از دیدگاه شیعیان، کربلا برترین مکان روی زمین است. از این رو بیش از همۀ مکان های زیارتی، به کربلا می روند. در طول تاریخ حکومت های ظالم کربلا را پایگاهی علیه ظلم و جور خود دیده اند؛ بنابراین همواره با زائران برخورد کرده اند تا به طریقی جلوی سیل جمعیت را بگیرند. موانعی که حاکمان جور ایجاد کرده اند، هیچگاه تأثیر نداشت و شیعیان با تحمل خطرات جانی و مالی، مشتاقانه به زیارت امام حسین (ع) می رفتند و می روند.
این مقاله قسمتی از پرونده "تاریخ زیارت امام حسین (ع)" است
زیارت قبور ائمه یکی از مسلمات فرهنگ شیعه است که قابل انکار نیست. شیعیان به دلیل تعلق خاطری که به امامان معصوم خود دارند، مرتب به زیارت می روند و بیش از همۀ مکان های زیارتی، به کربلا می روند. در طول تاریخ، حرم حسینی همواره ملجأ و مأوای شیعیان بوده و هست. شیعیان از گذشته تاکنون در هر شرایطی به زیارت کربلا رفته و می روند؛ سختی و مشقت و حتی خطرات سفر را به جان می خرند؛ وقتی مصمم می شوند، هر مانعی را کنار می زنند تا به هدف برسند. به غیر از مناسبت های ویژه که روز زیارتی مخصوص سیدالشهداست، در سایر زمان های سال نیز زائران متعددی به کربلا می روند؛ چرا که زیارت کربلا شناسنامۀ شیعه است.
در گذر زمان همواره شاهد موانعی هستیم که حکومت های ظالم بر سر راه زائران کربلا ایجاد می کردند. در سال های اولیه پس از واقعۀ عاشورا، زیارت کربلا سهم به سزایی در معرفی حق و باطل، یا مظلوم و ظالم داشت. از سال 61 ه.ق که واقعۀ عاشورا اتفاق افتاد، تا سال 132 که حکومت بنی امیه با مرگ مروان بن محمد (معروف به مروان حمار) به پایان رسید، همواره زوارِ حضرت در مضیقه بودند و رفتار زشت دستگاه حاکم را تحمل می کردند.
مرد می که به سوی مقبرۀ حسینی می رفتند، با یادآوری آن واقعۀ دردناک متوجه ظلم و جور بنی امیه می شدند و به سبب مظلومیت آل طاها، متأثر و به سوی امام معصوم جذب می شدند. زیارت امام حسین (ع) انقلابی در فرد ایجاد می کرد و در جریان سفر روشنگری اتفاق می افتاد؛ پرده از چهرۀ پلید بنی امیه کنار می رفت و حقانیت خاندان علی (ع) را آشکار می کرد.
آشکار شدنِ مظلومیت ائمه چنان بالا گرفت که خلفای بنی امیه تصمیم گرفتند جلوی سیل زائران کربلا را بگیرند. امرای بنی امیه برای مقابله با زائران، در اطراف کربلا پاسگاه هایی تعبیه کردند. نگهبانان این پاسگاه ها افرادی بسیار تندخو و خشن بودند که با زوار برخورد می کردند.(1)
گاهی اوقات زائران به روستاهای غاضریه و نینوا که در شمال شرقی و جنوب شرقی حائرحسینی قرار داشت، عزیمت و از این دو دهکده به عنوان پوشش استفاده می کردند. زوار، آنجا را هدف و مقصد خویش قرار می دادند و بعد از توقف کوتاهی، پنهانی به سوی قبر شریف می رفتند و اگر به دام شرطه های حکومت می افتادند، به شدت مجازات می شدند؛ اما عاشقان دلباختۀ اباعبدالله (ع) دست از زیارت نکشیدند. آنان پیاده و شبانه، پنهان و ترسان، تنها و دسته جمعی به طرف کربلا می رفتند.
پس از بنی امیه، در زمان عباسیان نیز این موانع کم و بیش وجود داشت. بنی عباس بعد از آنکه پایه های حکومت خویش را استوار کرد، دست به تخریب قبر مطهر و برخورد با زائران زد.
چنانچه در تاریخ نقل شده اولین کسی که مرتکب چنین جسارتی شد، منصور دوانقی بود. از ویژگی های منصور کینه توزی نسبت به اهل بیت و فرزندان پیامبر (ص) و دوستداران آنان بود. ظلم منصور و پرده دری او به جایی رسید که علمای دین سخت به معارضه با او پرداختند؛ دو تن از رؤسای مذاهب چهارگانۀ اهل سنت (ابوحنیفه و مالک بن انس) برای مردم مدینه فتوا دادند که بیعت با منصور مطابق شرع نیست.(2)
در آن شرایط که مردم به سختی و مشقت به زیارت می رفتند، ترس جان داشتند یا به عقوبت و شکنجه های سنگینی دچار می شدند؛ تنها موضوعی که راه زیارت را هموار می کرد، سخنان امام باقر و امام صادق علیهمالسلام بود. ایشان با بیان ثواب زیارت سیدالشهدا (ع) خصوصاً در هنگام ترس از حاکم، مردم را به زیارت تشویق می کردند.
زراره از حضرت باقر (ع) می پرسد: "چه می فرمایی دربارۀ کسی که زیارت پدرت را با ترس انجام دهد؟" امام پاسخ می دهد: "روز قیامت که بیشترین ترس و وحشت افراد را فرا می گیرد، خدا او را در امان می دارد و فرشتگان به بشارت با او برخورد می کنند و می گویند: مترس و اندوهگین مباش، که این روز کامیابی و رستگاری توست."(3)
در فاصلۀ زمانی 7 ساله بین مرگ منصور و به حکومت رسیدن هارون الرشید (158 _ 165 ه.ق)، محبان آسوده تر از قبل به زیارت اباعبدالله (ع) می رفتند. هارون الرشید که در اواخر حکومتش از علاقۀ مردم به اهل بیت و حجم زوار کربلا مطلع شد، دستور داد آثار حسینی را محو کنند.
بعد از مرگ هارون الرشید تا زمانی که متوکل به حکومت رسید، مردم در امنیت بیشتری بودند و بدون دغدغه به زیارت می رفتند.
در سال 232 ه.ق که متوکل عباسی برسرکار آمد، برخورد با زائران و تخریب و اهانت به قبر مطهر به اوج خود رسید. او که به دشمنی با خاندان امیرالمومنین علی (ع) شهره بود، در طول دوران خلافتش 4 بار دستور تخریب حائر حسینی را داد. در یکی از این دفعات فردی به نام "ابراهیم دیزج یهودی" را مأمور تخریب قبر شریف کرده بود. وی با غلامان خود به سوی مقبره رفت و درون حائر شریف را آب بست تا در آنجا زراعت کنند. آنان تصمیم داشتند با گاوهایی زمین را شخم بزنند که به امر خدا گاوها پیشروی نکردند.(4)
متوکل که قبر امام حسین (ع) را پایگاهی علیه حکومت خود می دید، متوجه شد که مردم شبانه به زیارت می روند. از این رو پاسگاه هایی را نزدیک شهر کربلا ایجاد کرد. مأموران متوکل به محض اینکه متوجه می شدند شخص برای زیارت می رود، او را دستگیر می کردند.(5)
چندی بعد مردم را تهدید کرد که اگر بعد از سه روز کسی را اطراف قبر ببینم، او را دستگیر می کنم و به غل و زنجیر می کشم. علاوه بر این در برخی نقل های تاریخی آمده اگر زائری را در مسیر می یافت، او را می کشت یا به شدت مجازات می کرد.
سرانجام متوکل دستور داد زیارت قبر امام حسین(ع) به شرط قطع دست راست، آزاد است! در اندک زمانی صف مشتاقان زیارت با وجود این شرط نیز طولانی شد!(6)
مسعودی، مورخ بزرگ، در کتاب مروج الذهب می نویسد: خانمی که به قصد ثبت نام زیارت حرم امام حسین (ع) مراجعه کرده بود، دست چپ خود را برای قطع کردن بیرون آورد. مأموران به وی متذکر شدند که بهای زیارت، قطع دست راست است. خانم با نشان دادن دست قطع شدۀ خود گفت: "دست راستم را سال گذشته قطع کردید!"(7)
با تمام این سختگیری ها، مجدداً به متوکل خبر رسید که مردم دسته دسته برای زیارت مقبرۀ حسینی می روند. وی یکی از سرلشگرانش را همراه سپاهی به سوی کربلا روانه کرد و دستور داد بین مردم به بیزاری از زائران قبر مطهر جار بزنند و مردم را از رفتن به زیارت بازداشت و به تعقیب خاندان أبی طالب و شیعیان پرداخت و تعداد بی شماری از آنان را به قتل رساند.(8) شدت سختگیری بدانجا رسید که متوکل دستور داد هرکس حتی قصد زیارت دارد، او را بکشید.
چهارمین اقدام متوکل برای تخریب قبر مطهر امام حسین (ع) مصادف بود با زیارت نیمۀ شعبان؛ همان زمان که افراد زیادی مشتاقانه برای زیارت در کربلا حضور می یابند. این تخریب هم مجددا با آزار و اذیت و دستگیری و کشتار زائران همراه بود.
در این شرایط و خفقانی که متوکل ایجاد کرده بود، امام هادی(ع) مردم را به زیارت کربلا تشویق می کردند و می فرمودند: "همانا برای خداوند سرزمین هایی است که دوست دارد در آن عبادت شود و حائر الحسین(ع) یکی از آن سرزمین هاست."(9) حضرت گاهی افرادی را نائب می کردند که از سوی ایشان به زیارت کربلا مشرف شوند و آنجا برای امام دعا کنند.
چند قرن بعد از سقوط عباسیان، در حادثه ای که در سال 1216 ه.ق رخ داد، وهابیان به شهر کربلا حمله کردند. مردم که غافلگیر شده بودند، دروازه های شهر را بستند؛ اما آنان دروازه را شکستند و به داخل شهر هجوم آوردند. وهابیون شروع به تخریب و ویرانی حرمین کردند و نزدیک به پنجاه نفر را کنار ضریح و پانصد نفر را در صحن شریف به قتل رساندند. بعضی، تعداد کشته شدگان را نزدیک به هزار نفر اعلام کردند.(10)
در قرن اخیر و در زمان حکومت صدام و بعثی ها نیز موانعی برای زیارت کربلا وجود داشت. در سال 1397 ه.ق در ایام اربعین حسینی، مردم عراق سنت دیرین "پیاده روی" را از طریق جاده های غیر رسمی که از کنار فرات می گذشت، به جا می آوردند. این پیاده روی که رنگ و بوی مبارزه با رژیم وقت عراق را به خود گرفت، به درگیری سختی میان نیروهای بعثی و زائران پیادۀ اباعبدالله منجر شد که در نهایت کشته و مجروحان زیادی به جا گذاشت. آن سال به "اربعین خونین" معروف شد.
چندی بعد در سال 1411 ه.ق (انتفاضۀ معروف 1991 عراق) صدام با سلاح های مختلف در نجف و کربلا مردم را به خاک و خون کشید و با توپ و تانک گنبد و بارگاه حرمین شریف را مورد اصابت قرار داد. وی از یکی از ژنرال های ارتش بعث خواست که به زائران حرم حضرت عباس و امام حسین (علیهما السلام) حمله ور شود. صدام حتی دستور داد افرادی را که توسط نیروهای امنیتی دستگیر شدند، در همان جایی که بازداشت شدند، اعدام کنند.
چنانچه ذکر شد، در طول تاریخ همواره مشکلاتی بر سر راه زیارت کربلا وجود داشته است؛ البته در سال های اخیر این مشکلات مرتفع شده و مردم با آسودگی بیشتری سفر می کنند. آنچه قابل توجه است اینکه، هیچ چیز نمی تواند راه زیارت را ببندد و شور و حرارت حسینی را خاموش کند. چنانچه رسول خدا (ص) فرمودند: "به درستی که از شهادت حسین (ع) حرارتی در قلوب مؤمنین است که هرگز سرد نمی شود."(11)
پاورقی
- علی الصفار، سخنگوی حرم مطهر حضرت عباس (ع) در گفتگو با شبکه جهانی الکفیل (شبکه رسمی حرم عباسی) آمار زائرین پیاده در سال 1435 ه. ق را بیش از 18 میلیون اعلام کرد.
- تاریخ کربلا و حائر حسین، 60 - 61.
- تاریخ کربلا و حائر حسین ص 137
- کامل الزیارات ص 125.
- بحارالانوار، ج 45، ص 394.
- بحارالانوار، ج 45، ص 404.
- بشارتی، علی محمد. از ظهور اسلام تا سقوط بغداد (تاریخ تحلیلی اسلام و ایران)، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی؛ حوزۀ هنری، 1379.
- _ خضری، سید احمدرضا. تاریخ خلافت عباسی (از آغاز تا پایان آل بویه)، تهران: سمت، 1388.
- تاریخ طبری، 14/6036؛ ابن کثیر، البدایه و النهایه فی تاریخ، 10/315؛ ابوالفرج اصفهانی، 395.
- ابن قولویه، کامل الزیارات، ص 273؛ کلینی، الفروع من الکافی، 567.
- کلیدار، 174، هدایت، رضاقلی خان، روضه الصفای ناصری، 381-382.