زیارت از ریشه زَور است. اصل این واژه به معنای میل و عدول از چیزی به کار رفته است، و زائر را از آن جهت زائر می گویند که وقتی به زیارت می آید از غیر عدول می کند و رو برمی گرداند.[1] بعضی از لغت شناسان ، زیارت را به معنای قصد و توجه در نظر گرفته و گفته اند: زیارت ، در عرف آن است که انسان با انگیزه اکرام و بزرگداشت کسی و انس با او به وی روی آورد.[2]
زیارت در فرهنگ و آموزه های اسلامی جایگاهی رفیع و سابقه ای بس دیرینه دارد. اولیای الهی و اهلبیت (ع) پیروان خود را به زیارت و ملاقات یکدیگر و با خبر شدن از احوال هم و زدودن غم ها و ناراحتی های زندگی و تقسیم شادی ها در بین مسلمانان دعوت می کردند. از سویی دیگر حضرات معصومین (علیهم السلام) سفارش های فراوانی برای زیارت قبور مطهر خویش می نمودند.
شیخ طوسی از امام رضا(ع) نقل می کند که حضرت فرمود:ان لکل امام عهداً فی عنق اولیائه و شیعته و ان من تمام الوفاء بالعهد و حسن الاداء زیاره قبورهم ...؛همانا برای هر امامی عهدی بر گردن اولیاء و شیعیان آنان است، وفا کامل و حسن ادای به این عهد، زیارت قبور آنان است.1
زیارت،سفری مشتاقانه، آگاهانه و عاشقانه است که از سرای دل آغاز می شود، از راه دل عبور می کند و سرانجام نیز در منزل دل به مقصد می رسد و بار بر زمین می نهد.2آری ، زیارت نشانه جهت گیری انسان و الهام بخش و تعظیم شعائر است. الهام گرفتن از اسوه هاست. تقدیر از فداکاری ها و تجلیل گرامیداشت فضیلت هاست. زمینه ساز شناخت وتربیت و پرورش یافتن از فیض نگاه است و به قول حافظ:
بلبل از فیض گل آموخت سخن، ورنه نبوداین همه قول و غزل، تعبیه در منقارش
و به دیگر سخن؛ زیارت تجدید عهد با خط امامت و ولایت ، میثاق با خون شهیدان پیمان با محور توحید و بیعت با رسالت و وحی است.
همه مذاهب و فرق مسلمان به جز یک فرقه از حنبلی های متاخر به نام وهابیت ، بر مشروعیت زیارت اتفاق نظر دارند .وهابیون به استناد روایات صحیح بخاری به نقل از ابوهریره که رسول خدا (ص) فرمود :شدّ رحال و بار سفر بستن جایز نیست، مگر بسوی سه مسجد : مسجد النبی ، مسجد الحرام و مسجد الاقصی[3]. ادعا می کنند که زیارت مشاهد و قبور ائمه هدی (علیهم السلام) امری غیر شرعی و حرام است .این درحالی است که علاوه بر سند روایت مذکور ، دلالت آن نیز محل اشکال است.ثانیاً: در این روایت بحث از مسجد است نه صرف زیارت ، از سویی دیگر بحث در مطلوبیت و استحباب زیارت سه مسجد فوق الذکر است نه حصر زیارت در آنها . ثالثاً: نهی از شدرحال برای زیارت غیر از این سه مسجد، نهی تحریمی و مولوی نیست بلکه نهی ارشادی و تنزیهی است.
امام صادق (ع) فرمودند: من زارنا فی مماتنا فکانما زارنا فی حیاتنا1؛ هر که پس از مردنمان ما را زیارت کند، چنان است که در زمان حیاتمان زیارت کرده است. و در روایتی دیگر فرمودند: من زار الحسین (علیه السلام) عارفاً بحقه کتب الله ثواب الفِ حَجَّهٍ مقبولهٍ و الف عمره مقبوله و غفرله ما تقدم من ذنبه و ما تاخر2؛ هرکه حسین(ع) را با معرفت و به حق و مقام او زیارت کند، خداوند ثواب هزار حج پذیرفته و هزار عمره پذیرفته شده را برایش بنویسد و گناهان گذشته و آینده او را ببخشد.
اسحاق بن عمار از امام صادق (ع) روایت می کند که فرمود:مروا بالمدینه فسلموا علی رسول الله(ص)و ان کانت الصلاه تبلغه من بعید3؛ به مدینه بروید و بر پیامبر اکرم (ص) سلام بدهید، هرچند که سلام و درود از راه دور به آن حضرت نیز می رسد.
زیارت از راه دور در مواقعی که امکان زیارت از نزدیک به هر دلیلی فراهم نباشد(مشکلات مادی زندگی، کهولت سن و ...) مورد قبول و توصیه اهل بیت (ع) است ، اما حدیث فوق ؛نشان می دهد که حضور زائر در کنار مزور و قبر وی خصوصیتی دارد که مورد سفارش قرار گرفته است.
نکات مهمی که از امثال این روایات باید مورد دقت و تامل قرار گیرد ، این است که:
الف-یکی از دلایل حضور فیزیکی زائر در حرم های شریف، بهرمند شدن از فضای معنوی آن که محل تردد فرشتگان، ارواح انبیاء و اولیاء و محل تردد و تعلق ویژه روح بلند آن مزور است-و دعا کردن در مظان استجابت دعاست و همچنین نشانه صداقت و وفاداری زائر در دوستی و محبت نسبت به مزور می باشد.
ب-زیارت همه اهل بیت (ع) از نظر فضیلت یکسان است، چرا که زیارت هر کدام از معصومان (ع) در حقیقت زیارت همه آنان است، اما برخی از عوارض خارجی ، مانند : دوری راه ، غربت ، فشار ، سخت گیری های حاکمان ستم گر و ... سبب شده که به زیارت برخی از معصومان (ع) همچون پیامبر اکرم(ص) ، امام حسین و امام رضا (ع) توصیه بیشتر و ثواب مخصوصی ذکر شود.
ج-علت اینکه معصومان (ع) توصیه به زیارت عارفاً بحقه کرده اند آن است که آنچه مایه کمال زائر می گردد، معرفت و شناخت مقام و موقعیت مزور است ، نه اعمال بی روح و همراه با غفلت او.
زیارت قبور اهل بیت عصمت و طهارت (ع) یکی از بارزترین مصادیق تولی به ساحت آن انسانهای والا مقام است. از سویی دیگر با رو آوردن به ساحت مقدس معصومان در واقع نوعی اظهار انزجار از دشمنان ایشان است. بی شک تولی و تبری بدون یکدیگر کفایت نمی کنند، یعنی نه انسان با تولی محض می تواند به سعادت برسد و نه با تبری تنها می تواند به سرمنزل مقصود برسد.
تولی و تبری همانند دو بال برای سلوک به سوی کمال و تعالی به شمار می روند و بدون یکی از اینها نمی توان اوج گرفت و صعود کرد، همچنین این دو همانند دو چشم برای انسان می مانند که برای پیمودن راه حق و رسیدن به سرچشمه نور ، به کار گرفتن هر دوی آنها ضروری است. زائر وقتی که در مشاهد اولیای الهی می ایستد و یا وقتی از مکان دور از مرقد مطهر اهل بیت (ع) است با ذکر کلماتی پر مضمون ولایت آنها را با جان و دل می پذیرد و بدین وسیله ارادت و محبت خویش را ابراز می نماید و از سوی دیگر عداوت و دشمنی خودش را از دشمنان ایشان اظهار می نماید، که این مساله هم در قالب لعن و نفرین و بیزاری نسبت به دشمنان اهل بیت (ع) در زیارت نامه ها متجلی شده است. البته این تولی و تبری باید خودش را منحصر در اظهار و نظر و اعتقاد قلبی محدود ننماید؛ بلکه در مقام تصمیم گیری و عمل زائر هم منعکس بشود. بنابراین زائر با هربار زیارت چه از راه دور و چه از راه نزدیک پیوند خود را با مقام ولایت پررنگ و عمیق تر می سازد و با این عمل غبار غفلت و بی توجهی را که در طول مسیر زندگی به آن عارض شده است، از ضمیر جانش شست وشو می کند تا نسیم ولایت فقط در آن بوزد.
فقهای شیعه با استناد به توصیه ها و تاکیدات فراوانی که درباره زیارت شده است، فتوا به استحباب زیارت داده اند. به عنوان مثال: پیامبر اکرم (ص) فرمودند:من زارنی أو زار أحداً من ذریتی زرته یوم القیامه فأنقذته من اهوالها؛1 کسی که من یا یکی از فرزندانم را زیارت کند، روز قیامت به زیارت و دیدار او خواهم رفت و از هراس ها و وحشت های آن نجاتش خواهم داد.
علمای اهل سنت عموماً فتوا به جواز بلکه استحباب زیارت قبر پیامبر (ص) داده اند، که به برخی از آنها اشاره می کنیم: جزیری می گوید:زیاره قبر النبی(ص) من افضل المندوبات2؛ زیارت قبر پیامبر(ص) از بهترین مستحبات است.
قاضی عیاض مالکی (متوفای 544 ه ق) می گوید:و زیارت پیامبر (ص) سنتی است که بر آن اجماع شده و فضیلتی است که در آن رغبت شده است.3
وابن قدامه مقدسی حنبلی(متوفای 620 ه ق) می گوید:یستحب زیاره قبر النبی(ص)[4]؛زیارت قبر پیامبر (ص) مستحب است.
خطیب بغدادی از ابی علی خلال شیخ حنابله نقل می کند که در عصر خود هیچ گاه امر مهمی برایم اتفاق نمی افتاد مگر آنکه به قصد زیارت قبر حضرت موسی بن جعفر(ع) حرکت می کردم و بعد از توسل به آن حضرت، از خداوند متعال آنچه می خواستم عطا می فرمود.[5]
پیشوایان چهارگانه اهل سنت (مالک ، شافعی، ابوحنیفه و احمد حنبل) بر استحباب زیارت پیامبر اکرم (ص) اتفاق کرده اند.[6]
زائر گاهی از زبان معصوم حمد و ثنا الهی می خواند که در اصطلاح به این گونه زیارت نامه ها، زیارت ماثور گفته می شود. این چنین زیارت نامه هایی نه تنها کیفیت اظهار ارادت و ابراز تولی و تبری را می آموزد، بلکه متنی برای شناخت مقام و منزلت مزور است. علت اینکه ما را به خواندن ادعیه و زیارت نامه ها تشویق و ترغیب کرده اند، مقصود تلفظ و لقلقه زبانی محض و شمارش صرف ؛ نیست، بلکه منظور این است که زائر با شمارش این اسماء و صفات و آشنایی با مضمون و محتوای آنها، خود را بسازد و به آنها متخلّق شود.
زیارت نامه های ماثور دو گونه است:
1- زیارت نامه های اختصاصی، که امامی خاص با آن زیارت می شود و زائر به سلام و اظهار محبت و وفاداری به یکی از اولیای الهی می پردازد.
مانند:
السلام علیک یا رسول الله و رحمه الله و برکاته، السلام علیک یا محمد بن عبدالله...
1، السلام علیک یا ابا عبدالله و علی الارواح التی حلت بفنائک...2،اللهم صل علی علی بن موسی الرضا المرتضی الامام التقی النقی...3.
2-زیارت نامه هایی که محتوایی کلی و مضمونی عام دارند و هر امامی را با آن می توان زیارت نمود، مانند: زیارت جامعه کبیره، زیارت امین الله ، زیارت جامعه صغیره.
زائر گاهی با عبارات، گفتار ها و بیان از ناحیۀ خودش؛ کمالات مزور را ترنم می کند و به این وسیله اعلام محبت و مودت نسبت به اهلبیت (ع) می کند و با ابراز احساسات و علایق خویش به توسل و استشفاع و تعظیم و تکریم و ارتباط از ساحت حضرات معصومین (ع) می پردازد، و به بیان دیگر این نوع زیارت فاقد پشتوانه روایی است و از حضرات معصومین (علیهم السلام) صادر نشده است که در اصطلاح غیر ماثور گفته می شود.
اهلبیت(ع)، بهترین پل ارتباطی برای رسیدن به خداوند هستند ؛ چرا که اینان ،راهنمایی کنندۀ مردم بر انجام اعمال صالح و پرتو پُرفروزان هدایت اند. زیارت، در حقیقت تجدید میثاق با بندگان شایسته الهی است و زمینه ساز مهمی در جهت اخذ صفات پسندیده و عامل رشد دینی و معنوی شیعیان و در نتیجه سبب تقرب به خداوند می گردد. بنابراین به وسیله اهلبیت (علیهم السلام) است که انسانها می توانند به کمالات واقعی و شکوفایی معنوی رهنمون شوند چنانکه در دعای توسل زمزمه می کنیم:
فانکم و سیلتی الی الله و بحبکم و بقربکم ارجو نجاه من الله... و در زیارت عاشورا ترنم می کنیم اتقرب الی الله بموالاتکم.
برای بهره مندی کامل از فیوضات زیارت بهترین کلید؛ شناخت مقام و جایگاه اهلبیت (ع) است.
یکی از توصیه های مهم در زیارت آن بزرگواران ، شناخت حق و مقام زیارت شونده است ؛یعنی زائر باید بداند پیروی و تبعیت از معصومین (ع) واجب و عمل به سیره و روش آن حضرات جزو دستورات مهم دینی بشمار می رود. در حقیقت سر و روح اصلی زیارت ، معرفت و شناخت جایگاه و منزلت آنان است. به همین سبب در متون روایی ما به شناخت امام(ع)بسیار توصیه شده و عدم شناخت را، به زندگی در جهالت و گمراهی تفسیر گشته است که من مات ولم یعرف امام زمانه مات میته جاهلیه.1
بزرگداشت مقام شامخ اولیای الهی و زنده کردن سیره و یاد ایشان در ضمیر دلهای غفلت زده و ایجاد تحول در زندگی مردم به عنوان یکی از مسائل مهم به شمار می رود. تعظیم و تکریم بندگان برگزیده و صالح الهی مصداقی از آیه ذلک و من یعظم شعائر الله فانها من التقوی القلوب است. 2
زیارت عارفانه و خالصانه اهلبیت(ع)، در واقع تقدیر و قدردانی از هدایت گری و زحمات طاقت فرسای ایشان است و اذعان به مقام والای ایشان در پیشگاه خداوند است.
در زندگی روزمره بر اثر غفلت و وسوسه های شیطان، انسانها هر لحظه در معرض سقوط و نزول قرار دارند؛ پس زیارت اهل بیت (علیهم السلام) ، پرده از حجاب ها و ظلمات بی حد و حصر ما برمی دارد و موجب از بین رفتن آلودگی های درون می شود. آنان چون خود طاهرند. انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً.1
بنابراین، یکی از برکات و آداب حضور در مرقدهای معصومین (ع) توبه نصوح و استغفار واقعی از معاصی است که سبب آمرزیده شدن معصیت ها می شود.در همین زمینه امام صادق (ع) می فرمایند:
من زارنی غفرت له ذنوبه ولم یمت فقیراً 2
؛ هر که مرا زیارت کند، گناهانش آمرزیده شود و در فقر نمیرد.اهلبیت (ع) چون نور واحد هستند زیارت هر کدام از آنها ، این خاصیت را به همراه خواهد داشت.
یکی از جلوه ها و نمودهای محبت و سپاس از کوشش های بی دریغ اهلبیت (ع)؛ در زیارت آنها متجلی می شود.
زیارت اظهار عمق محبت و دوستی مسلمانان نسبت به خاندان وحی است. حضوری عارفانه و عاشقانه در پیشگاه اولیای الهی، نشانه ایمان و رستگاری است. از سویی دیگر همه رهپویان و ارادتمندان حضرات معصومین (ع) سفارش شده اند بر: لا اسألکم علیه اجرا الّا الموده فی القربی. 3
زیارت علاوه بر تمسک و توسل به آل طاها همنوایی و همراهی عملی با آنان و اعلام انزجارو برائت از دشمنان ایشان است. زیارت آن اسوه های جاوید باعث جلب خشنودی و رضایت حضرت احدیت می شود و از این راه برکات معنوی فراوانی برای زائر به همراه دارد.
در جهان امروز هر مکتب و آیینی برای ماندگاری و حرکت خویش نیازمند معرفی الگو برای جامعه خویش است. بعضی از مکاتب با برجسته کردن اسطوره ها و افسانه پردازی ها سعی دارند تا به گونه ای به دیگران این طور القاء نمایند که مکتب شان زنده و پویاست، در حالی که تهی از الگوهای ناب مثل اهل بیت (ع) هستند و آن سرمایه های ارزشمند انسان کامل را ندارند.
بنابراین باید زمینه های الگو برداری ازآن بزرگواران و تأسی جستن به سیره الهی گونه آنان را فراهم نمود که
لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجوا الله و الیوم الاخر و ذکر الله کثیراً1
و این مسئله با زیارت آنها و شنا خت مقا م و منزلت آنها همواره می شود. پس ثمره ی پیروی والگو قرار دادن اهلبیت(ع) سبب می شود تا زائر همه فاصله های زمانی را پشت سر بگذارد و حس حضور در محضر معصو مین (ع) نماید وخود را در محضر ولی خدا ببیند و نیز خودرا با خواسته ها و اراده های آنان تطبیق دهد و از هر گونه کجروی و افراط و تفریطی مبرا شود .
امام رضا (ع) در روایتی می فرمایند :
من زارنی علی بعد داری ، اتیته یوم القیامه فی ثلاث مواطن حتی اخلطه من اهوالها : اذا تطایرت الکتب یمیناً و شمالاً ، و عند الصراط و عند المیزان2
؛ هرکه مرا در دیار غربت زیارت کند روز قیامت من در سه جا به داد او می رسم و از هراس ها و سختی های آنها نجاتش می دهم: در وقتی که نامه های اعمال از راست و چپ پراکنده شوند و در هنگام گذاشتن از صراط و در موقع سنجیدن اعمال(میزان).
مرقدهای نورانی اولیای الهی مورد نظر ولطف خاص حضرت سبحان ومکان نزول برکات وخیرات فراوان ومحل آمد وشد فرشتگان وارواح مطهر پیامبران و اوصیای آنان است . یکی از حکمت ها و فواید زیارت ، بهره مندی زائران از ثوا ب و پا داش های بسیاری ؛ چون قرار گرفتن در جوار نبی گرامی اسلام (کا ن فی جواری یوم القیامه) 3؛ ورود به بهشت (وجبت له الجنه) 4؛ پاک شدن از گناهان (خرج من ذنوبه حتی یرجع من زیارتکم لیوم ولدته امه) 5؛ معادل ده ها عمره و حج مقبول
(من زار قبورکم عدل ذلک ثواب سبعین حجه بعد حجه السلام)6
؛ رهایی ازشداید واهوال سخت رستا خیز
(أخلصه من اهوالها و شدائدها حتی اصیره معی فی درجتی )1
و. . . تنها بخشی از الطاف وعنایت بی کران الهی ، در حق زائران حرم های معصومین است . این تشو یق ها و تر غیب ها ، آثار گران قدری برای شیعیان به همراه دارد .از دیگر فواید زیارت حرم های حضرات معصو مین (ع) می توان به : ( استجابت دعا ها، برآورده شدن حا جت های دنیوی واخروی ، زیاد شدن رزق و روزی ، برطرف شدن مشکلا ت ، زایل شدن غم واندوه ، عاقبت به خیری ، شفاعت و. . .) اشاره کرد .
حضور عاشقانه در بارگاه پاک اهل بیت (ع) ؛ باعث تجدیدعهد و میثاق با ایشان و همراهی و پیروی از مسیر امامت و ولایت است . همچنین اعلام بیعت همیشگی با امام معصو م (ع) و تمسک به ثقل اکبر و تلاش برای رسیدن به حیات طیبه و رضوان الهی است. عالم ربانی مولا احمد نراقی در همین زمینه آورده است : زیارت ایشان، اظها ر اخلاص وتجدید عهد ولایت است وباعث سرور ایشان ورواج امرشان وغمناکی دشمنان است ... 2 .
زیارت مو جب عبرت و پند گیر ی انسان وزنده شدن یاد مرگ در نزد او می گردد و ازاین طریق آثار تربیتی بسیاری برای رشد وتعالی انسان به همراه دارد ؛ از جمله اینکه باعث کو تاه شدن آرزوها ی غیر الهی و رهایی انسان از قساوت قلب می شود. نکته ای که در اینجا لازم است به آن اشاره شود این است که شاید علت پافشاری بر مذمت دنیا در لسان ائمه هدی (ع) بخاطر غفلت انسان ها از آخرت باشد. چون دیدنی ها و شنیدنی های فریبا و جذاب این دنیا همیشه در برابر دیدگان انسان خود نمایی می کنند و همچون صاعقه ای تمام وجود وی را تحت تاثیر قرار داده و رغبت وی را برای تحصیل آنها بر می انگیزند3بنابراین علت این همه سفارش اهل بیت عصمت و طهارت (ع) به زیارت ، زدودن غفلت از فضای ذهن و قلب آدمی است تا انسان از خواب ناز غفلت بیدار شده و حیات طیبه و رضوان الهی در نظر بگیرد. یادآوری مرگ و اهوال قیامت از جمله عوامل بسیار سازنده و تعیین کننده مسیر زندگی در جهت درست است.
بی شک یکی از مهم ترین ارکان زیارت ، توجه به آداب و رعایت حدود آن است. در خصوص آداب زیارت معصومین(ع)، مستحب است زائران نکات زیر را که در کتب مختلف آمده ، رعایت کنند:
1.غسل پیش از بیرون رفتن برای سفر زیارت 2.ترک کلام بیهوده و لغو و مجادله در راه 3.غسل برای زیارت 4.پوشیدن لباس های پاک و نو 5.موقع رفتن به روضه مقدسه گام ها را کوتاه برداشتن و با وقار و سکینه سیر نمودن 6.خوشبو نمودن خود را (معطر کردن) در غیر زیارت امام حسین(ع)7.در وقت رفتن به طرف حرم و مرقد مطهر، زبان را به ذکر تکبیر و تسبیح و صلوات فرستادن بر محمد وآل محمد(ع) معطر نمودن 8.اذن دخول طلبیدن و سعی در تحصیل رقت قلب و خضوع و فکر در عظمت و جلالت قدر صاحب آن مرقد منور و توجه به این نکته که اهلبیت(ع) او را می بیند و کلام او را می شنود و جواب سلام او را می دهند. 9.بوسیدن عتبه عالیه و آستانه مبارکه 10.مقدم داشتن پای راست در وقت داخل شدن و مقدم کردن پای چپ در وقت بیرون آمدن مانند مساجد. 11.رفتن به نزد ضریح مطهر به نحوی که خود را بتواند به آن بچسباند و توهم آنکه دور ایستادن ادب است وهم می باشد. 12.ایستادن در وقت خواندن زیارت اگر عذری ندارد از ضعف و درد کمر و درد پا و غیره 13.خواندن زیارات ماثوره 14.دو رکعت نماز زیارت بجا آوردن 15.توبه و استغفار نمودن به جهت گناهان 16.سزاوار است وقتی که زوار بسیاراند کسانی که سبقت به ضریح گرفته اند تخفیف دهند زیارات را تا دیگران نیز مثل آنها به قرب ضریح فائز گردند.1
برای مطالعه بیشتر در زمینه زیارت و مسائل آن منابع ذیل پیشنهاد می شود:
1.کامل الزیارات؛ ابن قولویه قمی
2.فرهنگ زیارت؛ جواد محدثی
3.فلسفه زیارت و آیین آن ؛ مرتضی واعظ جوادی
4.موسوعه الزیاراه المعصومین ، رفیعی
5.المزار الکبیر؛ابوعبدالله محمد ابن جعفرالمشهدی
پیام و نتیجه این نوشتار حکایت گر این نکته است که زیارت را ظاهر و باطنی در برگرفته است . زائر آل یاسین و آستان ملکوتی را سزاوار و شایسته است با رعایت آداب ظاهری قدم را فراتر نهاده و به اسرار و فلسفه زیارت التفاوت نماید که آن همان بطن زیارت را شامل می شود. همچنین زائر حقیقی تنها حوایج مادی و دنیوی را از حضرات معصومین (ع) در خواست نمی کند بلکه با تجدید عهد و پیمان با ولایت، خواستار بصیرت در دین و احیای امر ولایت در جامعه و ... می شود..
*قرآن مجید
1-ابن فارس، ابوالحسین ، معجم مقاییس اللغه، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، جمادی الاخره، 1404
2-امینی نجفی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب والسنته والادب، 11ج، چاپ چهارم،، بیروت: دارالکتاب العربی
3-جوادی آملی ، عبدالله، ادب فنای مقربان، ج اول ، چاپ سوم ، قم: اسراء ، 1382
4-حافظ،شمس الدین محمد، دیوان حافظ، تصحیح قزوینی-غنی، چاپ پنجم، تهران:اساطیر، 1374
5-حرعاملی،محمد ابن حسن؛ وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه؛ قم: موسسه آل البیت ،1409
6-طریحی،فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، 2ج، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1408ه ق
7-فرهنگ نامه ای اسرار و معارف حج ؛ قم : دارالحدیث ، آذر 1385
8- الفیومی، المصباح المنیر، قم: موسسه دارالهجره، 1405
9-قمی، شیخ عباس، کلیات مفاتیح الجنان، پیدایش، چاپ چهارم ،تابستان 1376
10-مجلسی ، محمد باقر، بحارالانوار، الطبعه الثانیه، 110ج، بیروت: موسسه الوفاء
11-محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، 15ج،قم:دارالحدیث،1377
12-مصباح یزدی، محمد تقی، پند جاوید، ج اول، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) چاپ اول، پاییز 1379 ه ش
13-------------------- ، بر درگاه دوست، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ سوم، پاییز 1380
14-نراقی، ملا احمد، معراج السعاده، تهران:مطبوعاتی حسینی، چاپ سوم، 1375