يكى از رمزهاى موفقيت در هر كارى، استفاده از تجربه كسانى است كه قبلاً در آن كار زحماتى كشيده و نتايج خوبى گرفته اند. براى موفقيت بيشتر در كلاسدارى براى كودكان و نوجوانان و جوانان نيز مى توان از تجربه هاى ديگران استفاده كرد. آنچه در ذيل مى آيد حاصل تجربه كلاسدارى مربيان موفق است كه به صورت توصيه هايى به مربيان محترم تقديم مى گردد.
مؤثرترين مربى در روح و جان كودكان و نوجوانان با معنويت ترين آنها است؛ پس:
1 . توكل بر خداوند و توسل به معصومين عليهم السلام بويژه حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام و حضرت مهدى عليه السلام را فراموش نكنيم.
2 . با كودكان و نوجوانان رابطه معنوى و روحى داشته باشيم؛ لازمه اين رابطه معنوى، نگرش به آنان به عنوان بندگان خداست.
3 . با نام خدا درس را شروع كنيم و بعد از آن، حمد خدا و درود بر پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و ائمه معصومين عليهم السلام را فراموش نكنيم.
4 . پيش از هر دوره كلاسدارى ـ در ماه رمضان يا تابستان ـ دو ركعت نماز بخوانيم و از خدا بخواهيم كه ما را در تدريس و هدايت مخاطبين موفق بدارد.
5. به ارزشها و آرمانها و اصول اسلامى متعهد و مقيّد باشيم.
6. حتى الامكان با وضو و طهارت وارد كلاس شويم.
7. كار تربيتى با كودكان و نوجوانان را وظيفه شرعى بدانيم نه
يك شغل معمولى و به كار خويش بعنوان يك كار معنوى ايمان و اعتقاد قلبى داشته باشيم.
8. از احاديث صحيح و معتبرى ـ كه مباحث اخلاقى و معنوى را بيان مى كنند ـ در تدريس خود استفاده كنيم.
9. در صورتى كه كلاس ما غير از آموزش قرآن بود، پيش از تدريس، آيه اى از قرآن و يا حديثى از معصومين عليهم السلام را بخوانيم.
10. حتى الامكان با ياد ابا عبداللّه الحسين عليه السلام سخنرانى خود را پايان دهيم.
11. پس از پايان يك دوره يا ترم يا ماه رمضان و تابستان، دو ركعت نماز شكر بخوانيم.
12. با دعا درس را به پايان برسانيم.
13. از طريق انس با قرآن و عترت، نور معنويت را از قرآن و احاديث ائمه عليهم السلام گرفته و در قلب شاگردان بتابانيم.
امام على عليه السلام : «ثَلاثٌ يُوجِبْنَ الْمَحَبَّةَ؛ حُسْنُ الْخُلْقِ وَ حُسْنُ الرِّفْقِ وَ التَّواضُع »ُ؛ [1] سه خصلت موجب محبت مى شود: خوشخويى، مهربانى و فروتنى.»
محبوبيت استاد نزد كودكان و نوجوانان، اوّلين شرط تأثيرگذارى او بر آنان است. وجود علاقه و محبّت ميان استاد و شاگرد نيز تا حد زيادى به ميزان رعايت عدل و انصاف از طرف مربى بستگى دارد.
البته از آنجا كه شاگردان، هم از نظر جسمى و هم از نظر روحى و روانى با يكديگر متفاوتند، در حل مشكلات روحى آنان نيز بايد متفاوت برخورد كرد، پس:
14. تفاوتهاى فردى كودكان و نوجوانان را بشناسيم و با هر يك از آنها با توجه به شرايط روحى و جسمى، رفتارى مناسب داشته باشيم.
15. نسبت به همه شاگردان، روحيه عفو و اغماض و ارفاق داشته باشيم و حتى الامكان عذر آنان را بپذيريم.
16. رازدار و محرم اسرار شاگردان خود باشيم.
17. براى كودكان، نوجوانان و جوانان، مشاور خوبى باشيم.
18. از بكارگيرى كلمه «من» در حد امكان خوددارى كنيم.
19. نام اشخاص را كمتر و در حد ضرورت ذكر كنيم.
20. تلاش كنيم بيش از مدرّس بودن مربّى دلسوزى باشيم.
21. شاگردان را هرگز به خود وابسته نكنيم.
22. در مقابل شاگردان از زحمات اساتيد خود و از فعّاليّت ديگران قدردانى و تشكر كنيم.
23. هرگز رفتار غلط شاگردان را به منزله توهين به شخص خود تلقى نكنيم.
24. زود عصبانى نشويم و بطور كلى از عصبانيّت پرهيز كنيم.
25. هرگز كودك و نوجوان متخلّف را به عذرخواهى از خود مجبور نكنيم.
26. سعى كنيم شرايط روحى شاگرد را درك كرده، و به احساسات او احترام بگذاريم.
27. در هنگام نام بردن يا پاك كردن نام علماء و شخصيتهاى اسلامى و دينى از روى تخته، احترام به آنان را فراموش نكنيم.
28. ظرفيت روحى و استقامت در برابر مشكلات را در شاگردان تقويت كنيم.
آمادگى روحى
امام على عليه السلام : «كُنْ لينا مِنْ غَيْرِ ضَعْفٍ وَ شَديدا مِنْ غَيْرِ عُنْفٍ »؛ [2]نرم خو باش بدون ضعف و قاطع باش بدون زور گوئى.»
به تجربه ثابت شده است كه انتقال پيامهاى تربيتى به كودكان، نوجوانان و جوانان نيازمند انرژى و روحيه بالائى است. چنانچه استاد با روحيه خوب خود بتواند روحيه شاگردان را حفظ كرده و حتى تقويت نمايد، بيشتر مى تواند بر آنان تأثير گذارد، پس:
29. كاملاً بر بحث خود مسلّط باشيد تا با نشاط روحى و عاطفى تدريس كنيد.
30. با خوشرويى و نرمخويى تدريس كنيد و چهره بشّاش داشته باشيد.
31. در هنگام كسالت و غم و اندوه، براى تدريس در كلاس حاضر نشويد.
32. سعى كنيد براى ايجاد آمادگى روحى بيشتر در مخاطبان و جذّابيت درس، احساسات و عواطف را برانگيزانيد.
33. در تدريس شور داشته باشيد تا بتوانيد شور آفرينى كنيد. اگر مى خواهيد چنين باشيد بايد به گفته هاى خود ايمان داشته باشيد.
34. تا مى توانيد هنگام تدريس جوش نزنيد و حرص نخوريد.
35. ثبات روحى و عاطفى داشته باشيد.
36. در هنگام عصبانيت و يا خواب آلودگىِ خود و يا شاگردان، تدريس نكنيد، مگر اينكه آن را بر طرف نماييد.
37. اين نكته را فراموش نكنيد كه حتما بايد خونسرد باشيد، البته طورى رفتار نكنيد كه شاگردان احساس كنند مورد توجه شما نيستند.
38. مواظب باشيد احساسات و عواطف كودكان و نوجوانان را جريحه دار نكنيد.
39. هنگام تدريس اضطراب و نگرانى نداشته باشيد.
40. سعى كنيد در مكان درس خود فضاى عاطفى به وجود آوريد.
41. مشكلات و ناهماهنگيهاى محيط آموزشى خود را طورى بيان نكنيد كه شاگردان نسبت به كلاس و درس شما دلسرد شوند.
42. تدريس ـ بخصوص در ايام تعطيلى مدارس ـ نيازمند تفريح است. هم براى كودكان و نوجوانان و هم براى خود، به آن توجه كنيد.
كيفيت آموزش
امام سجاد عليه السلام : «فَاِذا اَحْسَنْتَ فى تَعْليمِ النّاسِ ... زادَكَ اللّه ُ مِنْ فَضْلِه »ِ؛ ([3]) اگر مردم را خوب آموزش دهى، خداوند از فضل خود بر [دانش] تو بيفزايد.»
دنياى امروز آموزش، دنياى اصول، روشها و قالبهاى آموزشى است. اگر مربى آموزش لازم را نديده و از توان بالايى در اين زمينه برخوردار نباشد، تدريس او حالتى خشك و خسته كننده به خود خواهد گرفت و كودكان، نوجوانان و جوانان، به آن علاقه چندانى نشان نمى دهند. پس براى بالا بردن كيفيّت آموزش خود و موفقيّت بيشتر در آن لازم است كه:
43. در افزايش آگاهيها و محتواى علمى و درسى خود بكوشيم.
44. از روشهاى نوين تدريس آگاهى كامل داشته و توان بكارگيرى آنها را در خود ايجاد كنيم.
45. از محفوظات خوب و زيادى بهره مند باشيم تا بتوانيم در هنگام تدريس از آنها استفاده كنيم.
46. براى هر درس مطالب نو و تازه اى داشته باشيم.
47. از تجربيات درسى و تدريس ديگران بى بهره نمانيم.
48. معمولاً هنرمندى استاد در جلسه اول تدريس مشخص مى شود، پس روى جلسه اول فكر و مطالعه بيشترى داشته باشيم و آن را دست كم نگيريم.
49. از دسته بندى كردن مطالب ـ كه در تفهيم مطالب نقش زيادى دارد ـ و داشتن ابتكار و خلاقيت در ارائه آنها غافل نمانيم.
50. داشتن مطالعه هميشگى و نوشتن رؤوس مطالب بر روى يك كاغذ به صورت دسته بندى شده و تدريس از روى آن را فراموش نكنيم.
51. داشتن جزوه و متن درسى و برقرار نمودن ارتباط بين درسها
و نكات تربيتى را از ياد نبريم.
52. به كيفيت مطالب و تنوع آنها در هنگام تدريس توجه كنيم.
53. سعى كنيم شاگردان ما در رابطه با درس فعاليت عملى داشته باشند.
54. از محسوسات بيشتر از معقولات استفاده كنيم مگر در موارد نياز و ضرورى.
55. تلاش كنيم از علوم مورد نياز و مرتبط با درس خود بهره مند باشيم.
56. در هنگام تدريس از موضوع درس و بحث خارج نشويم و خلاصه و جمع بندى و نتيجه درس را در آخر كلاس بيان كنيم.
57. سعى كنيم اشكالات تدريس خود را رفع كنيم.
58. بيش از ظرفيت و توانايى خود تدريس نكنيم كه بيماريهاى روحى و جسمى در پى دارد.
اخلاق
قرآن كريم مى فرمايد: « فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّه ِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» ([4]) ؛ به سبب رحمت خداست كه با آنها نرم خوى و مهربان گشتى و اگر تند خو و سخت دل بودى، از گرد تو پراكنده مى شدند.»
رفتار استاد براى كودكان، نوجوانان و بخصوص جوانان الگوى عملى است. استاد در عمل نمودن به گفته هاى خود، نحوه برخورد با
ديگران، سخن گفتن و حتى طرز نشستن، راه رفتن و پوشيدن لباس مى تواند براى شاگردان خود الگو باشد. پس سعى كنيم:
59. برنامه هايى جهت خودسازى اخلاقى و تربيتى خود داشته باشيم.
- ذات نايافته از هستى بخشكى تواند كه شود هستى بخش
60. در برخورد با كودكان، نوجوانان و جوانان، اخلاق اسلامى را رعايت كنيم.
61. هنگام برخورد با شاگردان خود، به آنان سلام كنيم.
62. در همه مراحل صبور بوده و سعه صدر داشته باشيم.
63. خوش رو، خوش اخلاق، نرمخو، داراى اخلاص، تقوى و تواضع باشيم و از غرور بپرهيزيم.
64. سعى كنيم در عمل كردن به اخلاق نيكو، سير صعودى داشته باشيم كه اين بهترين ابزار براى جلب شاگردان سالهاى قبل است.
65. از فضل فروشى، خود بزرگ بينى، خود كم بينى و آزرده شدن از نقد و ايراد ديگران بشدت پرهيز كنيم.
66. اشتباهات خود را توجيه نكنيم و ضمن اعتراف به آنها در رفع آنها بكوشيم.
67. از تعصب بى جا اجتناب ورزيده و شهامت در گفتن كلمه «نمى دانم» را در خود تقويت كنيم.
68. اگر در جلسه درس متوجه اشتباه خود شديم، تا كودكان و نوجوانان متفرق نشده اند، آن اشتباه را برطرف كنيم.
69. از يكدندگى، لجبازى، جدال و ستيزه جويى بشدت پرهيز
كنيم و با هيچ كدام از شاگردان كينه و خصومتى نداشته باشيم.
70. از عيب جويى، تهمت زدن و توهين به شاگردان بپرهيزيم و ضمن مؤدبانه صدا كردن آنها، از پرخاشگرى و انتقام جويى پرهيز كنيم.
71. به وعده هايى كه در كلاس مى دهيم وفا كنيم، بخصوص اگر وعده هديه و جايزه باشد.
72. به كودكان و نوجوانان طعنه نزنيم، زيرا آنها افراد حساسى هستند و ممكن است سخت آزرده شوند.
وقار مربى
امام على عليه السلام : «وِقارُ الْحِلْمِ زينَةُ الْعِلْمِ؛ ([5]) متانت بردبارى زيور دانش است.»
از آنجا كه رفتار مربّى نشانگر شخصيت اوست و كودكان و نوجوانان دائما تحت تأثير رفتارهاى باطنى و ظاهرى مربّيان مى باشند، شايسته است:
73. طورى رفتار كنيد كه شاگردان احساس مسئوليت كنند.
74. چيزى به طرف شاگردان پرتاب نكنيد.
75. ابزار، وسايل و چيزهاى ديگر را با خشونت از شاگردان نگيريد.
76. داشتن «تيك» و عادات نامطلوب مانند بازى كردن با دكمه لباس يا موى سر و صورت زيبنده يك مربى نيست، سعى كنيد آنها را از خود دور كنيد.
77. آراستگى ظاهر را رعايت كنيد و امورى از قبيل شانه كردن موها، تميز بودن لباسها، پاره نبودن لباسها و جورابها، واكس زدن كفشها و نظيف بودن بدن را فراموش نكنيد.
78. از بوى خوش ـ در صورتى كه مفسده اى ايجاد نكند ـ استفاده كنيد.
79. يقه و دكمه هاى خود را پيش از تدريس در آينه ببينيد.
80. با چيزهايى كه ممكن است تمركز حواس دانش آموزان را از بين ببرد بازى نكنيد؛ مانند بازى با گچ، تخته، خودكار، تسبيح، عمامه، عينك، بينى، گوش و ...
81. اگر گچ يا ماژيك از دست شما روى زمين افتاد، آن را برداريد.
82. در صورت امكان، گاهى براى اِشراف بيشتر بر كلاس و تنوع در حركات، چند قدمى در بين شاگردان راه برويد.
83. شاگردان را زياد به خاطر تنبيه پاى تخته سياه نگه نداريد.
84. اگر جراحت يا بيمارى ظاهرى داريد، در ابتداى درس درباره آن توضيح دهيد تا ذهن شاگردان را در طول تدريس به خود مشغول نكند.
85. برخى از شاگردان داراى نقص بدنى يا روانى هستند، از اين رو حال آنان را رعايت كنيد.
86. ضمن جلوگيرى از سوء استفاده شاگردان براى بيرون رفتن از كلاس اجازه دهيد.
تواضع
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله : «مَنْ تَواضَعَ لِلّهِ رَفَعَهُ اللّه ُ وَ مَنْ تَكَبَّرَ وَضَعَهُ اللّه ُ؛ ([6]) هر كس براى خدا فروتنى كند، خداوند او را بالا مى برد و هر كس تكبر كند، خداوند او را پست گرداند.»
بزرگى و عظمت مربى ثمره تواضع و خلوص اوست، از اينرو:
87. هرگز كودكان و نوجوانان را خدمت كار خود ندانيد.
88. طورى سخت گيرى نكنيد كه مجبور شويد آن را كاهش دهيد.
89. به شاگردان خود اجازه سخن گفتن و سؤال كردن بدهيد.
90. سخن شاگردان خود را بى مورد قطع نكنيد.
91. انتظار نداشته باشيد كه شاگردان از شما اطاعت كوركورانه داشته باشند.
92. با كودكان و نوجوانان برخوردى متواضعانه و مناسب داشته باشيد.
93. تجربيات تدريسى خود را در اختيار دوستان خود قرار دهيد.
94. اوقات استراحت و زنگ تفريح دانش آموزان را نگيريد.
95. تا آنجا كه امكان دارد شاگردان را از كلاس محروم نكنيد.
96. كودكان و نوجوانان را طورى هدايت كنيد كه خودشان اعمال و كردارشان را كنترل نمايند.
97. بيش از اندازه در كار شاگردان دخالت نكنيد.
98. به حرف شاگردان خود گوش دهيد و حتى به تذكرات آنان توجه كنيد.
99. براى كودكان و نوجوانان كلمه «ساكت»، «هيس» و مانند آن را زياد بكار نبريد.
100. از شاگردان خود نخواهيد كه همواره سكوت باشند و هيچ حرفى نزنند و هيچ حركتى از خود نشان ندهند.
رعايت شخصيّت شاگردان
رسول اكرم صلى الله عليه و آله : «لَيْسَ مِنّا مَنْ لَمْ يَرْحَمْ صَغيرَنا وَ لَمْ يُوَقِّرْ كَبيرَنا» ؛[7] ) كسى كه به كودكان ما رحم نكند و بزرگسالان ما را احترام نگذارد از ما نيست.»
يكى از اصول تربيتى اسلام احترام به شخصيّت و كرامت انسانى افراد است. پيامبرِ اسلام صلى الله عليه و آله به همه مؤمنين اعم از كودكان و بزرگسالان، زنان و مردان و روستائيان و غير آنان، شخصيّت مى داد و به آنها احترام مى گذاشت، پس:
101. رعايت حقوق ديگران بويژه معلمان و مدرسان ديگر فراموش نشود.
102. به شخصيت افراد احترام گذاشته و از تحقير آنان پرهيز شود.
103. بين كودكان و نوجوانان رقابت مثبت و سالم ايجاد شود.
104. به همه شاگردان بطور يكسان نگاه شود. اين قاعده فقط در موارد ضرورى قابل استثناء است.
105. از تمسخر و دادن لقب زشت به شاگردان پرهيز شود.
106. شاگردان بموقع تشويق شوند و بين آنان تبعيض اعمال نگردد.
107. از گفتن كلمات و جملات ركيك و خارج از ادب و نزاكت پرهيز كنيم.
108. در صورت امكان از نمره يا امتياز شاگرد كم نكنيم.
نكات ويژه
امروزه دنياى كفر و استكبار جهانى بودجه زيادى براى بد جلوه دادن دين در ذهن كودكان و نوجوانان هزينه مى كند و بطور مرموز با نوشتن كتاب، مقاله و فيلم و نمايشنامه با نام دين، دين را مى كوبد. مربى بايد بداند چگونه مى تواند جوانى را كه بين دو راهى مانده و
مى خواهد اسلام را بشناسد و با سرچشمه زلال اسلام رابطه برقرار كند، جذب نمايد. پس:
109. سعى كنيد براى تدريس، شروع خوب، گيرا و جذّابى داشته باشيد.
110. در تدريس خود به اين آمار توجه داشته باشيد كه گفته اند: 75% يادگيرى از طريق چشم و 13% از طريق گوش و 12% از طريق بقيه حواس انجام مى گيرد.
111. گاهى مى توانيم با صلوات يا طرح سؤال يا لحظاتى سكوت به كلاس تمركز بدهيم، اين روش از چند بار گچ روى تخته يا ميز زدن بهتر است.
112. براى پاسخگويى به سؤالات، جوابهاى قانع كننده اى داشته باشيد و پاسخ سؤالات را با كلماتى مانند «ظاهرا»، «فكر مى كنم»، «تقريبا» و «احتياطا» ندهيد.
113. هرگز مطالب مشكوك و ظنّى را بصورت قطعى بيان نكنيد و درباره مطالبى كه نسبت به آن آگاهى نداريد، سخنى نگوييد.
114. برگه يادداشت رؤوس مطالب را هميشه در جاى خاصى مانند كيف يا جيب و يا لاى دفتر و كتاب قرار دهيد.
115. حتما پس از پايان يافتن درس لحظاتى درنگ و تأمل كنيد، شايد شاگردان سؤال و يا كارى داشته باشند.
116. اگر سؤالى مطرح مى كنيد در نهايت آن را بى جواب نگذاريد.
117. در موارد اختيارى، موضوع درس را براساس نياز و علاقه شاگردان انتخاب كنيد.
118. در هنگام سؤال كردن، از جاهاى مختلف كلاس درس را بپرسيد و اين كار را از يك جاى بخصوص انجام ندهيد.
119. مدرك و مأخد مطالب را صحيح و دقيق ذكر كنيد.
120. اگر جواب سؤالى را به بعد موكول مى كنيد آن را يادداشت نماييد و جوابش را در جلسات بعد بدهيد.
121. گاهى يك مكث كوتاه و نگاه به اطراف كلاس جهت جلب توجه شاگردان ضرورى است.
شيوه استفاده از تخته
قال على عليه السلام : «كِتابُ الْمَرْءِ مِعْيارُ فَضْلِهِ وَ مِسْبارُ نُبْلِه »ِ؛ ([8]) نوشتار هر كس معيار فرزانگى و ميزان فرهيختگى اوست.»
در استفاده از تخته، هنگام تدريس، بايد نكاتى را مورد توجه قرار داد. بايسته است نكات زير مورد توجه قرار گيرد.
122. سعى كنيد در تدريس از «تخته سياه» يا «وايت برد» استفاده كنيد تا شاگردان درس را بهتر بفهمند.
123. ابزار و امكانات تدريس مانند: گچ، ماژيك، تخته پاك كن و ... را پيش از درس فراهم آوريد.
124. فقط مطالب مهم و ضرورى را روى تخته بنويسيد و سعى كنيد مطالب نوشته شده روى تخته را كمتر پاك كنيد.
125. از قسمت بالا و سمت راست تخته شروع به نوشتن كنيد، منظم بنويسيد و از تمام تخته استفاده كنيد.
126. بسم اللّه در ابتداى هر كار، رمز عشق به خدا، توكل بر او، استمداد از او و وابستگى به اوست، پس هنگام استفاده از تخته، نوشتن «بسم الله الرحمن الرحيم» را فراموش نكنيد.
127. هنگام نوشتن روى تخته، جلوى مطالب نايستيد.
128. وقتى روى تخته مطلبى مى نويسيد، هم زمان آن را بخوانيد تا همه بشنوند.
129. موقع نوشتن روى تخته، به شاگردان پشت نكنيد، بلكه نيم رخ بايستيد و بنويسيد.
130. سعى كنيد هنگام نوشتن، لباسها و سر و صورت خود را گچى و يا رنگى نكنيد.
131. تخته را از بالا به پايين پاك كنيد و با انگشت و دست و مانند آن پاك نكنيد.
132. اگر شاگردان شما مطالبِ روى تخته را در دفترهاى خود نوشته اند، در پايان درس تخته را پاك كنيد تا براى استاد بعدى آماده باشد.
بيان و شيوه انتقال مطالب
يكى از نكات بسيار مهم در كلاسدارى، نحوه بيان مطالب و شيوه انتقال آن به مخاطبان است. به كارگيرى نكات زير، مربيان محترم را در انتقال بهتر مطالب يارى خواهد داد.
133. استفاده از كلمات و جملات زيبا را فراموش نكنيد؛ مثلاً به جاى «كور» كلمه «نابينا» و يا «روشندل» را به كار بريد.
134. كلمات و جملات را رسا و روان بيان كنيد و در حد مقدور
صدا و لهجه خاص و محلى نداشته باشيد.
135. از خطى زيبا و يا حداقل خط خوانا همراه با بيانى صحيح و زيبا برخوردار باشيد.
136. مختصر و مفيد بگوئيد و گفتار خود را به شهوت كلام معروف نكنيد.
137. تكيه كلام مانند به اصطلاح، به قول معروف، عرض كنم به حضور شما و ... نداشته باشيد.
138. طورى تدريس كنيد كه شاگردان با استعداد بپسندند و شاگردان كم استعداد بفهمند.
139. طورى سخن بگوييد و تدريس كنيد كه كودكان و نوجوانان به وجد آيند و در آنان نشاط ايجاد شود.
140. گاهى مطالب خود را در قالبهاى هنرى؛ مانند طراحى و... تدريس كنيد.
141. متناسب و هماهنگ با موضوع، سر و دست خود را حركت دهيد و حالت آن موضوع را به خود بگيريد.
142. سعى كنيد مطالب را هنگام تدريس بيشتر و بهتر مجسّم كنيد.
143. اگر صداى شما گرفته است، در رفع آن بكوشيد. استفاده از قرص گياهى آلتادين پيشنهاد مى شود.
144. درس را پيش از تدريس تمرين كنيد. براى اين كار مى توانيد از فرصت طى مسير از منزل تا محل درس استفاده كنيد.
145. در صورتى كه خستگى را در چهره شاگردان خود احساس كرديد، در كلاسهاى اختيارى از ادامه تدريس خوددارى ورزيد.
146. در انتقال مطالب ذوق و سليقه داشته باشيد و شناسائى ذوق و سليقه و استعداد كودكان و نوجوانان را فراموش نكنيد.
حفظ تعادل
در اسلام به ميانه روى و اعتدال بسيار سفارش شده است. يكى از مواردى كه بايد در آن ميانه روى و اعتدال رعايت شود، مسئله محبت و توجه به شاگردان در كلاس است. پس به موارد زير توجه كنيد:
147. در كلاسدارى با كودكان و نوجوانان، نه آنقدر محبت كنيد كه شاگردان لوس و خودخواه تربيت شوند و نه آن قدر بى مهرى كنيد كه از اطراف شما بگريزند.
148. بيش از اندازه از شاگرد تمجيد و تعريف نكنيد، زيرا ممكن است موجب غرور او و يا حسادت شاگردان ديگر شود.
149. گاهى مى توانيد با نگاه كردن به شاگرد ناراحتى خود را نشان دهيد و نيازى به تنبيه بيشتر نيست.
150. گاهى براى تشويق شاگردان، هدايا و جوايزى را در نظر بگيريد، البته تشويق بايد متناسب و به اندازه باشد.
151. اقتدار مربى در كلاس مهمتر از سكوت شاگردان است.
152. در موارد لزوم قاطعيت داشته باشيد.
153. استعدادها و تواناييهاى مثبت شاگردان را جلو شاگردان ديگر مطرح كنيد و براى از بين بردن رفتارهاى ناپسند آنها تلاش كنيد.
154. رفتار غلط شاگردان ممكن است معلول بيماريهاى بدنى باشد، پس به اين نكته توجه داشته باشيد.
155. پيش از تنبيه، علل كردارهاى منفى شاگردان را بررسى كنيد.
156. به شاگردان ضعيف اعتماد به نفس ببخشيد و آنان را به درس خواندن ترغيب كنيد.
157. پيش از آغاز تدريس، با پرسش از مسئولين مربوطه، شناختى اجمالى از وضعيت و موقعيت و سطح معلومات شاگردان بدست آوريد.
نظم و رعايت زمان
امام على عليه السلام : «اُوصيكُما وَ جَميعَ وُلْدى وَاَهْلى وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتابى بِتَقْوَى اللّه ِ وَ نَظْمِ اَمْرِكُمْ؛ (1[9]) شما و همه فرزندان و كسانم و هر كسى كه نوشته ام به او رسد را به تقواى الهى و نظم داشتن در كارتان سفارش مى كنم.»
از نظر روان شناسى گفته اند كه يك شاگرد در حدود 20 تا 25 دقيقه مى تواند روى يك موضوع خاص تمركز كافى داشته باشد. پس:
158. در غير موارد ضرورى بيش از 40 دقيقه تدريس نكنيد.
159. درس خود را با توجه به تعداد جلسات و زمان پيش بينى شده زمان بندى كنيد تا در پايان دوره كم يا زياد نياوريد.
160. براى در نظر داشتن وقت، به همراه خود ساعت داشته باشيد.
161. وقتى خودتان در اواخر درس اعلام مى كنيد كه وقت درس تمام شده است، ديگر آن را ادامه ندهيد، مگر اينكه با مشورت و موافقت خود شاگردان باشد.
162. سعى كنيد ساعت تدريس را تغيير ندهيد.
163. از تدريس در ايامى كه تمايل كمترى در شاگردان براى درس
وجود دارد، جز در موارد ضرورى خوددارى كنيد.
164. بى نظمى استاد، شاگردان را نيز بى نظم مى كند. به اين نكته كاملاً توجه كنيد.
165. وقت كلاس را به مطالب بيهوده و كم فايده نگذرانيد و از وقت بيشترين استفاده را ببريد.
166. سعى كنيد هم خودتان منضبط باشيد و هم در كلاس انضباط برقرار كنيد.
مكان تدريس
امام حسن عليه السلام : «مَنْ اَدامَ الاِْخْتِلافَ اِلَى الْمَسْجِدِ اَصابَ اِحْدى ثَمانٍ: آيَةً مُحْكَمَةً وَ أَخا مُسْتَفادا وَ عِلْما مُسْتَطْرَفا» ؛... (1[10]) ؛ كسيكه به مسجد رفت و آمد داشته باشد به يكى از نعمتهاى هشتگانه دسترسى پيدا خواهد كرد. الف ـ نشانه هاى استوار و محكم [در امور دينى خود]؛ ب ـ دوستان سودمند؛ ج ـ معلومات و دانش تازه و شگفت انگيز؛... .»
فضاى تدريس يكى از مهمترين امورى است كه مربى بايد در هنگام تدريس به آن توجه داشته باشد، پس:
167. تا آنجا كه ممكن است از فضاى معنوى مسجد جهت مكان تدريس استفاده كنيم.
168. عوامل عدم تمركز حواس مثل پوسترهاى جذّاب را به كلاس راه ندهيم.
169. محل كلاس در جايى انتخاب شود كه مورد سوء استفاده عده اى خاص قرار نگيرد.
170. در صورت امكان سعى شود شاگردان خودشان جاى خود را در كلاس تعيين كنند.
171. تلاش شود بين محيط درس، محيط خانه و اجتماع ارتباط برقرار گردد.
172. در صورت امكان، مكان تدريس نزديك به محل سكونت شاگردان انتخاب شود.
173. مساحت كلاس متناسب با تعداد افراد شركت كننده باشد؛ نه كمتر و نه بيشتر.
174. مكان تدريس (كلاس) داراى نور و روشنايى مناسب باشد؛ نه كم، نه زياد و آزار دهنده.
175. كلاس در جايى آرام برگزار شود و از شلوغى، محل تجمع افراد، محل تفريح مردم و جاهاى پر سر و صدا دور باشد.
176. اگر بيرون از كلاس اتفاقى افتاد در صورت امكان آن را با درس و مطالب خود ارتباط دهيد تا ذهن شاگردان را به خود مشغول نكند.
177. در صورت امكان، شاگردان پشت به درب كلاس باشند؛ زيرا اگر درب در مقابل دانش آموزان باشد، با ورود هر فرد به كلاس تمركز دانش آموزان از بين مى رود.
178. مكان تدريس داراى «تخته گچى» و يا «وايت برد» باشد.
179. در ابتداى شروع كلاس، به كسانى كه دير به كلاس مى آيند، بطور غيرمستقيم تذكر داده شود.
180. ناهماهنگيهاى موجود بين خود و مسئولين مسجد در مورد
محل اجراى كلاس را طورى براى كودكان و نوجوانان مطرح نكنيد كه باعث دلسردى آنان شود.
خصوصيات فردى
امام على عليه السلام : «لاتَفْعَلْ ما يَضَعُ قَدْرَكَ؛ ([11]) كارى كه مقام تو را پست مى گرداند انجام نده.»
خصوصيات فردى مربى به ويژه در موارد حسّاسى مثل كلاس مورد نظر مخاطبان مى باشد، پس:
181. سعى كنيد شخصيت علمى و اجتماعى خود را پيش شاگردان سبك نكنيد.
182. در موارد لزوم با برخى از دانش آموزان در مورد خصوصيات فردى خود صحبت خصوصى داشته باشيد.
183. مواظب باشيد كه كودكان و نوجوانان، شما را دست نيندازند و بازيچه آنان قرار نگيريد.
184. وقتى كارى را از شاگردان مى خواهيد آن را پيگيرى كنيد تا حتما انجام شود.
185. نام خانوادگى خود را به شاگردان بگوييد.
186. توجه كنيد مقرّرات خشك و افراطى را در كلاس وضع نكنيد.
187. تدريس نيازمند تقويت جسمانى است، آن را فراموش نكنيد و بين هر دو جلسه تدريس چيزى بخوريد و يا بنوشيد تا به خاطر ضعف دچار مشكل نشويد.
188. در برخوردها و عكس العملها انعطاف داشته باشيد.
189. نسبت به كوششها و فعاليتهاى شاگردان بى توجه و بى تفاوت نباشيد.
190. تلاش كنيد تا در غير موارد ضرورى درس خود را با استاد ديگرى عوض نكنيد و در بين درس استاد عوض نشود.
191. در تدريس از گروه گرايى و خط بازى خوددارى كنيد.
192. كودكان و نوجوانان رفتار مربى را زير ذره بين قرار مى دهند. مواظب باشيد كردار و رفتار منفى از خود نشان ندهيد.
193. كارى كنيد كه شاگردان خصوصيات مثبت شما را در خود به وجود آورند.
خصوصيات اجتماعى
امام على عليه السلام : «لاتَقْسِرُوا اَوْلادَكُمْ عَلى ادابِكُمْ فَاِنَّهُمْ مَخْلُوقُونَ لِزَمانٍ غَيْرِ زَمانِكُمْ »؛ ([12]) آداب و رسوم خودتان را بر فرزندانتان تحميل نكنيد؛ زيرا آنان براى زمانى غير از زمان شما آفريده شده اند.»
تجربيات آموزشى و تحقيقات روانشناختى نشان مى دهد كه يادگيرى به صورت دسته جمعى و غيرانفرادى معمولاً سهل تر و بهتر صورت مى پذيرد. بدين جهت و نيز به دلائل ديگرى، براى آموزش افراد، آنها را در يك مكان جمع كرده و آموزش مى دهند. آموزش در يك اجتماع مستلزم رعايت نكاتى است كه در ذيل به بعضى از نكات قابل توجه براى مربيان اشاره مى شود.
194. از خصوصيات اجتماعى و خانوادگى شاگردان بى اطلاع نباشيد.
195. اگر تعيين و بيان مقرّرات و قوانين ضرورى باشد، اين كار را با همكارى شاگردان انجام دهيد.
196. تلاش كنيد با مدير، سرپرست، مسئول، معاون و همكاران ديگر در محيط آموزشى هماهنگى داشته باشيد.
197. مقرّرات محيط آموزشى را رعايت كنيد و به آنها احترام بگذاريد.
198. كارها و فعاليتهاى مربوط به كلاس را بين شاگردان تقسيم كنيد و به آنان مسئوليت دهيد.
199. شاگردان را جز در موارد ضرورى، آن هم به مدت كم، از خود طرد نكنيد.
200. در بعضى از موارد، شاگردان از مربى خود تقليد مى كنند، پس آهسته آهسته به تقليد آنان جهت دهيد.
201. شاگردان را در كلاس نه آزادِ آزاد بگذاريد و نه آنان را كاملاً محدود كنيد.
202. تنبيه و محروم نمودن تمام افراد به خاطر رفتار بد يك فرد يا يك گروه كوچك كار عاقلانه اى نيست.
203. پشت سر ديگران سخنى نگوييد تا پشت سر شما سخنها نگويند.
204. آداب اجتماعى را در برخوردها رعايت كنيد.
شاگردان
امام سجاد عليه السلام : «حَقُّ الصَّغيرِ رَحْمَتُهُ فى تَعْليمِهِ وَ الْعَفْوُ عَنْهُ وَ السَّتْرُ عَلَيْهِ وَالرِّفْقُ بِهِ وَالْمَعُونَةُ لَه »ُ؛ ([13]) حق كودك، مهربانى به او در آموزش و گذشت از خطاى وى و عيب پوشى و همراهى و يارى اوست.»
شاگردان شما امانتهاى الهى هستند كه براى پرورش و شكوفائى استعدادهايشان در اختيار شما گذاشته شده اند، از اينرو:
205. شاگردان را به راه و كارى كه در پيش دارند متوجه سازيد.
206. در شاگردان خود شناخت، بينش، پشتكار، صبر و حوصله را زمينه سازى كنيد و آن را افزايش دهيد.
207. هميشه رغبت و ذوق شاگردان را زنده نگه داريد.
208. درس را مرحله به مرحله و موضوع به موضوع تدريس كنيد.
209. سعى كنيد مصاديق و نمونه هايى كه در درس مطرح مى كنيد، براى شاگردان قابل مشاهده و درك باشد.
210. مطلبى را كه كودكان و نوجوانان با سعى و تلاش خود بدست مى آورند از آن خود مى دانند و با علاقه و بدون مقاومت آن را مى پذيرند. پس سعى كنيد آنها را در فراگيرى دانش، به پژوهش واداريد.
211. سن و معلومات و شرايط فردى شاگردان را در نظر داشته باشيد.
212. اگر از شاگردان سؤالى مى كنيد، تا آنجا كه امكان دارد اجازه دهيد خود شاگردان جواب بدهند.
213. به شاگردان فرصت كافى براى پاسخ دادن به سؤالات بدهيد.
214. سؤال خود را طورى طرح كنيد كه فكر شاگردان را به كار اندازد و در حل مسئله به آنها كمك كند، نه اينكه فقط نادانى آنها را ظاهر سازد.
215. در پاسخ به سؤالات نوبت شاگردان را رعايت كنيد.
216. در هنگام سؤال كردن، درس را از جاهاى مختلف و افراد
متفاوت كلاس بپرسيد نه از افراد خاص و مكان معينى در كلاس.
217. زمينه سؤال كردن را در كودكان و نوجوانان فراهم آوريد و آنان را امر به سكوت نكنيد.
218. گاهى شاگردان سؤال شاگرد ديگر را متوجه نمى شوند، پيش از پاسخ گفتن به آن سؤال، يكبار ديگر خودتان آن را تكرار كنيد.