چکیده

بی گمان یکی از خصلت ها و فضیلت های انسانی، تحمل و بردباری بر مشکلات و سختی هایی است که از هر سو به انسان هجوم می آورد. انسان زمانی می تواند در برابر سختی ها و مصیبت ها بیمه شود و با هر مصیبتی جزع و فزع نکند که از خصلت صبر و شکیبایی برخوردار باشد. در میان انبوه ویژگی های بارز که در متون دینی برای مومنین شمرده می شود، صفت شکیبایی و صابری جایگاه ویژه ای را به خویش اختصاص داده است. در این نوشتار سعی خواهیم نمود تا صبر را بر محور آیات و روایات باز شناسیم و از این علامت اهل تقوا و ایمان، نمایی واضح تر نزد خود پدید آوریم.

واژه شناسی صبر و حلم

«صبر» مصدر است و معادل فارسي آن شكيبايي در سختيها و بردباري است. [1] برخي ديگر از كتاب هاي لغت نيز مفهوم صبر را اين گونه تعريف كرده اند: «الصبر نقيض الجزع». [2] مجمع البحرين نيز آن را «حبس النفس عن اضهار الجزع» مي داند. [3] همچنين بعضي به واسطه سختي صبر، آن را از ريشه «الصّبر» مي دانند؛ چرا كه «الصبر» نام گياهي است با گلهاي زرد و قرمز و عصاره اي تلخ كه جنبه دارويي دارد و امروزه در عطاري ها به نام «صبر زرد» مشهور است. [4] حافظ در بيتي زيبا، خون جگر صابر را چنين مي سرايد:

  • گويند سنگ لعل شود در مقام صبرآري شود وليك به خون جگر شود

وا‍‍ژه «حلم» را نيز در بسياري از متون به معناي شكيبايي و بردباري گرفته اند و در برابر حلم، معناهايي همچون شكيبايي ، بردباري، خرد، بخشش و گذشت از روي قدرت [5] قرار داده اند؛ اما در بعضي از كتاب هاب لغت، اين واژه با دقت بيشتر مورد اعتنا قرار گرفته و در برابر آن واژگاني همچون «االاناه» به معناي وقار و «العقل» [6] به معناي خرد يا «التؤده» [7] به معناي آرامش و تأني گذارده مي شود.

با توجه به آنچه آمد، به روشني مي توان دريافت که واژه صبر، مطلق شكيبايي است، خواه شخص صابر آگاهانه تن به آن دهد یا از روی اکراه و الزام؛ اما واژه حلم، شكيبايي و بردباري در عين خرد ورزي و احيانا قدرت است. در واقع كسي كه آگاهانه و عالمانه و با شناخت ظرايف مساله، تن به شكيبايي بسپارد، «حليم» است. از همين رو است كه مولاي مومنان هرگاه حلم را مي آورد، با علم همراهش مي سازد؛ «علماً في حلم»؛ [8] «با داشتن كوله باري از دانش بردبارند» و «يمزج العلم بالحلم»؛ «شكيبايي را با دانش در مي آميزند».

در حقيقت، هرگاه صبر با علم و آگاهي عميق آميخته شده، ريشه در آن داشته باشد، بنيادي استوارتر خواهد يافت.

  • كي شكيبايي توان كرد چو عقل از دست رفتعاقلي بايد كه پاي اندر شكيبايي كشد [9]

در هر حال با توجه به اين كه در روايات، واژه «صبر» بيشتر مورد استفاده قرار گرفته، گفتار خويش را بر محور این واژه ادامه خواهيم داد.

جايگاه صبر

نماز از جمله مهمترين واجبات و وظايف ديني است كه اسلام بر آن تكيه بسيار دارد؛ اما با مراجعه به قرآن كريم در مي يابيم كه صبر بر نماز مقدم داشته شده است و به مومنين اين گونه خطاب مي شود: «واستعينوا بالصبر و الصلاه؛ [10] «از صبر و نماز ياري جوييد».

راز اين تقدم در اين است كه نماز تنها يكي از مصاديق صبر بر طاعت به شمار مي رود؛ در حالي است كه صبر به شاخه هاي گوناگوني تقسيم مي شود، مانند صبر بر شهوت های مادی و معنوی و جنسی و... و شخص مومن تنها با صبر بر طاعت نمي تواند به تمامي مراحل كمال دست يابد. از اين رو منطقي است كه بپذيريم جايگاه صبر بر نماز مقدم باشد.

چرایی شکیبایی

سنت الهی بر آزمایش انسان در عرصه حیات زمینی قرار گرفته است و این آزمونها دمادم به گونه هایی متفاوت در راه انسان قرار می گیرد: «ولنبلونکم بشئ من الخوف والجوع و نقصٍ من الاموال و الانفسِ و الثمرات»؛ [11] «هر آینه شما را به ترس و گرسنگی و کم شدن مال و جان و بهره ها خواهیم آزمود». در عرصه این آزمایش می توان انسان ها را به دو گروه کلی تقسیم نمود: صابران و شاکران. در این میان بر اساس منطق دین، شکیبایان پیروز میدانند؛ چراکه توانسته اند آستانه تحمل خویش را در برابر مشکلات، شهوات و طاعات به نمایش گذاشته و یکی از مصادیق «فی المکاره صبورٌ» [12] باشند. از سوی دیگر بی تابی در برابر این گونه آزمون ها موجب توقف آنها و رفع بلاها نخواهد شد؛ بلکه نمایانگر سستی بنیاد فلسفه حیات نزد نا شکیبا است. بر همین لحاظ است که مولای موحدان می فرماید: «إنّک إن صبرت جرت علیک المقادیر و أنت مأجورٌ و إن جزعت جرت علیک المقادیر و أنت مأزور»؛ [13] «چنان چه در برابر مقدارات دشوار شکیبایی ورزی، پاداش خواهی یافت و چنان چه بی تابی پیشه سازی، همچنان در میانه گرداب مقدارت ناگوار درهم پیچده خواهی شد».

افزون بر آنچه گذشت، باید دانست که شکیبایی یکی از لوازم «طریق الی الله» است. «.. إنّ الله مع الصّابرین»؛ [14] «خداوند همراه بردباران است» این آیه به صراحت بیان می دارد که معیت با خدا در گرو صبوری و بردباری است [15] و تمامی سالکان راه عشق جز این گریزی نداشته اند و زمزمه جانشان این بوده است:

صبر کن ای دل که از لذت چشانی های اوست وعده های دیر دیر و لطف های گاه گاه [16]

از دیگر سو، بردباری تنها شاه کلید موفقیت به حساب می آید و انسان در مسیر زندگی نمی تواند با بی تابی های مدام به اهداف بزرگ دست یابد. جملات زیبای امیرالمومنین (ع) در غررالحکم گویای همین واقعیت است؛ «بالصبر تدرک الرغائب»؛ [17] «با شکیبایی است که اهداف و آرزوهای دلخواه مححق می شود» و «بالصبر تدرک المعالی الامور» [18] «با صبر است که می توان به امور بلند مرتبه دست یافت».

ارکان صبر

بر مبنای روایات، [19] صبر از نشانه های اهل پرهیز و به تعبیر آسان تر، از ستون های دین داری است. با باز شکافی صبر نیز می توان دریافت که این صفت نیز به نوبه خود از مایه های درونی سرچشمه می گیرد که می توان آن را ستون های بر پادارنده شکیبایی به حساب آورد. امیرالمومنین(ع) در پاسخ به پرسشی در مورد ایمان، به بازگشایی ارکان ایمان و در ادامه آن شکیبایی می پردازد و می فرماید: «الایمان علی أربع دعائم (شعب): علی الصبر والیقین والعدل والجهاد و الصبر منها علی اربع شعب: علی الشوق و الشّفق و الزهد و الترقّّب: فمن اشتاق الی الجنّه سلا عن الشهوات و من اشفق من النار اجتنب المحرمات و من زهد فی الدنیا استهان بالمصیبات و من ارتقب الموت سارع الی الخیرات»؛ [20] «ایمان بر چهار پایه استوار است: صبر، یقین، عدل و جهاد. صبر نیز بر چهار پایه قرار دارد: شوق، هراس، زهد و انتظار. آن کس که اشتیاق به بهشت دارد، شهوت هایش کاستی گیرد و آن کس که از آتش جهنم می هراسد، از حرام دوری می گزیند و آن کس که در دنیا زهد می ورزد، مصیبت ها را ساده می پندارد و آن کس که مرگ را انتظار می کشد، در نیکی ها شتاب می کند».

انواع صبر

روایات، صبر را در سه مقام مورد ملاحظه قرار داده اند: شکیبایی هنگام بلاها و ناگواریها، بردباری در راه فرمان بری و اطاعت از خداوند و صبر در برابر گناهان. از جمله این روایات، دو گفتار امیرمومنین(ع) است که پس از اشاره به سه نوع مذکور، به نتایج شیرین و گوارای شکیبایی می پردازد و می فرماید: «الصبر: اما صبر علی المصیبه أو علی الطاعه أو عن المعصیه و هذا القسم اعلی درجه من القسمین الاولین»؛ [21] «صبر بر سه گونه است: شکیبایی در برابر بلایا و گرفتاریها، بردباری در مقام فرمان بری و عبادت و صبر بر گناه و کژی. البته نوع آخر از دو نوع گذشته رتبه ای بالاتر دارد.

در دیگر روایات، به نتایج صبر پرداخته و می فرماید: «الصبر عن الشهوه عفّه و عن الغضب نجدهٌ و عن المعصیه ورعٌ» [22] ؛ «صبر بر شهوت رانی، پاکدامنی و صبر بر خشم، آزادگی و صبر بر گناه، پارسایی است». همچنین حدیثی است منسوب به امام صادق (ع) که حضرت می فرماید: صبر نسبت به ایمان به مثابه سر است نسبت به بدن؛ پس وقتی سر رفت، جسد می رود و همین طور وقتی صبر رفت، ایمان می رود. [23]

صبر بر بلا، از منازل دین و از مقامات رفیع موحدان است. به واسطه صبر، بندگان در سلک مقربان قرار می گیرند. صبر، بنده را به مقامات والا می رساند و بر مسند عزت می نشاند. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «خداوند متعال هرگاه بنده ای را به مرضی مبتلا سازد، باید که صبر کند و شکایت خود را به عیادت کنندگان باز نگوید. اگر صبر کرد، خداوند متعال بنا به حکمت خود، اگر به وی شفا عنایت کرد، گناه او را می آمرزد و اگر از دار دنیا چشم پوشید، او را به رحمت واسعه خود انتقال می دهد». [24]

صبر جمیل

در قرآن و روایات، نوعی دیگر از صبر تحت عنوان «صبر جمیل» مطرح می شود. برای مثال خداوند در سوره «معارج» خطاب به پیامبر می فرماید: «فاصبر صبراً جمیلاً» [25] و امام محمد باقر (ع) در تفسیر این فراز از قرآن، صبر جمیل را این گونه تفسیر می کند: «قلت لابی جعفر(ع): یرحمک الله، ما الصبر الجمیل؟ قال: ذلک صبرٌ لیس فیه شکوی إلی النّاس». [26] هنگامی که از امام محمد باقر(ع) در مورد صبر جمیل پرسش شد، پاسخ فرمود: «آن چنان صبری است که صابر ـ بخاطر وضعیت خویش ـ گله به نزد مردم نمی برد».

گونه شناسی برخورد در برابر مصائب

همان گونه که پیش تر آمد، از جمله انواع صبر، شکیبایی در مقابل ناگواری ها است. اصولاً مردمان در کوران حوادث به چند دسته تقسیم می شوند:

الف) بی تابان: «إذا مسّه الشّر جزوعاً»؛[27] «هنگامی که بدی به او می رسد، بی تاب می شود». همچنین می فرماید: «اگر صبر پیشه می کنی، مانند آزادگان( ویا اهل کرامت) صبر کن، وگرنه همانند نادانان ناآزموده (و چهار پایان) آن را فراموش کن».[28] ب) بردباران: «و بشّر الصّابرین الّذین إذا اصابتهم مصیبه قالوا انّا لله و انّا الیه راجعون»؛[29] «بشارت بده به استقامت کنندگان؛ آن ها که هرگاه مصیبتی به آن ها می رسد می گویند: ما از آن خداییم و به سوی او باز می گردیم».
ج) صابران شاکر: «اللهم لک الحمد حمد الشّاکرین علی مصابهم»؛[30] «بار الها، سپاس سپاس گزران بر تو باد، بر مصیبتیکه به آنان وارد شد».

بدیهی است که پیروزی از آن گروهای دوم و سوم است و گروه اول جز نا امیدی و یأس، نصیبی نخواهد داشت. در واقع بین منطق دین داران بردبار و بی تابان تفاوتی اساسی وجود دارد. بی تابان همه چیز را به سرعت و لحظه ای طلب می نمایند و با اندک مخالفت و دشواری به بیراهه می روند؛ اما شکیبایان دشواری ها را گذرا دیده، با شوق و انتظار، روزگاران خوشی را در افق دید خود مشاهده می نمایند و به فرمایش امیرمومنان: «صبروا ایاما قصیرهً اعقبتهم راحهً طویلهً» [31] «روزگار کوتاهی را صبر پیشه می کنند تا به راحتی دور و دراز برسند». بر اساس منطق ایشان، عمر دنیا لحظه ای بیش نیست و دیوار سختی ها کوتاه تر از آن است که نتوان از آن گذشت.

امام کاظم (ع)ـ که خود در دشوارترین شرائط می زیست ـ منطق دنیا و صبر را این گونه می نمایاند: «یا هشام! إصبر علی طاعه الله و اصبر عن معاصی الله فإنّما الدّنیا ساعهٌ فما مضی فلیس تجد له سروراً و لا حزناً و ما لم یأت منها فلیس تعرفه فاصبر علی تلک السّاعه الّتی أنت فیها فکأنّک قد اغتبطت» [32] «ای هشام! در انجام عبادات، راه شکیبایی پیش گیر و در برابر گناهان بردبار باش. مطمئنا دنیا لحظه ای بیش نیست. از شادمانی ها و غم های گذشته آن بهره ای نخواهی برد و بر آنچه نیامده است، آگاهی نداری؛ پس در لحظات حاضر زندگانی شکیبا باش». بر این مبناست که شکیبایی در دوران سخت و دشواری، زمینه ای است برای رهایی و روزگار شادمانی.

  • ساقی بیا که هاتف غیبم به مژده گفتبا درد صبر کن که دوا می فرستمت [33]

موانع صبر

در آیات و روایات، همان گونه که به علل و عوامل ایجادی صبر توجه شده است، به موانع آن نیز پرداخته شده و علل و عواملی که مانع صبر در شخص می شود را توضیح داده اند. در این جا تنها به یکی از مهم ترین این موانع اشاره می شود؛ زیرا این مانع از موانع مهمی است که قرآن در چند آیه بدان اشاره می کند و حتی پیامبر (ص) را نسبت به آن هشدار می دهد. این مانع، چیزی جز شتابزدگی نیست که مانعی بسیار مهم در راه تحقق صبر و شکیبایی است.

انسان دارای طبیعتی است که وی را شتابزده می کند؛ «خلق الانسان من عجل». [34] هر گاه کارها به مراد نرفت، جام صبرش لبریز می شود و رفتاری شتاب زده در پیش می گیرد. از این رو خداوند به پیامبر (ص) دستور می دهد و سفارش می کند که همانند پیامبران الوالعزم عمل نماید و در کارها شتابزدگی پیشه نکند. [35]

بنابراین میان شتابزدگی و صبر، ارتباط معنا داری است. این آیه به صراحت بیان می کند که هر گاه شتاب از دری آمد، صبر از دری دیگر می گریزد؛ لذا لازم است که انسان خود را کنترل و مهار کرده، نگذارد طبیعت شتابزدگی بر وی چیره شود؛ بلکه تلاش کند تا نیروی خرد و تقوا او را مدیریت کند.

جایگاه صابران

صبر همان گونه که از صفات مومنان پرهیز کار است، زمینه ساز عروج یا ورود به مراحل کامل تر نیز می باشد. شکیبایی راه گذری است که نعمت ها و پاداش های بی دریغ از آن فرو می بارد و جان خسته صابر را میان چشمه های زلال لطف و عنایت آرامش می بخشد. در ادامه به برخی از این الطاف اشاره می نماییم:

درود و رحمت پروردگار: «وبشّر الصابرین الّذین اذا اصابتهم مصیبه قالوا انّا لله و انّا الیه راجعون اولئک علیهم صلواتٌ من ربّهم و رحمهٌ»؛ [36] «...آنان که درود و رحمت خدا بر آنان باد...».

هدایت یافتگی: « و بشّر الصابرین الذین ... و اولئک هم المهتدون». [37]

مقام وراثت: «و اورثنا القوم الذین کانوا یستضعفون مشارق الارض و مغاربها الّتی بارکنا فیها و تمّت کلمه ربّک الحسنی علی بنی اسرائیل بما صبروا»؛ [38] «و مشرق ها و مغرب های پر برکت زمین را به آن قوم زجر کشیده واگذار کردیم و وعده نیک پروردگارت بر بنی اسرائیل، به خاطر صبر و شکیبایی آنان تحقق یافت».

مقام امامت: «و جعلنا منهم ائمهً یهدون بأمرنا لمّا صبروا»؛ [39] «و از آنان پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما ـ مردم راـ هدایت می کردند، چون شکیبایی نمودند».

نشانه های صابران

سلوک در طریق صابری راه و رسم ویژه ای دارد. صابر افسرده و شکسته نمی شود، دل آزردگی را به کناری می نهد و در برابر خالق بر نمی آشوبد. پیامبر اکرم (ص) نشانه های صابری و علت آنها را نیز برمی شمارند و می فرمایند: «علامه الصّابر فی ثلاثٍ اوّلها أن لا یکسل و الثّانیه أن لا یضجر و الثّالثه أن لا یشکو من ربّه عزّوجلّ لانّه إذا کسل فقد ضیّع الحقوق و إذا ضجر لم یؤدّ الشکر و إذا شکا من ربّه عزّوجلّ فقد عصاه»؛ [40] «سه چیز نشانه صابری است: اول این که( در مقام عمل) سستی نمی کند، دوم این که بی تاب نمی شود، سوم این که گلایه از خداوند ندارد؛ چراکه اگر سستی بورزد، حقوق دیگران را از بین خواهد برد و هنگامی که بی تابی نماید، حق شکر و سپاس را به جای نمی آورد و زمانی که در مقام گله برآید، در برابر پروردگارش به سرکشی پرداخته است».

شیعه و شکیبایی

آنچه تا کنون آمد، باز شناسی شکیبایی بود و بس؛ اما جایگاه شیعه و پیروان خاص اهل بیت در صبر و بردباری کجاست؟ امام صادقین، حضرت جعفر بن محمد الصادق به برخی از اصحابش فرمود: «إنّا صُبُرٌ و شیعتنا أصبر منّا، قلت جعلت فداک کیف صار شیعتکم أصبر منکم؟ قال لأنّا نصبرعلی ما نعلم و شیعتنا یصبرون علی ما لا یعلمون»؛ [41] «بی گمان ما مردان میدان صبر هستیم و پیروان ما از ما شکیباترند. گفتم: فدایت شوم چگونه شیعیانتان از شما صبورترند؟ فرمود: به واسطه آن که ما بر آنچه آگاهی داریم، شکیبایی می ورزیم و شیعیانمان بر آنچه نمی دانند، بردباری می کنند». یک وقت انسان می داند در آینده چه اتفاقی خواهد افتاد(چه تلخ و چه شیرین)؛ صبر کردن بر این قضیه آسان تر است نسبت به جایی که شخص از هیچ چیزی خبر ندارد و نمی داند در آینده چه چیزی در انتظار اوست که صبر کردن در این مورد به مراتب سخت تر و دشوارتر است.

رسول گرامي نيز فرمودند: «الصبر نصف الايمان»؛ «صبر نصف ايمان است». غزالي در احياء العلوم دو وجه براي اين روايات ذکر کرده است:

1- ايمان بر تصديقات و اعمال اطلاق مي شود؛ پس براي ايمان دو رکن است: يکي يقين و ديگري صبر؛ مراد از يقين، معارف قطعي است و مراد از صبر، عمل به مقتضاي يقين.

رسول گرامي اين دو را (يقين و صبر) را در روايتي جمع کرده، فرموده اند: «من اقل ما اوتيتم اليقين و عزيمه الصبر»؛ «از کمترين چيزهائي که اعطا شده ايد، يقين و صبر است».

2- وجه دوم اين که ايمان مشتمل است بر اموري که نفع مي بخشد و اموري که ضرر مي زند؛ مومن بايد اعمال نافع را انجام داده، شکر گزارد و اعمال مضر را ترک کرده، در مقابل ترک آنها صبر کند؛ پس شکر در مقابل اعمال نافع و صبر در مقابل اعمال مضر است، شکر نصف ايمان است و صبر نصف ديگر آن.

در اهميت صبر، همين بس که تمام اخلاق حميده به صبر برمي گردد؛ لکن براي اين صبر در هر موردي اسمي است. اگر صبر در برابر شهوت شکم و فرج باشد، «عفت» نامند؛ اگر در مصيبت باشد، «صبر» و ضد آن را «جزع» گويند؛ اگر در موقع بي نيازي و ثروتمند بودن باشد که خود را نبازد، «ضبط نفس» گويند که در مقابلش «بطر» است به معنای تکبر و خود را بزرگ شمردن؛ اگر در جنگ باشد، «شجاعت» و ضدش «جبن» است؛ اگر در فرو نشاندن غضب باشد، «حلم» و ضدش «سفه» به معنای نوعي ناداني است؛ اگر در برابر حوادث خير و شر روزگار باشد، «سعه صدر» و ضدش «ضيق صدر» است؛ اگر در مخفي کردن کلام باشد، «کتمان سر» است؛ اگر در برابر زياده خواهي باشد، «زهد» و ضدش «حرص» است؛ اگر بر بهره هاي کم باشد، «قناعت» و ضدش «شره» است.

بواسطه ي اشتمال صبر بر اين صفات، وقتي از پيامبر در مورد ايمان سوال کردند، حضرت فرمودند: «هوالصبر»؛ چه این که صبر اکثر اعمالِ ايمان و عزيزترين آنها است. [42]

محمد حسين باقري