىلرزید در برابر جعفر بن محمّدقدم مىزد. او یک لحظه سرخ و لحظهاى دیگر زرد مىشد. بازوىابوعبداللَّه را گرفته بر تخت حکومتش بنشاند وخود همچون بندهاى دربرابر آقایش، فراروى آنحضرت نشست وگفت:
اى پسر رسول خداصلى الله علیه وآله چرا در این ساعت بدین جاى آمدى؟
امام فرمود: من براى اطاعت از خدا و پیامبرش و امیرالمؤمنین که سرافرازى اش مستدام باد، به نزد تو آمدم.
منصور گفت: من تو را فرانخوانده بودم و فرستاده اشتباه کرده است.
آنگاه گفت: هر حاجتى دارى بگو؟
آنحضرت پاسخ داد: من از تو مىخواهم که مرا بى جهت فرانخوانى.
منصور گفت: هر چه خواهى تو را باد.
آنگاه آنحضرت به سرعت بازگشت وخداى را بسیار سپاسگزارى کرد.
منصور لحاف و پوستین خواست و خوابید و تا نیمه شب از خواببیدار نشد. چون بیدار شد من در آن هنگام بر بالین او بودم. منصور گفت:بیرون نرو تا قضاى نمازم را که از من فوت شده به جاى آورم که مىخواهم سخنى با تو بگویم. چون قضاى نمازش را به جاى آورد به منروى کرد و از حوادث ترسناکى که به هنگام آمدن امام صادق علیه السلام برایشرخ داده بود، سخن گفت همین حوادث موجب شده بود که منصور از کشتن امام صادق دست باز دارد وآنحضرت را مورد تعظیم و احسان قرار دهد.
محمّد مىگوید: به منصور گفتم: اى امیرالمؤمنین این امرى شگفت نیست، زیرا ابو عبداللَّه وارث علم پیامبرصلى الله علیه وآله است. جدّ او امیرالمؤمنین على علیه السلام است و اسما و دیگر دعاهایى پیش اوست که اگر بر شب بخواندشان درخشان خواهد شد و اگر بر روز بخواندشان دیگر تیره وتاریک نخواهد شد و اگر بر امواج دریاها بخواندشان، بر جاى خودبى حرکت خواهند ایستاد.
بدین سان منصور هراز چند گاه امام را به نزد خود فرا مىخواند تاآنکه بالاخره وى را با دادن زهر به شهادت رساند.
مواضع تابان و نورانى امام صادق علیه السلام تنها در برابر منصور نبود. بلکه آنحضرت مشابه همین مواضع را با والیان منصور نیز داشت که از میان
آنها به دو نمونه زیر اشاره مىکنیم:
1 - یک بار امام صادق علیه السلام نزد زیاد بن عبداللَّه بود. زیاد گفت: اىفرزندان فاطمه فضیلت شما بر مردمان چیست؟ تمام فاطمیون که درمجلس حضور داشتند از بیم جان خود لب از پاسخ فرو بستند.
آنگاه امام فرمود: "همانا از فضل ما بر مردم این است که ما دوستنداریم از خاندان دیگر جز خاندان خودمان باشیم در حالیکه کسى ازمردم نیست که دوست نداشته باشد از ما باشد"!
2 - داوود بن على، والى مدینه بود. او به فرمانده نیروهایش دستورداد "معلى بن خنیس" یکى از سران برجسته شیعه و از یاران سخنور امام صادق علیه السلام را اعدام کند. فرمانده نیز فرمان والى را به اجرا گذاشت چون"معلى" به شهادت رسید، امام در حالى که نسبت به حکم صادر شده ازسوى والى بسیار خمشگین بود، رو به او کرد و فرمود: دوست مرا کشتىوچیزى را که از آنِ من بود گرفتى!! آیا نمىدانى که مرد ممکن است درسوگ و عزاى فرزند خود آرام بنشیند، امّا در مقابل جنگ آرام نخواهدبود.
والى عذر آورد که او قاتل مستقیم "معلى" نبوده است.
آنگاه آنحضرت نزد فرمانده نیرو رفت. او به جُرم خود اعتراف کرد.دستور داد گردنش را بزنند. والى نیز او را به خاطر جُرمى که مرتکب شدهبود، گردن زد.
منابع:
1) سوره حدید، آیه 16.
2) سوره اعراف، آیه 99 - 97.
3) سوره نجم، آیه 40 - 33.
نویسنده: آیت الله حاج سید محمد تقى مدرسى
مترجم: محمد صادق شریعت
منبع:sibtayn.com