درس چهاردهم :تمهیدات سخنرانی (2)
هدف از این درس، آشنایی با موارد ذیل می باشد:
- مسئله یابی، تعریف و هدف آن؛
- تعیین زاویه دید؛
- انواع محتوا و روشهای اجرایی، به لحاظ تأثیر گذاری بر مخاطب.
در درس گذشته بیان شد که برای کاربردی شدن سخنرانی و غنی کردن آن، لازم است پیش از
سخنرانی، در اموری تفکر و اندیشه کرد و اقداماتی را انجام داد که مجموعه این فعالیتهای
فکری و عملی را تمهیدات سخنرانی نام نهادیم.
چهار مورد از تمهیدات سخنرانی توضیح داده شد و اینک دو عنوان دیگر را بیان می کنیم
که عبارتند از: «مسئله یابی و کشف رابطه ها» و «تعیین زاویه دید».
در موضوعاتی که برای سخنرانی، مناسب تشخیص داده می شوند، مسائل مختلف و متنوعی وجود
دارد که بحث از همه آنها مورد نیاز مخاطبان نیست. به عنوان مثال اگر تشخیص دهیم که
لازم است برای دانشجویان رشته فیزیک در موضوع «عدالت اجتماعی» سخنرانی
کنیم و اتفاقا در جای دیگری نیز ضروری دیدیم که برای کارگران یک کارخانه در همین موضوع
سخن بگوییم، باید توجه داشته باشیم که موضوع «عدالت اجتماعی» شامل مسائل
ریز و درشت فراوانی است که برخی از آنها برای دانشجویان و برخی دیگر برای کارگران و
بعضی نیز برای هر دو گروه لازم و ضروری می باشد.
سخنران بعد از تعيين مخاطب، هدف، موضوع و عنوان سخنرانى، بايد ببيند مخاطب او در موضوع
مورد بحث چه مسائل و مشكلات اساسى دارد تا با ارائه راه حلهای مناسب، مشكل وى را برطرف
سازد. شناسایی این مسائل و مشکلات، در مسئله یابی انجام می شود.
پس مسئله یابی عبارتست از: «یافتن مسائل و مشکلات اساسی مخاطب نسبت به موضوع
مورد نظر جهت ارائه راه حل مناسب.»
هدف از مسئله یابی، یافتن مسائل اساسی مخاطب در موضوع سخنرانی برای تأثیر گذاری بیش
تر بر حیطه شناختی، عاطفی و رفتاری او، هدفمند و جهت دار شدن مطالعه پیرامون موضوع
مورد نظر، اشراف بر بحث و «تعیین زاویه دید»[1]
به صورت دقیق تر و بهتر است.
مسائل و مشکلات مخاطب نسبت به موضوع سخنرانی باید در سه حوزه شناختی، عاطفی - احساسی
و رفتاری صورت گیرد تا پس از بررسی آنها بتوانیم به اهداف سخنرانی برسیم. براى حل مشكلات
و مسائل اساسى مخاطب لازم است نقاط قوت و ضعف او نيز شناسايى گردد.
البته در صورتى كه مسائل و مشكلات زياد باشند لازم نيست در يك سخنرانى به همه آنها
پرداخته شود؛ بلكه ممكن است براساس اولويت، بعضى از آنها در يك سخنرانى و يا همه آنها
در چند سخنرانى مورد توجه قرار گيرند.
لازم نيست در هنگام مسئله يابى، راه حلهاى مشكلات نيز مشخص شود؛ زيرا فرض بر اين است
كه فعلاً در صدد شناسايى مشكلات و مسائل هستيم تا براى حل آنها مطالعه كنيم. طبيعتاً
سخنران پس از مطالعه و تفكر، راه حلهاى زيادى را به دست خواهد آورد و آنها را براساس
اولويت در سخنرانى خويش ارائه خواهد داد.
پس از مسئله يابى پيرامون موضوع بحث، به كشف رابطه بين این موضوع و موضوعات و مسائل
مرتبط مى پردازيم تا با مطالعه و تحقيق، جامع تر سخن بگوییم؛ مثلاً اگر از آرامش بحث
مى كنيم، بايد رابطه آن با نقطه مقابلش؛ يعنى اضطراب را نيز در نظر بگيريم و از آن
نيز بحث كنيم. يا اگر از افسردگى بحث مى كنيم، بايد عوامل افسردگى و نيز شادى و نشاط
را نيز مورد توجه قرار داده و آنها را هم مورد بحث و بررسى قرار دهيم.
گاهى رابطه ها واضح است؛ و گاهى پيچيده مى شود؛ مثلاً رابطه حجاب با محبّت يا رابطه
مهربانى با امر به معروف و نهى از منكر پيچيده است.
هر گروه از مخاطبان ما از محتواهای خاصی بیش تر تأثیر می پذیرند. پس بهتر است در هنگام
سخنرانی از زاویه همان گونه محتوا وارد بحث شویم تا تأثیرگذاریمان افزون شود. همچنین
سخنرانی را می توان با روشهای مختلفی اجرا کرد که هر یک از آن روشهای اجرایی در شرایط
خاصی بر مخاطبان خاص، اثر بیش تری می گذارند. در مرحله تعیین زاویه دید، قبل از انجام
سخنرانی و حتی پیش از مطالعه کردن برای سخنرانی، محتوا و روش اثر گذارتر بر مخاطب را
مشخص می کنیم.
بنابراین تعيين زاويه ديد عبارتست از: «تعيين نوع محتوا و روش اجرایی اثر گذارتر
بر مخاطب در سخنرانی.»
محتواى تأثيرگذار بر مخاطب را مى توان به صورت زير تقسيم نمود:
- الف. علوم متداول روز؛
- ب. استدلالى خطابی؛
- ج. تعبدى؛
- د. تركيبى از همه موارد و يا برخى از آنها.
منظور از علوم متداول، مطالب برگرفته از علوم متداول و امروزى است كه برخى از مخاطبان،
از آنها بيش تر تأثير مى پذيرند؛ مثل محتواى جامعه شناختى، روان شناختى، و... .
منظور از محتواى استدلالى خطابی، محتواى استدلالى مورد پذيرش مخاطب عمومی است كه با
بهره گيرى از مقبولات و مشهورات و مسلّمات و... ارائه شود. البته در سخنرانی دینی از
برهان نیز در کنار استدلالهای خطابی بهره گرفته می شود.
منظور از محتواى تعبدى، مطالبى است كه مخاطبان تعبداً مى پذيرند. کسانی که نسبت به
قرآن و احاديث اهل بيت( آشنایی بیش تری داشته باشند، به دلیل شناخت جایگاه قرآن و معصومان(،
نسبت به سخنان آنان تعبّد دارند و چنين مطالبى را بدون چون و چرا مى پذيرند.
پس اگر مثلاً براى دانش آموزان دبيرستانى سخنرانى مى كنيم، ممكن است از زاویه علوم
متداول و مورد پسند آنها وارد بحث شویم و با ديد علمى (به اصطلاح آنها) به مطالب سخنرانى
بنگريم و اگر براى مسجديها و يا طلاب حوزه هاى علميه سخنرانى مى كنيم، ممكن است قرآنى
و تفسيرى مطالب خود را ارائه كنيم.
البته نگاه علمى يا استدلالى به بحث، به معناى عدم استفاده از قرآن و روايات و مطالب
تعبّدى نيست؛ بلكه چنانكه گذشت، سخنرانى بدون اشرف مواد آن؛ يعنى قرآن و سنّت، نمى
تواند سخنرانى دينى باشد. منظور اين است كه با نگاه علمى وارد بحث شويم تا مخاطب جذب
شود و پس از زمینه سازی و ایجاد شرایط بهتر برای پذیرش قرآن و حدیث، مطالب نورانی وحیانی
را به قلب و فكر مخاطبان ارائه کنیم.
- خطابی؛
- محاوره ای؛
- تلفیقی از خطابه و محاوره؛
- کلاسداری تبلیغی.
در سخنرانی خطابی، اهتمام بیش تری نسبت به شرح و بسط و تفصیل بحث وجود دارد و گاهی
مطالب با بیانهای مختلف تکرار می شوند؛ بنابراین سخنران باید تسلط بیش تری درشناسایی
کلمات مترادف داشته باشد تا مخاطب در عین حال که نیاز به تکرار بحث دارد، احساس تکراری
بودن نکند. همچنین در این نوع از سخنرانی حالت تصنعی در گفتار وجود دارد و گوینده به
صورت خودمانی و آن گونه که در محاورات عادی صحبت می کنند سخن نمی گوید.
اگر سخنران بتواند جمله های خود را به صورت موزون و مقفّی[2]
ارائه کند؛ مانند بسیاری از خطبه های امام علی علیه السلام در نهج البلاغه که از وزن
و قافیه خاصی برخوردار است، بر کمال سخنرانی خطابی خود افزوده است. از اینرو سخنرانی
خطابی با تکرار مطالب، استفاده بیش تر از کلمات مترادف، حالت تصنعی در گفتار و جمله
های موزون و مقفّی شناخته می شود که بارزترین شاخصه آن حالت تصنعی در گفتار است.
اما در سخنرانی محاوره ای چنین ویژگیهایی پی گیری نمی شود و سخنران به صورت خودمانی
و بدون داشتن تکلّف و حالت خاص و ساختگی در سخن، به بیان مطالب خود می پردازد.
گاهی سخنران از نظر اجرایی، سخنرانی خود را به صورت تلفیقی از خطابه و محاوره ارائه
می کند. یعنی بخشی از سخنرانی را به صورت محاوره ای و بخشی از آن را به صورت خطابی
اجرا می کند. این نوع سخنرانی برای عموم مخاطبان، مخصوصا در مساجد و تکایا گیرایی بیش
تری دارد.
مخاطبان با سوادتر و امروزی بیش تر طرفدار سخنرانی محاوره ای هستند و اغلب مخاطبان
عمومی و قدیمی تر طرفدار سخنرانی خطابی می باشند و حتی اگر یک سخنران فرهیخته به صورت
محاوره ای مطالب خوبی را بیان کند، می گویند فلانی مطالب خیلی خوبی گفت؛ ولی سخنرانی
نکرد.
از نظر موضوع و مناسبت نیز در موضوعات و مناسبتهای سیاسی، جنجالی و رزمی باید برای
تأثیرگذاری بیش تر بر مخاطبان، از روش خطابی بهره برد و انتظار شنوندگان نیز این است
که در چنین موضوعات و مناسبتهایی، مطالب خاصی را به گونه ای بشنوند که بتوانند به ابراز
احساسات سیاسی و رزمی بپردازند، چنانکه در موضوعات و مناسبتهای معمولی و مخصوصا اخلاقی
و عرفانی، روش محاوره ای تناسب بیش تری دارد.
سخنران مذهبی می تواند در بعضی موارد برای مخاطبان خاص، از روش کلاس داری تبلیغی برای
ارائه مطالب خود بهره گیرد.
تفاوت کلاس داری تبلیغی با کلاس داری تدریسی در این است که در کلاس داری تدریسی اهتمام
مدرّس بر انتقال مطالب علمی به مخاطب است؛ ولی در کلاس داری تبلیغی اهداف سخنرانی دینی
یعنی تأثیرگذاری بر سه حوزه شناختی، عاطفی - احساسی و رفتاری مخاطب، مورد توجه جدّی
می باشد.
جالب است بدانیم از قدیم الایام در کتابهای فنون تدریس، یکی از روشهای تدریس را سخنرانی
معرفی می کنند و در سخنرانی، یکی از روشهای آن را کلاس داری می دانند. این نشان دهنده
ارتباط بسیار زیاد سخنرانی و کلاس داری است.
- مسئله یابی را تعریف کرده و با یک مثال توضیح دهید.
- هدف از مسئله یابی چیست؟
- منظور از تعیین زاویه دید چیست؟
- انواع محتوای تأثیرگذار بر مخاطب را توضیح دهید.
- روشهای اجرایی سخنرانی را نام برده و توضیح دهید.
- در چه مواردی سخنرانی خطابی و در کجاها سخنرانی محاوره ای مناسب تر است.
تمرین کنید
با توجه به نیازهای امروز جامعه، پنج موضوع مناسب برای سخنرانی معین کرده و با توجه
به مخاطبان دانشجویی و دانش آموزی، عملیات مسئله یابی و تعیین زاویه دید را انجام دهید.