(7)
پرسش و بازخواست، مخصوص مردم نیست، بلکه پیامبران نیز مورد سؤال قرار می گیرند. «یوم یجمع اللّه الرّسل فیقول ماذا اجبتم قالوا لا علم لنا انّک انت علاّم الغیوب»(8)
سؤال: در قیامت از چه می پرسند؟
الف: از نعمت ها. «ثمّ لتسئلنّ یومئذ عن النّعیم»(9) در روایات متعدّدی، رهبری و ولایت را نیز از مصادیق نعمت مورد سؤال در آیه برشمرده اند.(10)
ب: از قرآن و اهل بیت علیهم السلام. پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: از مردم سؤال می شود که با قرآن و اهل بیت من چگونه عمل کردید؟ «ثمّ اسألهم ما فعلتم بکتاب اللّه و باهل بیتی»(11)
ج: از رفتار و کردار. «لنسئلنّهم اجمعین . عمّا کانوا یعملون»(12)
د: از اعضا و جوارح. «اِنّ السّمع والبَصر والفؤاد کلّ اولئک کان عنه مسئولاً»(13)
ه : از پذیرش و عدم پذیرش رسولان. «یا معشر الجنّ والانس ألم یأتکم رسل منکم...»(14) چنانکه در جای دیگر از رهبران دینی نیز در مورد برخورد مردم با آنان سؤال می شود. «یوم
ص:118
1- 724. بروج، 22.
2- 725. هود، 17.
3- 726. بقره، 124.
4- 727. تفسیر نورالثقلین.
5- 728. زخرف، 4.
6- 729. تفسیر راهنما.
7- 730. ذیل آیات 6 و 7 سوره اعراف.
8- 731. مائده، 109.
9- 732. تکاثر، 8.
10- 733. وسائل، ج 24، ص 299.
11- 734. تفسیر فرقان.
12- 735. حجر، 92 - 93.
13- 736. اسراء، 36.
14- 737. انعام، 130.
یَجمع اللّه الرُّسل فیقول ماذا اُجِبتُم...»(1)
و: از عمر و جوانی که چگونه سپری شد.
ز: از کسب و درآمد. چنانکه در روایات می خوانیم: در روز قیامت انسان از چهار چیز به خصوص سؤال و بازخواست می شود: «شبابک فیما أبلیته و عمرک فیما أفنیتَه و مالک ممّا اکتسبته و فیما أنفقتَه»،(2) در مورد عمر و جوانی که چگونه آن را گذراندی و درباره ی مال و دارایی که چگونه به دست آوردی و در چه راهی مصرف کردی.
سؤال: این آیات بیان می کند که سؤال از همه کس حتمی است؛ امّا در بعضی آیات از جمله آیه 39 سوره ی الرّحمن آمده که در آن روز، از هیچ انسان وجنّی نسبت به گناهانشان سؤال نمی شود، «فیؤمئذ لا یسئل عن ذنبه انس و لاجانّ» این آیات چگونه قابل جمع است؟
پاسخ: در قیامت، مواقف و ایستگاه ها متعدّد است و هر موقفی صحنه ای خاص دارد؛ در یک موقف، بر لب ها مهر می خورد و قدرت حرف زدن ندارند. در موقفی دیگر، مهر برداشته می شود و همه به ناله و استمداد و اقرار می پردازند. در موقفی از همه می پرسند، در موقفی نیز سکوت حاکم است و سؤالی نمی شود.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «کُلّکم راع و کُلّکم مسئول عن رَعیّته فالامام یسأل عن النّاس و الرّجل یسأل عن أهله و المرأه تسأل عن بیت زوجها و العبد یسأل عن مال سیّده» همه ی شما مسئول زیردستان خود هستید و باید پاسخگو باشید؛ امام از مردمش، مرد از همسرش، زن از رفتار در خانه ی همسرش و بنده از مال ودارایی مولایش. همچنین فرمودند: خداوند از من نیز سؤال می کند که آیا ابلاغ رسالت کردم یا نه؟(3)
ص:119
1- 738. مائده، 109.
2- 739. کافی، ج 2، ص 135، بحار، ج 7، ص 259.
3- 740. تفسیر درّالمنثور.