چکیده
«مدیریت خانواده» یعنی علم و هنر هماهنگی کوشش ها و مساعی اعضای خانواده و استفاده از منابع برای نیل به اهداف معین. اگر خانواده مهم ترین نهاد تأثیر گذار دررشد،تعادل و شکوفایی افراد جامعه باشد،توجه به این نهاد و بررسی راهکارهای مدیریت این نهاد می تواند اولویت اصلی اندیشه های بشر باشد. از سوی دیگر،فرهنگ غنی اسلامی مملو از آیات و روایاتی است که می توانند راهنمای بسیارخوبی برای ما در این خصوص باشد چنان که رعایت دستورات و توصیه های موجود در آن می تواند نوید بخش خانواده ای سالم و متعالی و انسان هایی رشد یافته و مؤمن باشد که شکوفایی و اعتلای جامعه اسلامی را تضمین می کنند.ازاین رو، مقاله ی
حاضر با هدف بررسی راهکارهای مدیریت خانواده در اسلام، با استفاده از منابع ارزشمند فرهنگ اسلامی به توضیح راهکارهای اسلامی مدیریت خانواده پرداخته است. در این خصوص، باتوجه به اجزاء اصلی فرایند مدیریت که در متون تخصصی بدان ها اشاره شده است، چارچوب مقاله ی حاضر نیز تحت عناوینی همچون «دوراندیشی و پیش گیری»، «برنامه ریزی»، «نظم و مقررات و کنترل» و «مسؤولیت ها و روابط» تنظیم شده است و بدان وسیله سعی در ارائه ی ساختاری برای مدیریت خانواده در اسلام داشته ایم.
واژگان کلیدی: مدیریت، مدیریت خانواده، راه کار، اسلام.
مقدمه
امروزه در جهانی زندگی می کنیم که از آن با عناوین مختلفی همچون عصر تکنولوژی و اطلاعات یاد می کنند و این امر، پیچیدگی و گستره ی خیره کننده و گیج کننده آن را به ما گوشزد می کند. رشد و شتاب روزافزون روابط و مناسبات انسانی و اشتغالات و گرفتاری هایی که لحظه به لحظه برای انسان این دوران پدید می آید، او را نسبت به مسائل خود حیران و سرگردان و غافل کرده است. آدمیان برای مقابله با چنین اوضاعی و جهت کنترل و اداره سازمان های عریض و طویل و مراکز صنعتی و سیستم های پیچیده آنها دائماً در حال نظریه پردازی و اندیشه ورزی هستند. آنان با استفاده از شاخه های گوناگون علوم و معارف سعی در «مدیریت» چنین اوضاعی دارند.
اگر سازمان ها و مؤسسات را از جمله ارکان اصلی جوامع امروزی بدانیم، به زعم برخی اندیشمندان، «مدیریت» مهم ترین عامل در تداوم حیات و استمرار موفقیت سازمان ها و مؤسسات است. اما، پرسش بنیادین «مدیریت چیست و چگونه است؟» دارای پاسخ های بسیاری بوده و بحث های متنوعی را در پی داشته است. شاید بتوان گفت که به تعداد نظریه پردازان و اندیشه وران در این حوزه،برای پرسش فوق پاسخ وجود دارد. بعضی صاحب نظران مدیریت را
«هنرانجام امور به وسیله ی دیگران» توصیف کرده و بر نقش دیگران و قبول هدف از سوی آنان تأکید ورزیده اند. برخی نیز مدیریت را «علم و هنر هماهنگی کوشش ها و مساعی اعضای سازمان و استفاده از منابع برای نیل به اهداف معین دانسته اند». به هرحال، مدیران برای اجرای وظایف خود فرایندی را دنبال می کنند که شامل اجزایی همچون برنامه ریزی، سازمان دهی، نظارت و کنترل، انگیزش، ارتباطات، هدایت و تصمیم گیری است (الوانی، ۱۳۷۸).
همان طور که اشاره شد، نظریات بسیار زیادی در نحوه مدیریت وجود دارد که معمولاً تحت عنوان «تئوری های مدیریت» بررسی می شوند. به طور خلاصه، برخی تئوری ها مبتنی بر حداکثر بهره وری از ماشین و انسان و خدمت بیشتر به صاحبان صنایع و سرمایه داران هستند و برخی دیگر از تئوری ها مبتنی بر توجه به ابعاد روحی و روانی انسان بوده و جهت گیری غیر مستقیمی به سمت منافع سرمایه داری محسوب می شوند. در این میان نباید از نقش مهم «فرهنگ» به عنوان یکی از عوامل تأثیر گذار بر شکل گیری، موفقیت و اثربخشی تئوری های مدیریت غافل ماند. صاحب نظران از «مدیریت آمریکایی»، «مدیریت ژاپنی»، «مدیریت کره ای» و.. نام می برند. هم از این رو، اندیشه ورزان و متفکرین مسلمان نیز سعی داشته اند با استفاده از منابع غنی فرهنگ اسلامی از «مدیریت اسلامی» سخن بگویند. مدیریت اسلامی با ارزش قایل شدن به حقوق و کرامت انسانی و مقدم قرار دادن اهداف انسانی بر اهداف سازمانی می تواند گام ارزشمندی در جهت رشد و اعتلای این دانش باشد. بنابراین، «مدیریت اسلامی هنر و علم به کارگیری صحیح افراد و امکانات در جهت وصول به اهداف سازمانی است، به نحوی که با موازین شرع مغایرت نداشته باشد» (نبوی، ۱۳۷۷، ۳۵) .
از سوی دیگر، خانواده یکی از مهم ترین نظامها و نهادهای بنیادین جوامع بشری محسوب می شود و نحوه ی مدیریت آن باید در دستور کار فکری اندیشمندان قرار گیرد. اگر خانواده مهم ترین نهاد تأثیرگذار در رشد، تعادل و شکوفایی افراد جامعه باشد، توجه به این نهاد و بررسی راهکارهای مدیریت این
نهاد می تواند اولویت اصلی اندیشه های بشر باشد. اندیشمندان بزرگ از این امر غافل نبوده اند. به عنوان مثال، ارسطو یکی از شاخه های حکمت علمی را تدبیر منزل نامیده و ابن سینا کتابی تحت عنوان تدابیر المنازل او السیاسات الاهلیه را به رشته یتحریر در آورده است. غزالی در کیمیای سعادت و خواجه نصیر در اخلاق ناصری و بزرگان دیگر در نوشته هایی دیگر، از این مهم غافل نمانده اند. همچنین، فرهنگ غنی اسلامی نیز مملو از آیات و روایاتی است که به این امراختصاص داشته و راهنمایی های شایسته ای دارند. به عنوان نمونه، در سرلوحه ی این فرهنگ، خداوند کریم به شیواترین سخن به اهمیت این مسأله توجه داده است:«از دلائل و نشانه های علم و حکمت و قدرت خداوند این که از جنس و نوع و سنخ خود شما، برای شما جفتی آفرید تا مایه سکوت و آرامش شما گردد و پیوند موّدت و رحمت را نیز وسیله تحکیم این وصلت قرارداد،که البته در این فضل و رحمت آیات و نشانه هایی دالّ بر علم و قدرت و حکمت الهی برای اندیشمندان نهفته است (روم، ۲۱).
اگرچه «مدیریت خانواده اهمیت بسیار زیادی در فرهنگ انسانی و اسلامی داشته است، اما، توجه به این مسأله در کشورمان ناچیز بوده و آثار اندکی در این خصوص تولید شده اند. هرچند که این دانش به عنوان یکی ازگرایش های رشته فنی و حرفه ای در آموزش و پرورش و یکی از رشته های دوره ی کاردانی در آموزش عالی ما گنجانده شده است،اما، نگاهی به محتوای دروس این گرایشها حاکی از ضعف های بسیار و سطحی نگری به این مسأله است. در این مقاله سعی خواهیم داشت با توجه به اهمیت و ضرورت این بحث، با استفاده از منابع فرهنگ اسلامی راه کارهایی برای مدیریت خانواده ارائه کرده و به توضیح آنها بپردازیم.
راه کارهای مدیریت خانواده در اسلام
با توجه به اشاراتی که درباره ی تعریف مدیریت (به معنای عام) داشتیم، می توان
این تعریف را برای «مدیریت خانواده» ارائه کرد: مدیریت خانواده یعنی علم و هنر هماهنگی کوشش ها و مساعی اعضای خانواده و استفاده از منابع برای نیل به اهداف معین. همچنین، همان طور که در مقدمه اشاره داشتیم، فرایند مدیریت، در تمام اقسام وانواع آن، دارای اجزایی است که با توجه به تعابیر گوناگون صاحب نظران می توان برخی از مهم ترین آنها را این گونه برشمرد: برنامه ریزی، سازمان دهی، نظارت و کنترل، انگیزش، ارتباطات، هدایت و تصمیم گیری. در بررسی مدیریت خانواده نیز باید تا حدّ ممکن به این اجزاء توجه داشت. از این رو، در ادامه این مقاله به توضیح راهکارهای اسلامی مدیریت خانواده، ذیل عناوینی همچون «دوراندیشی و پیش گیری»، «برنامه ریزی»، «نظم و مقررات و کنترل» و «مسؤولیت ها و روابط» خواهیم پرداخت.
۱) دوراندیشی و پیش گیری
اگرچه مدیریت خانواده سخن از نحوه یعملکرد افراد در بطن خانواده ای شکل گرفته دارد، اما، حزم و دور اندیشی، آینده نگری و پیش گیری از مهم ترین اصول مدیریتی به شمار می آیند که مدیران در هدف گذاریها و برنامه ریزی های خود قبل از هر اقدامی باید به آنها توجه داشته باشند. در این باره روایات بسیاری در فرهنگ اسلامی یافت می شود. به عنوان نمونه، حضرت عبدالعظیم الحسنی از امام جواد (ع) روایت می کند که امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «اگر قبل از شروع هر کاری در آن دقت کنی از پشیمانی ایمن خواهی شد» (کلینی، بی تا، ۲/ ۲۵۹). همچنین، ابن صدقه از امام صادق (ع) و او از پدرانش (ع) روایت می کند که مردی نزد رسول خدا (ص) آمد و عرض کرد: یا رسول الله مرا وصیت کنید، رسول خدا (ص) فرمودند اگر شما را وصیت کنم به سخنان من گوش خواهید داد؟ رسول خدا (ص) این سخن را سه بار تکرار کردند و او هم پاسخ مساعد داد. پیامبر (ص) فرمود: «وصیت من به شما آن است که هرگاه خواستید کاری انجام دهید درپایان آن مطالعه و دقت کنید اگر عاقبت بود انجام بدهید، و اگر بد بود ترکش
کنید»(کلینی،بی تا، ۲ /۲۵۹).
از این رو، یکی از مهم ترین راه کارهای مدیریت خانواده دوراندیشی و پیش گیری می باشد. تأمل و مطالعه در نحوه ی تشکیل خانواده و رأی زنی و مشورت در این خصوص امری مهم به شمار می آید. علاوه بر این، فراهم آوردن شرایط و زمینه های مساعد برای دست یابی به خانواده ای که از معیارهای حداقلی برخوردار باشد، از همین اقدامات است. به طور خلاصه می توان این گونه اقدامات را به صورت زیر دسته بندی کرد:
-
خودشناسی و خودسازی براساس دستورات و موازین اسلامی؛
-
اصلاح و بهبود روابط اجتماعی و تلاش در جهت شناخت انسان های دیگر؛
-
تحقیق و بررسی درباره ی عوامل موفقیت و شکست روابط خانوادگی؛
-
آشنایی با معیارهای اصیل انتخاب همسر و تشکیل خانواده؛
-
تأمین حداقلی زمینه ها و شرایط اقتصادی تشکیل خانواده.
سالاری فر (۱۳۸۵)، با توجه به تعالیم اسلامی، ازشش دسته صفات مناسب برای انتخاب همسر (زن) یاد کرده که به برخی از آنها اشاره خواهیم داشت. (۱)
-
صفات جسمانی، مانند سلامت، فرزند آوری و دوشیزه بودن وزیبایی های ظاهری مانند زیبایی چهره، اندام و موها.
-
صفات روان شناختی، مانند هوش مندی در حد مناسب، و صفات اخلاقی، حالات و رفتارهای مناسب، مانند فروتنی در برابر همسر، سهل گیری و نرم خویی، امانت داری، سپاس گزاری از همسر، مهربانی و عشق به همسر و فرزندان، تسلیم و همراهی در روابط جنسی، و صبر و بردباری در مشکلات.
-
توانایی ها و ابعاد اقتصادی، مانند مهارت های ویژه در اداره ی خانه، کم بودن مهریه، هزینه ی ازدواج و سایر مخارج شخصی و یاری کردن مرد در مسائل زندگی.
-
صفات دینی که در اعتقادات به اموری مانند ایمان به خداوند و زندگی پس از مرگ، دین داری، تکیه و توکل بر خداوند در مشکلات زندگی باز می گردد.
توصیه ی همسر به صبر، تقوا و دوری از گناهان،رعایت عفاف و پوشش شرعی و دوست داشتن اولیای دین (ع) و پیروی از آنها.
-
شرایط اجتماعی و فرهنگی که در این موارد غالباً تشابه زوجین مورد نظر است.
-
توجه به خانواده همسر از ابعاد وراثت و تربیت.
در این خصوص روایات بسیاری وجود دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره خواهیم داشت. پیامبر اکرم (ص) در خطابه ای در این رابطه فرموده اند: ای مردم برحذر باشید و دوری کنید از خضراء دمن (سبزه مزبله). گفته شد یا رسول الله خضراء دمن کدام است؟ فرمود: زن زیبارویی که در خاستگاه بد بوده باشد. یعنی زنی که زیباست، اما دین و اخلاق خانوادگی ندارد و خانواده او نااصل باشند .(حرالعاملی، ۱۳۶۷، ۱۴ /۳۷). همچنین، پیامبراکرم (ص) در روایتی دیگر، درباره زن همتای مرد دین دار و خلیق چنین فرموده اند: مرد مسلمان بعد از اسلام فایده ای بهتر و برتر از زوجه و همسر مسلمانی به دست نیاورده که هنگامی که او را می بیند وی را خوشحال و شاد گرداند و هنگامی که دستوری به او می دهد، اطاعت نماید و در غیاب او خود و مال وی را مراقبت و محافظت نماید (حرالعاملی، ۱۳۶۷، ۱۴ /۵۱). امام صادق (ع) نیز «کفو بودن» را از معیارهای اصلی ازدواج عنوان کرده و آن را این گونه توضیح می دهند:«الکفو ان یکون عفیفاً و عنده یسار»؛ یعنی، همتایی عبارت از آن است که همسر پاکدامن و باحیا و متمکن باشد (حرالعاملی، ۱۳۶۷، ۱۴ /۳۲). در این باره از امام حسین (ع) نیز روایتی بدین مضمون نقل شده است:ابراهیم کرخی به امام صادق (ع) عرض کرد: همسرم، که زنی شایسته و موافق بود از دنیا رفته است و اینک قصد ازدواج دارم. حضرت فرمود: دقّت کن که خود را در کجا قرار می دهی و با کدام خانواده پیمان ازدواج می بندی. متوجّه باش چه کسی را شریک ثروت خود می سازی و او را بر دین و اسرار خویش واقف و مطلّع می نمایی (فلسفی، ۱۳۶۸، ۳ /۳۹۱).
البته، نکته ی مهم در این جا وجود دارد و آن این که آیات و روایات باید در کنار هم و با توجه به برخی اصول و ملاک های اساسی مورد تفسیر و تأمل قرار گیرند. توجه نداشتن به ملاک های صحیح برداشت از احادیث و روایات، گاه، موجب بدفهمی و انحراف می شود. هم از این رو است که محقق فوق الذکر،پس از دسته بندی این صفات، بحثی را تحت عنوان «اولویت بندی و وزن ملاک های مختلف» ارائه کرده و اشاره داشته اند که در مقام عمل و گزینش مصادیق، باید شرایط هر فرد و اقتضائات محیط اجتماعی در نظر گرفته شود، ایشان به ترتیب از صفات «ایمان و باورهای صحیح و در حدّمناسب»، «حسن خلق»، «برخورداری از تقوا» و «سلامت جسمانی و روانی» به عنوان مهم ترین ویژگی های یک همسر شایسته یاد کرده اند و سایر ملاک های یاد شده را نسبی دانسته اند، بدین معنا که آنها را باید با توجه به سایر ملاک ها و بود و نبود یا قوت و ضعف شان در نظر گرفت (سالاری فر،۱۳۸۵، ۴۲-۳۵).
به طورکلی،مودّت و رحمت و آرامش که هدیه ای الهی است و در زندگی مشترک میان زن و مرد ضروری و لازم است، در صورتی عرضه می شود که اساس انگیزه گزینش همسر،انگیخته دین و اخلاق باشد؛ البته جمال و عنوان و تمکّن مالی خود مزید بر علت است و وجود آنها باعث تقویت روابط خواهد شد، اما نباید اصل و اساس انتخاب قرار بگیرد.
به هرحال، مطالعه و دقت در نحوه ی صحیح تشکیل خانواده و دوراندیشی در این خصوص و همچنین، پیش گیری از آسیب ها و خطرات احتمالی در ابتدای این حرکت خطیرو ارزشمند می تواند مقدمه ای لازم برای ورود به عرصه ی مدیریت خانواده محسوب شود.