(5)
مجرمان در قیامت پشیمان شده و عذرخواهی می کنند که نمونه هایی از آن را در اینجا بیان می کنیم:
1. گاهی به دروغ سوگند می خورند: «و اللّه ما کنّا مشرکین»(6) به خدا سوگند ما مشرک نبودیم. آری یا به خاطر آن که دروغ گویی جزء ذات آنان شده است و یا به گمان آن که در آن روز می توانند نجات یابند، سوگند دروغ یاد می کنند ولی در هر صورت، در این سخن آنان نوعی عذرخواهی و پشیمانی است.
2. گاهی دیگران را مقصّر می دانند: «ربّنا هؤلاء اضلّونا»(7) پروردگارا! (ما نمی خواستیم گمراه شویم) پیشینیان ما را گمراه کردند.
3. گاهی به اطاعت از بزرگان و پیشینیان: «انّا اطعنا سادتنا و کبرائنا»(8) پروردگارا! ما به خاطر پیروی از بزرگانمان گرفتار شدیم.
ص:124
1- 767. ذیل آیه 7 سوره تحریم.
2- 768. مرسلات، 6.
3- 769. روم، 57.
4- 770. یس، 65.
5- 771. ذیل آیه 7 سوره تحریم.
6- 772. انعام، 23.
7- 773. اعراف، 36.
8- 774. احزاب، 67.
4. گاهی به بی توجّهی و کم فکری خود: «لو کنّا نسمع او نعقل...» اگر به ندای انبیا گوش می دادیم یا تعقل می کردیم بدبخت نمی شدیم.
5. گاهی به پشیمانی و جبران گذشته: «ربّ ارجعون لعلّی اعمل صالحاً فیما ترکت»(1) پروردگارا! مرا به دنیا بازگردان، شاید در آنچه به جا گذاشته ام، عمل صالحی انجام دهم.