جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی

اشاره

نویسنده: حجت الاسلام والمسلمین محمدامین پورامینی

جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی

امنیت، شرط استطاعت زیارت حج بیت است، اما برای زیارت امام حسین(ع) شرط نیست .

با وجود بیم و ترس از حکومت جائر، مردم از امام صادق(ع) سؤال می کردند که با وجود ترس از خبرچینان و عوامل حکومت، آیا به زیارت حضرت سیدالشهدا(ع) برویم؟ حضرت می فرمودند: بروید.

در احادیث فراوانی از امامان معصوم به زیارت اربعین سفارش و به زمان و مکان استحباب آن اشاره شده است؛ به طوری که در مناسبت های گوناگون به آن ترغیب و در حدیثی، یکی از نشانه های مؤمن شمرده شده است. این سفارش های مؤکد از آنروست که پیش از شهادت امام حسین به هیچ وجه اربعین جلوهای نداشته و اهل بیت خواسته اند به بهانه های گوناگون، ازجمله با تأکید بر زیارت اربعین، نام و یاد آن حضرت زنده نگه داشته شود. در بحث اربعین، اصل زیارت سیدالشهدا در این روز و مفاد زیارت اربعین اهمیت دارد و باید نه با نگاه صرفاً تاریخی، بلکه نگاهی معرفت شناسانه همراه باشد.

زیارت اربعین به قدری در پاسداشت مقام سیدالشهدا تأثیر داشته که زیارت اربعین که ابتدا به چند ده نفر محدود می شد، امروزه به حضور میلیونی زائران حسینی در کربلا تبدیل شده است. این نوشتار ضمن تاکید بر اهمیت زیارت اربعین، به جنبه های تاریخی و اعتقادی این زیارت نزد شیعیان پرداخته است:

جایگاه زیارت اربعین

اربعین یک نگاه تاریخی صرف نیست؛ بلکه نگاهی معرفت شناسانه است. ما نمی خواهیم به صورت صرفاً تاریخی به موضوع اربعین بپردازیم؛ بلکه با نگاهی معرفت شناسانه و با مراجعه به "زیارت اربعین" که سفارش اکید امام معصوم و حجّت خداست و با دقت در مضامین بلند آن که از امام صادق نقل شده، به آن می پردازیم. به این اعتبار، شیعه هویّت خود را نیز باید در اربعین جست وجو کند.

بحث اربعین ابعاد مختلفی دارد. یک بعد آن، اصل زیارت سیدالشهدا در این روز است. بُعد دیگر، مفاد زیارت اربعین است؛ چه آن زیارتی که از امام صادق نقل شده و چه زیارت منقول از جابر و مخصوصاً زیارتی که از زبان امام است، ابعاد بسیار عمیقی را در قالب زیارت فرموده است.

اهل بیت عصمت و طهارت: بر یادآوری مصائب حضرت سیدالشهدا به مناسبت های گوناگون تأکید داشتند. بخشی از خطبه های حضرت زینب کبری و حضرت امام زین العابدین در کوفه و شام بیان مظلومیت سیدالشهدا و در حقیقت، روضه خوانی است. بعد که اهل بیت به مدینه بازگشتند، در آنجا هم مجلس عزای سیدالشهدا پیوسته ادامه داشت؛ به گونه ای که امام زین العابدین عزاداران را اطعام می کرد و این سنت در نزد شیعیان از ایشان به یادگار ماند. این مجلس عزا چندین سال به طور پیوسته ادامه داشت و یک سال آن، به صورت شبانه روزی بود و بنا بر نقلی دیگر تا سه سال بعد از واقعه عاشورا این مجلس عزا در مدینه برگزار می شد.2 پس از ایشان، امام باقر وصیّت کردند که تا ده سال در منا روضه بخوانند.3

در دوره امام صادق فضا بازتر شد و حتی سرودن شعر و مراثی نیز تشویق می شد و شعر نقش مهمی در ماندگاری واقعه کربلا و تحریک عواطف دارد. لذا حضرت افرادی مانند ابوعماره من شد،4 جعفر بن عفان 5 و ابوهارون مکفوف 6 را تشویق می کند که برای حضرت اباعبدالله الحسین شعر بسرایند. در زمان امام رضا هم می بینیم که شاعرانی مانند مثل دعبل خزاعی برای سرودن اشعار عاشورایی مورد توجه حضرت قرار گرفتند. همچنین استمرار اقامه مجالس عزا در خانه ها و بیان فضیلت شعر گفتن در رثای ابی عبدالله و رفتن به زیارت آن حضرت در هر شرایط و در مناسبت های گوناگون و ترغیب به زیارت اربعین از ویژگی های این دوران است.

عنوان "زیارت اربعین" به زمان امام صادق بازمی گردد و عجیب این است که با وجود بیم و ترس از حکومت جائر، مردم از امام سؤال می کردند که با وجود ترس از خبرچینان و عوامل حکومت، آیا به زیارت حضرت سیدالشهدا برویم؟ و حضرت می فرمودند که بروید.8 این در حالی است که فقهای شیعه در مسئله حج، یکی از شرایط استطاعت را "تخلیه سرب" بیان فرموده اند؛ یعنی باید امنیت باشد و اگر امنیت نباشد، استطاعت محقق نیست؛ اما در مورد زیارت سیدالشهدا حتی با نبود امنیت نیز مردم را ترغیب به زیارت می کردند.

از این گذشته، به مناسبت های مختلف نیز ترغیب به زیارت آن حضرت شده است. در جلد 14 وسائل الشیعه، در آخر کتاب حج، مناسبت های زیارتی سیدالشهدا ذکر شده است 9 که در این بخش، تنها به مناسبت ها و ابواب آن در وسائل اشاره می کنیم:

استحباب تکرار زیاره الحسین؛ استحباب زیاره النساء؛ کراهت ترک زیارت الحسین؛ استحباب المشی إلی زیاره الحسین؛ باب استحباب الاستنابه فی زیارت الحسین

یا در مناسبت ها و حالات گوناگون:

استحباب زیارت الحسین ولو رکب البحر؛10 (یعنی حتی اگر ناگزیر از پیمودن دریا با کشتی باشید، باز زیارت سیدالشهدا مستحب است).

یا در مناسبت ها و زمان های خاص 11 مانند:

استحباب زیارت الحسین لیله عرفه؛ فی اول رجب؛ فی النصف من شعبان؛ لیله النصف من شعبان بکربلاء؛ استحباب زیارت الحسین لیله القدر؛ لیله الفطر؛ لیله عاشورا؛ یوم الاربعین؛ استحباب زیارت الحسین کل لیله جمعه.

اما در خصوص روز اربعین در جلد 14 وسائل الشیعه 12 این باب را می یابیم: "باب تأکّد استحباب زیارت الحسین یوم الأربعین من مقتله و هو یوم العشرین من صفر". تأکّد استحباب را که در اینجا مطرح است، با آوردن روایاتی بیان می کند. روایت اول از امام حسن عسکری است که فرمود: "علامات المؤمن خمس، صلاه الخمسین، و زیارت الاربعین، والتختّم فی الیمین، و تعفیر الجبین، و الجهر به بسم الله الرحمن الرحیم"؛13 نشانه های انسان مؤمن پنجت است: پنجاه رکعت نماز روزانه (نمازهای واجب و نافله)، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، پیشانی بر خاک نهادن و بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن. این روایت گرچه مرسل است، ولی بنا بر تسامح در ادله سنن و احادیث مَن بلغ در بحث مستحبات، مرسل بودن خبر، ضرری نمی رساند و مشکلی ایجاد نمی کند.

سپس روایت صفوان جمال را از امام صادق نقل و کیفیت زیارت اربعین را بیان می کند و بعد مطلبی است که از "مصباح المتهجد" نقل می کند.15 فتوای صاحب وسائل در تیتر ابواب کتابش معلوم می شود و از اول تا آخر وسائل این گونه است. در اینجا فتوایش این طور است: "باب تأکّد استحباب زیارت الحسین یوم الاربعین".

این فضیلت زیارت اربعین از قدیم در کتاب های روایی مطرح بوده و همه جا در اهمیت و فضیلت زیارت اربعین امام حسین به همین روایت امام حسن عسکری که اصل آن در مزار شیخ مفید 16 و دو کتاب شیخ طوسی (یعنی تهذیب الاحکام 17 و مصباح المتهجد 18) است، تمسک کرده اند.

شیخ مفید در کتاب مزار، عنوان "فضل زیارت الاربعین" دارد که این را بعد از "فضل زیارت امام حسین در روز عاشورا" قرار داده است و به همین حدیث امام حسن عسکری تمسک می کند.19 شیخ طوسی نیز در کتاب "تهذیب الاحکام" به همین روایت تمسک می کند و در ضمن فضایل زیارت امام حسین همین روایت را می آورد.20

همچنین شیخ طوسی در "مصباح المتهجد" می فرماید: "و یستحب زیارته فیه و هی زیاره الاربعین" بعد هم همین روایت امام حسن عسکری را بیان می کند و سپس روایتی از امام صادق 7 در کیفیت زیارت دارد که در وسائل به آن اشاره می کند و همه خبر و زیارت را نمی آورد و فقط یک جمله اش را می آورد: "السلام علی ولیّ الله و حبیبه " "22 اما در مصباح المتهجد کامل آمده است. در آنجا دارد که در روز اربعین و در وقت بلند شدن روز بگو:

"اَلسَّلامُ عَلی وَلِیِّ اللهِ وَحَبیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلی خَلیلِ اللهِ وَنَجیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلی صَفِیِّ اللهِ وَابْنِ صَفِیهِ، اَلسَّلامُ عَلیَ الْحُسَینِ الْمَظْلُومِ الشَّهیدِ، اَلسَّلامُ علی اَسیرِ الْکرُباتِ، وَقَتیلِ الْعَبَراتِ، اَللّهُمَّ اِنّی اَشْهَدُ اَنَّهُ وَلِیک وَابْنُ وَلِیک، وَصَفِیک وَابْنُ صَفِیک، الْفآئِزُ بِکرامَتِک، اَکرَمْتَهُ بِالشَّهادَهِ، وَحَبَوْتَهُ بِالسَّعادَهِ، وَاَجْتَبَیتَهُ بِطیبِ الْوِلادَهِ، وَجَعَلْتَهُ سَیداً مِنَ السَّادَهِ وَ قآئِداً مِنَ الْقادَهِ، وَذآئِداً مِنْ الْذادَهِ، وَاَعْطَیتَهُ مَواریثَ الْأَنْبِیآءِ، وَجَعَلْتَهُ حُجَّهً عَلی خَلْقِک مِنَ الأَْوْصِیآءِ، فَاَعْذَرَ فیِ الدُّعآءِ، وَمَنَحَ النُّصْحَ، وَبَذَلَ مُهْجَتَهُ فیک، لِیسْتَنْقِذَ عِبادَک مِنَ الْجَهالَهِ وَحَیرَهِ الضَّلالَهِ، وَقَدْ تَوازَرَ عَلَیهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیا، وَباعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الأَْدْنی، وَشَری آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الْأَوْکسِ، وَتَغَطْرَسَ وَتَرَدّی فی هَواهُ، وَاَسْخَطَک وَاَسْخَطَ نَبِیک، وَاَطاعَ مِنْ عِبادِک اَهْلَ الشِّقاقِ وَالنِّفاقِ، وَحَمَلَهَ الْأَوْزارِ الْمُسْتَوْجِبینَ النَّارَ، فَجاهَدَهُمْ فیک صابِراً مُحْتَسِباً، حَتّی سُفِک فی طاعَتِک دَمُهُ، وَاسْتُبیحَ حَریمُهُ، اَللّهُمَّ فَالْعَنْهُمْ لَعْناً وَبیلاً، وَعَذِّبْهُمْ عَذاباً اَلیماً، اَلسَّلامُ عَلَیک یا بْنَ رَسُولِ اللهِ، اَلسَّلامُ عَلَیک یا بْنَ سَیدِ الْأَوْصِیآءِ اَشْهَدُ اَنَّک اَمینُ اللهِ وَابْنُ اَمینِهِ، عِشْتَ سَعیداً، وَمَضَیتَ حَمیداً وَمُتَّ فَقیداً مَظْلُوماً شَهیداً، وَاَشْهَدُ اَنَّ اللهَ مُنْجِزٌ ما وَعَدَک، وَمُهْلِک مَنْ خَذَلَک وَمُعَذِّبٌ مَنْ قَتَلَک، وَاَشْهَدُ اَنَّک وَفَیتَ بِعَهْدِ اللهِ، وَجاهَدْتَ فی سَبیلِهِ حَتّی اَتیک الْیقینُ، فَلَعَنَ اللهُ مَنْ قَتَلَک، وَلَعَنَ اللهُ مَنْ ظَلَمَک، وَلَعَنَ اللهُ اُمَّهً سَمِعَتْ بِذلِک فَرَضِیتْ بِهِ، اَللّهُمَّ اِنّی اُشْهِدُک اَنّی وَلِیٌّ لِمَنْ والاهُ، وَعَدُوٌّ لِمَنْ عاداهُ، بِاَبی اَنْتَ وَاُمّی یا بْنَ رَسُولِ اللهِ، اَشْهَدُ اَنَّک کنْتَ نُوراً فیِ الْأَصْلابِ الشَّامِخَهِ وَالْأَرْحامِ الْمُطَهَّرَهِ، لَمْ تُنَجِّسْک الْجاهِلِیهُ بِاَنْجاسِها، وَلَمْ تُلْبِسْک الْمُدْلَهِمَّاتُ مِنْ ثِیابِها، وَاَشْهَدُ اَنَّک مِنْ دَعآئِمِ الدّینِ وَاَرْکانِ الْمُسْلِمینَ، وَمَعْقِلِ الْمُؤْمِنینَ، وَاَشْهَدُ اَنَّک الْأِمامُ الْبَرُّ التَّقِیُّ، الرَّضِیُّ الزَّکیُّ الْهادِی الْمَهْدِیُّ، وَاَشْهَدُ اَنَّ الْأَئِمَّهَ مِنْ وُلْدِک کلِمَهُ التَّقْوی، وَاَعْلامُ الْهُدی، وَالْعُرْوَهُ الْوُثْقی، وَالْحُجَّهُ علی اَهْلِ الدُّنْیا، وَاَشْهَدُ اَنّی بِکمْ مُؤْمِنٌ، وَبِاِیابِکمْ مُوقِنٌ، بِشَرایعِ دینی وَخَواتیمِ عَمَلی، وَقَلْبی لِقَلْبِکمْ سِلْمٌ، وَاَمْری لِأَمْرِکمْ مُتَّبِعٌ، وَنُصْرَتی لَکمْ مُعَدَّهٌ، حَتّی یاْذَنَ اللهُ لَکمْ، فَمَعَکمْ مَعَکمْ لامَعَ عَدُوِّکمْ، صَلَواتُ اللهِ عَلَیکمْ، وَعلی اَرْواحِکمْ وَاَجْسادِکمْ، وَشاهِدِکمْ وَغآئِبِکمْ، وَظاهِرِکمْ وَباطِنِکمْ، آمینَ رَبَ الْعالَمین".23

این زیارت مخصوص سیدالشهداء7 در روز اربعین و معروف به "زیارت اربعین" است. سید ابن طاووس نیز در "اقبال الاعمال" فضلیت زیارت امام حسین7 در روز بیستم ماه صفر را بیان کرده و به همان حدیث معروف امام حسن عسکری7 تمسک می کند.24 علامه حلی نیز در "منتهی المطلب" می نویسد: "و تستحب زیارته یوم الاربعین من مقتله و هو العشرون من صفر" بعد هم همین روایت علامات المؤمن خمس را بیان میکند.25

شهید اول در کتاب مزار می گوید: "و منها زیاره الاربعین و یوم هو العشرون من صفر"26 و کفعمی در دو کتابش "البلد الامین" و "المصباح" خود همین مطلب را آورده است. در "البلد الامین" می نویسد: "یستحب بالعشرین منه زیاره الحسین7 و هی زیاره الاربعین"27 و در مصباح نیز همین مطلب را آورده است.28

علامه محمدتقی مجلسی (مجلسی اول) در "روضه المتقین" در فضل زیارت سیدالشهدا در روز اربعین به همین حدیث امام حسن عسکری تمسک می کند.29 محمدباقر مجلسی صاحب بحارالانوار نیز در دو کتاب "بحارالانوار" و "ملاذ الاخیار" نیز چنین آورده است. در بحارالانوار زیارت اربعین را مطرح و تمسک به همین روایت امام عسکری7 دارد30 و در ملاذ الاخیار (که شرح بر کتاب تهذیب الاحکام است) نیز چنین آورده است.31

اینکه مقصود از زیارت اربعین، خصوص زیارت امام حسین در روز اربعین است، به سبب شواهد متعددی از بیان علما از زمان شیخ مفید و شیخ طوسی تا زمان سید بن طاووس و بعد علامه حلی، شهید اول، کفعمی، شیخ حرّ عاملی، مجلسی اول و دوم است که ایشان همین معنا را از روایت فهمیده اند. و از این بالاتر، زیارت اربعین طبق فرمایش حضرت امام حسن عسکری از جمله علامت های مؤمن شمرده شده است. بنابراین شاید بتوان گفت که پیش از شهادت سیدالشهدا اصلاً اربعین جلوه ای نداشته است. اربعین به معنای پاسداشت چهلمین روز حماسه کربلا و شهادت سیدالشهدا و یارانش مطرح شد و دشمنان هیچگاه نتوانستند آن را از بین ببرند؛ به گونه ای که زیارت اربعین که ابتدا به چند ده نفر محدود می شد، امروزه به حضور میلیونی زائران تبدیل شده است.

این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که حتّی اگر جابر به کربلا نمی آمد، باز هم زیارت سیدالشهدا در روز اربعین مستحب بود؛ گرچه جابر هم یقیناً در آن روز آمده است؛ چون مفاد زیارت جابر بسیار والاست و معارف عالی دارد و مضمونی است که کاملا با عمق عقاید شیعه منطبق است و نشان از کمال معرفت جناب جابر بن عبدالله انصاری دارد و بعید نیست که جابر بن عبدالله، هم اصل زیارت را و هم توصیه به زیارت در روز اربعین را از ائمه گرفته باشد و از این رو سعی کرد تا خود را در اربعین به کربلا برساند. پس زیارت اربعین و استحباب زیارت سیدالشهدا7 در روز اربعین ثابت است و بلکه به تعبیر دقیق شیخ حرّ عاملی شدت استحباب زیارت آن حضرت در روز اربعین ثابت است.

پس در روز اربعین دو جنبه هست: یکی اصل استحباب زیارت سیدالشهدا در این روز که دستور ائمه هدی است، و جنبه دیگر این است که جناب جابر در این روز موفق شد با عطیه به کربلا آید و به زیارت آن حضرت بشتابد.

خلاصه سخن اینکه: زیارت سیدالشهدا همیشه مستحب است، اما در اماکن خاص و اوقات خاص سفارش دوچندان به آن شده است و اهل بیت خواسته اند به بهانه های مخلتف نام و یاد آن حضرت زنده نگاه داشته شود. از این رو کاری کردند که در طول سال مردم به یاد سیدالشهدا باشند و با ایشان انس داشته باشند. حضور در آن مکان مقدس هم آثار و برکات ویژه ای دارد؛ به اندازه ای که امام هادی وقتی بیمار شدند، با اینکه خودشان امام و حجت خدا هستند، افرادی را به کربلا می فرستند تا برایشان دعا کنند.

سرانجام اینکه خود مکان و شرایط زمانی و مکانی یقیناً آثار خود را دارد و در اربعین، این استحباب مضاعف است؛ چون با هدایت اهل بیت به مرور به شعار شیعه تبدیل شده است.

پانویس

1 . برقی، المحاسن، ص 420، محمد امین الامینی، الایام الشامیه من عمر النهضه الحسینیه، ص 467 ٫

2 . قاضی نعمان مصری، دعائم الاسلام، ج 1، ص227 ٫

3 . محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج5، ص117؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج17، ص125، ح1 ٫

4 . ابنقولویه قمی، کامل الزیارات، ص209، ح298 ٫

5 . محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج 44، ص 282، ح 16 ٫

6 . کامل الزیارات، ص208، ح297 و ص210، ح301 ٫

7 . اربلی، کشف الغمه، ج3، ص112؛ بحار الانوار، ج45، ص 257 ٫

8 . کامل الزیارات، ص126 و 127 ٫

9 . وسائل الشیعه، ج14، ص 428_ 442 ٫

10 . همان، ج14، ص458 ٫

11 . همان، ص459_ 479 ٫

12 . همان، ص 478، باب 56 کتاب الحج ابواب مزار و مایناسبه.

13 . همان، ص 478، ح19643 ٫

14 . همان، ص 478، ح19644 ٫

15 . همان، ص 478، ح19645 ٫

16 . شیخ مفید، المزار، ص 52 ٫

17 . شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج6، ص52، ح201 ٫

18 . شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ج 2، ص 788 ٫

19 . المزار، ص 52 ٫

20 . تهذیب الاحکام، ج 6، ص52، باب 16 باب فضل زیارته.

21 . مصباح المتهجد، ج 2، ص 788 ٫

22 . وسائل الشیعه، ج 14، ص 478، ح19645 ٫

23 . مصباح المتهجد، ج 2، ص 788 ٫

24 . سید ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج 3، ص 100 ٫

25 . علامه حلّی، منتهی المطلب، جلد 13، ص 295 ٫

26 . المزار، ص 187 ٫

27 . تقیالدین ابراهیم کفعمی، البلد الامین، ص274 ٫

28 . تقیالدین ابراهیم کفعمی، المصباح، ص 482 ٫

29 . محمدتقی مجلسی، روضه المتقین، ج 5، ص 389 ٫

30 . بحار الانوار، ج 98، ص 329، باب 25 ٫

31 . محمدباقر مجلسی، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، ج 9، ص 125

منبع: m-pouramini.ir