سو ء ظن

بسم الله الرحمن الرحیم

سوء ظن

چکیده

این نوشتار در زمینه بحث سوء ظن و متشکل از دو بخش اصلی درباره سوء ظن نسبت به مردم و سوء ظن نسبت به خدا ارائه می شود در ذیل این دو عنوان اصلی به مباحثی از سوء ظن می پردازیم که در قرآن کریم آیه داشته باشد مباحثی که در این نوشتار می آید از این قرار است: معنای لغوی و اصطلاحی سوء ظن، تقسیم سوء ظن، درمان سوء ظن

کلید واژه: سوء ظن، بد گمانی، بدبینی، سوء ظن به خدا، یأس از رحمت الهی

مقدمه

سوء ظن یکی از رذائل اخلاقی است که در علم اخلاق مورد بررسی قرار می گیرد، سوء ظن صفتی است که جزء مفاسد اجتماعی به حساب می آید؛ چون اگر سوء ظن در هر جمعی چه اجتماعات بزرگ و چه کوچک مانند خانواده پیش بیاید عواقب بسیار مخربی به دنبال خود دارد. کسی که سوء ظن به دیگران دارد، قادر به تشکیل یک زندگی بی دغدغه و ایجاد رابطه سالم با اطرافیان خود نیست. بد گمانی به دیگران به دنبال خود بدبینی و رفتاری مناسب با آن نگرش بد را دارد.

این رذیله اخلاقی در حیطه سوء ظن به خدا نیز قابل بررسی است. سوء ظن به خدا در قرآن کریم تحت عنوان ناامیدی از رحمت الهی مورد بحث قرار گرفته است. سوء ظن و ناامیدی نسبت به خداوند و رحمت الهی باعث تجری به گناه و عدم طاقت در برابر سختی ها و امید نداشتن به دعا و عبادت می شود.

از این رو شناخت و مقابله با سوء ظن در هر دو حیطه سوء ظن به خدا یا خلق بر همه مسلمانان لازم است، تا هم با دیدی باز و شناختی کامل به این امر مهم دینی عمل کرده باشیم و هم با عمل به این فرمان الهی دنیایی زیبا برای خود و اطرافیانمان بیافرینیم.

معنای لغوی

سوء ظن واژه مرکب از دو واژه سوء و ظن است که نیکوست برای شناخت کامل سوء ظن به معنای این دو واژه بپردازیم.

ظن یکی از واژگانی است که در بین لغتدانان بحث فراوانی دارد. ظن اعتقاد ضعيفی است که دلیل قطعی نداشته باشد؛ خواه حق باشد یا باطل.[1] به عبارت دیگر ظن مرحله ای بین شک و یقین است که شک را دربر می گیرد؛ اما بر یقین قطعی اطلاق نمی شود.[2] معادل ظن که واژه ای عربی ست در فارسی واژه گمان است.[3]

واژه دوم که باید مورد بررسی قرار گیرد، سوء است. سوء صفتی ا ست که برای هر چیز ناپسند به کار می رود[4] این کلمه نقیض حسن است[5] و در فارسی آن را به بد، بدی، شر، فساد، تباهی و هر آفتی معنا می کنند؛[6] بنابراین ترکیب سوء ظن به بدی گمان و بد گمانی یا بداندیشی معنا می شود.[7]

معنای اصطلاحی

سوء ظن اصطلاحی است که در علم اخلاق به کار می رود. سوء ظن در علم اخلاق نوعی گمان و ظن نیست؛ بلکه به « ترتیبِ اثر دادن به بد گمانی » سوء ظن گفته می شود . پذیرش گمان بد در دل و تبعیت از آن در گفتار و رفتار معنای اصطلاحی سوء ظن است.[8]

سوء ظن در اصطلاح علم اخلاق به عملی ناپسند و مورد نهی خداوند، گفته می شود. چنین فعلی باید از افعال اختیاری و در حیطه اراده انسان باشد تا بر آن نهی وارد شود؛ اما هر نوع ظنی (اعم از سوء ظن) هر گاه شرائط و اماراتش جمع باشد، بدون اختیار در ذهن انسان رخ می دهد و فعل اختیاری برای انسان محسوب نمی شود.[9] بنابراين بهترين معنا براي سوء ظن در علم اخلاق (به عنوان صفتی ناپسند) پذیرفتن سوء ظن در دل و تبعیت از آن در رفتار و گفتار است.[10]

تقسیم سوء ظن

سوء ظن در دو حیطه قابل بررسی است؛ حیطه اول سوء ظن نسبت به مردم و حیطه دوم سوء ظن نسبت به خداوند است. در این نوشتار ما بر اساس همین تقسیم مباحث را در دو بخش کلی سوء ظن به مردم و سوء ظن به خدا مطرح می کنیم:

سوء ظن به مردم

سوء ظن نسبت به مردم یکی از مشکلات بزرگ اجتماعی است که موجب بی اعتمادی اجتماعی می شود، زندگی کردن در جامعه ای که افرادش غیر قابل اعتماد هستند، سخت یا حتی غیر ممکن است؛ از این رو در دین مبین اسلام و معجزه جاوید پیامبر اسلام، قرآن کریم از سوء ظن در آیات بسیاری نهی شده و از گناهان کبیره به شمار آمده است. آیات نهی كننده سوء ظن را در دو گروه می توان ارائه نمود:[11]

الف: در برخی آیات خداوند مستقیما از سوء ظن نهی کرده است:

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخيهِ مَيْتاً فَكَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحيم[12]

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از بسيارى از گمان ها بپرهيزيد، چرا كه بعضى از گمان ها گناه است...»[13]

نکات

1. اين آیه در گروهی از آیات قرار دارد که مومنان را به مباحثی اخلاقی سفارش مي كنند. فراز مورد اشاره به سوء ظن پرداخته و آن را از رذائل اخلاقی می داند که بر هر مومنی لازم است، از آن بر حذر باشد.
2. با توجه به اين نكته كه گمان ها و ظن های نیکو سزاوار اجتناب نیستند و دین مبین اسلام نیز در آموزه های خود پیروانش را به سمت این دسته از ظن ها ترغیب کرده است؛ امر اجتنبوا تنها اشاره به گروهی از ظن ها دارد که ناپسند و بد باشند، شاید استفاده از تعبیر کثیر برای وصف کردن این گروه از گمان ها اشاره به این باشد که سوء ظن از حسن ظن در میان مردم بیشتر رواج دارد.[14]

پیام

1. در این آیه سوء ظن به عنوان «کثیرا من الظن: بسیاری از گمان ها» مطرح شده است؛ اما سوء ظن های حرام با عنوان «بعض الظن: بعضی از گمان ها» آمده که نشان می دهد تمام سوء ظن ها حرام نیستند. بر حذر داشتن مومنان از سوء ظن ها گرچه حرام نباشند نشان از اهتمام قرآن به مسئله سوء ظن دارد. این توجه به مسئله سوء ظن در قرآن، می تواند پیام آور و نشانه ای از اهمیت و قدرت تأثیر گذاری آن در اجتماع باشد، در این آیه علی رغم تصریح به گناه بودن برخی از سوء ظن ها، مومنان از تمام سوء ظن ها بر حذر داشته شده اند، تا اینکه نکند به ورطه عواقب و گناه سوء ظن های حرام بیافتید.[15]
2. پیام دیگر آیه به مؤمنان درباره نگرش نخستین به هر فردی است. تا زمانی که بدی و شر برای کسی اثبات نشده باشد، دیگران نباید به او نسبت بد دهند. اصل درباره هر انسانی پاکی و خیر بودن اوست.[16]

ب: برخی از آیات از مطلق ظن و تبعیت از آن نهی کرده اند : [17]

وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُل[18]

«از آنچه به آن آگاهى ندارى، پيروى مكن، چرا كه گوش و چشم و دل، همه مسئولند.»[19]

نکات

1. تعبیر «ما لیس لک به علم: آنچه به آن آگاهی نداری» در این آیه و عباراتی شبیه به آن که در برخی دیگر از آیات وجود دارد، گرچه معنایی گسترده تر از سوء ظن را شامل می شوند؛ اما سوء ظن یکی از مصادیق آن به شمار می آید و احکام این آیات بر سوء ظن نیز بار می شود.[20] به طور کلی مراد اصلی خداوند در این دسته از آیات این است که بگوید قناعت کردن به ظن در گفتار و رفتار کافی نیست.[21]
2. در این آیات اگر چه از مطلق ظن نهی شده؛ اما می دانیم که تبعیت از ظن نمی تواند به طور مطلق منهی باشد؛ چون انسان در کارهای روز مره خود و حتی در مسائل دینی خود در موارد بسیاری به ظن احتیاج پیدا می کند. از این رو برخی از مفسیرین تفسیر این آیات را درباره سوء ظن دانسته اند.[22]

پیام

این گروه از آیات بهترین و کاملترین روش زندگی را به انسان ها می آموزد. قرآن کریم پیروان خود را این گونه تربیت می کند که نه تنها در زمینه قضاوت نسبت به مردم؛ بلکه در تمام زمینه ها از ظن پیروی نکنند و فقط در پی علم و حقیقت باشند راه و روش زندگی که این آیات برای انسان ترسیم می کند، منهجی مترقی و متکامل است.[23]

معجزه جاوید اسلام در خلال معارف انسان ساز خود براي بازداری پیروان خود از تبعيت ظن، این عادت را گناهی بزرگ و بعد از شرک به عنوان بزرگترین گناه به شمار می آورد.[24] آیه 36 سوره يونس پيروى از گمان را در رديف پيروى از هواى نفس قرار داده است[25] و آیه 23 سوره النجم با تأکید بسیار مومنان را از تبعیت ظن نهی می کند، اين تأکیدها اشاره بر حرمت سوء ظن دارد.[26]

سوء ظن به خدا

سوء ظن به خدا دیدی منفی نسبت به صفات خداوند است. این سوء ظن بیشتر در صفاتی مانند رزاقیت خداوند یا قدرت و مهربانی خداوند در استجابت دعا یا حکمت خداوند در ابتلائات پیش می آید.[27] از سوء ظن نسبت به خدا در آیات قرآن به یأس از رحمت الهی یاد شده است.

وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكينَ وَ الْمُشْرِكاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصير[28]

«و مردان منافق و زنان منافق و مردان مشرك و زنان مشرك كه با گمان بدى به خدا گمان برند را (خدا) عذاب مى كند، كه حادثه بد فقط بر (خود) آنان است، و خدا برآنان خشم گرفته و آنان را از رحمتش دور كرده، و جهنّم را براى آنان آماده ساخته است، و [اين ] بد فرجامى است!»[29]

نکات

1. بحث سوء ظن درباره خداوند در قرآن کریم آیات بسیاری دارد (مانند: نجم 23-28، فصلت 22، صاد 27، زمر 53، عنکبوت 23 و ...) که این آیه مهمترین آنها است و مفسران بیشتر مباحث خود در رابطه با سوء ظن به خداوند را ذیل این آیه مطرح کرده اند.
2. اضافه شدن دو کلمه سوء و ظن به یکدیگر به صورت سوء ظن یا ظن سوء به یک معنا است و در معنا با یکدیگر تفاوت ندارد؛ از این رو تعبیر ظن السوء که در آیه درباره خداوند به کار رفته است، به همان معنای سوء ظن به خداوند است.[30]

پیام

1. نخستين بحث در اینجا شناسایی مفهوم سوء ظن در رابطه با خداوند است. سوء ظن به خداوند در منظر قرآن هر ظن غیر حقی نسبت به خداوند است. این معنا برای سوء ظن مصادیق گسترده ای را شامل می شود كه درجات مختلفی دارد.[31]

برخي از این درجات در آیات قرآن کریم مورد اشاره واقع شده است؛ نوعي از سوء ظن به خداوند ظن به شریک داشتن خداوند است که در آیه 23-28 سوره نجم مطرح شده است. نوع دیگر سوء ظن به خداوند سوء ظن درباره صفاتی از خداوند، مانند: سوء ظن نسبت به قدرت داشتن یا علم خداوند است که در آیه 22 سوره فصلت مطرح شده است. سومين نوع ظن این است که به خداوند ظن می برد که خداوند دنیا را باطل آفریده است و روز قیامتی وجود ندارد که این ظن در آیاتی مانند صاد 27 آمده است.[32]

نوع دیگری از سوء ظن به خداوند در آیه مورد بحث به آن اشاره شده است. در این آیه سوء ظن نسبت به خداوند این است که دیدی سلبیه و همراه با خذلان به خداوند وجود داشته باشد. دارندگان گمان بد به خداوند هر لحظه توقع شر و سوء برای خودشان و دیگران دارند، با تمسک به ظواهر امور تصميم مي گیرند و اعتمادی به تقدیر، قدرت و تدبیر پنهان و لطیف خداوند ندارند.[33] خداوند را نسبت به لطف، رحمت و پیروزی وعده داده شده به مومنان از طریق منفذ نصر و توفیق، خالف الوعد مي دانند.[34]

2. از آنجا که سوء ظن به خداوند در این آیه به طور مشترک به منافقان و مشرکان نسبت داده شده است؛ پس ریشه وجودی آن صفت، مشترک منافقان و مشرکان است، نفاق و شرک در عدم ایمان و قطع رابطه با خداوند اشتراک دارند،[35] منافقان و مشرکان دل خود را از خداوند بریده و به ظواهری در دنیا دل بسته اند. آنان چیزی از خداوند حس نمی کنند و قلبشان به وعده ها و رحمت الهی تعلق نمی گیرد.[36]

نقصان يا عدم ایمان منافقان و مشرکان سبب شده که آنان از خداوند و رحمت الهی ناامید شوند که این ناامیدی از رحمت الهی در قرآن کریم به شدت نهی شده و از گناهان کبیره به حساب می آید که تمام صاحبان ایمان از آن بر حذر داشته شده اند.[37]

درمان سوء ظن

سوء ظن یک رذیله اخلاقی محسوب می شود و بر هر مسلمانی لازم است که در علاج آن تلاش کند. با بررسی آیات قرآن می توان راهکارهایی را برای درمان سوء ظن از منظر قرآن یافت؛

پیش گیری از مقدمات و ریشه های سوء ظن

سوء ظن به معنای گمان بد قابل کنترل نیست به این معنا که اگر زمینه ها و اماره های آن مانند دیدن رفتار شک برانگیز به وجود بیاید، انسان نمی تواند به ذهن خود امر کند که گمان بد نکن، با این حال قرآن کریم[38] از سوء ظن نهی کرده است و آن را جزء محرمات و گناهان کبیره به حساب می آورد.

در اینجا باید توجه کرد که منظور از نهی سوء ظن، نهی از خود آن نیست؛ بلکه برخی مفسرین احتمال داده اند که امر به ترک سوء ظن به معنای امر به ترک ریشه ها و مقدمات سوء ظن است.[39]

بنابراین در قرآن کریم خداوند یکی از بهترین راه های علاج سوء ظن را بیان نموده است؛ چون زمانی که مقدماتی مانند تجسس، غیبت و در معرض تهمت بودن و... از میان برود، دیگر محلی برای بروز سوء ظن باقی نمی ماند.[40]

ایمان و تلاش های راستین:

سوء ظن نسبت به خداوند نوعی از سوء ظن است که قرآن کریم بسیار به آن می پردازد. این سوء ظن از عدم یا نقصان ایمان سرچشمه می گیرد که برای درمان آن نیز باید انسان به ایمان و رفتار نیکو برگردد:

إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا في سَبيلِ اللَّهِ أُولئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ[41]

«كسانى كه ایمان آورده و كسانى كه هجرت كرده و در راه خدا جهاد نموده اند، آنها امید به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است.»[42]

نکات

در اینجا اميد به لطف پروردگار، اولئک یرجون... مشروط به ايمان، هجرت و جهاد شده است.[43]

پیام

کارهای نیک و تلاش های راستین انسان ناامیدی نسبت به خداوند را دور می کند و تخم رجاء و نور امید را در دل ها می افشاند. این آیه گروهی را مستحق امیدواری به رحمت الهی و خوشبینی نسبت به خدا می داند که ایمان و عمل نیک داشته باشند.[44]

عدم تبعیت از غیر علم

در آیات بسیاری[45] خداوند امر کرده که انسان ها از غیر علم یا از ظن تبعیت نکنند، عمل کردن به این دستور الهی برای جلوگیری از سوء ظن کافی است.

تبعیت نکردن از غیر علم در علاج سوء ظن به عنوان عملی پیشگیرانه است؛ با مداومت بر عمل به علم و بی توجهی به سوء ظن به مرور این فعل نیکو در وجود انسان تبدیل به ملکه گشته و در پی خود بی ارزشی سوء ظن و نهایتا ریشه کن شدن آن را به دنبال دارد.

زمانی که ما معیار رفتار و گفتار خود را علم و حقیقت قرار دهیم، حتی اگر گمان بدی در ذهنمان به وجود بیاید، طبق آن حرفی نمی زنیم و عملی انجام نمی دهیم، این بی توجهی به سوء ظن موجب بی ارزشی سوء ظن شده و با ملکه شدن این فعل برای شخص از عواقب ناگوار سوء ظن در امان می ماند.[46]

توجه به باز بودن راه توبه:

یکی از انواع سوء ظن به خداوند سوء ظن در رحمانیت خداوند است و اینکه خدا انسان را نمی بخشد. در برابر این سوء ظن بهترین راه توجه به باز بودن راه توبه و توبه کردن است. توبه به معناى رجوع به خداى سبحان، و دل زده شدن از لوث گناه و تاريكى و دورى از خدا و شقاوت، دوای درد ناامیدی از بخشش الهی است. بشر مى تواند با توبه همیشه امیدوار به فلاحت و رستگاری باشد و دل خود را زنده نگه دارد.[47]

قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ[48]

«بگو: اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده ايد! از رحمت خداوند نوميد نشويد كه خدا همه گناهان را مى آمرزد، زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است.»[49]

نکات

1. این آیه پس از آیاتی آمده که شامل تهديدهاى مكررى در مورد مشركان و ظالمان می باشد. کسانی که گناهان بزرگ انجام داده اند و از اینکه رحمت الهی شاملشان شود ناامیدند.[50]
2. تعبیرات این آیه سراسر لطف و محبت است. مانند تعبیر عباد که به آن «یای» نسبت اضافه شده است.[51]

پیام

در اين آيات راه بازگشت را توأم با اميدوارى به روى همه گنهكاران حتی کسانی که کمترین امید را ندارند، مى گشايد؛ زيرا هدف اصلى از بیان احکام و قرار دادن مجازات برای آنها تربيت و هدايت است، نه انتقام جويى و خشونت. دقت در تعبيرات اين آيه نشان مى دهد كه از اميدبخش ترين آيات قرآن مجيد نسبت به همه گنهكاران است، شمول و گستردگى آن به حدى است كه طبق روايتى از امير مؤمنان على ع در تمام قرآن آيه اى وسيعتر از اين آيه نيست.[52]

نتیجه گیری

حالت روانی سوء ظن یکی از رذائل اخلاقی می باشد که مقدماتی مانند تجسس و غیبت کردن دارد و عوامل قرآنی آن را می توان عدم یا نقصان ایمان دانست. برای درمان این صفت ناپسند باید به پیشگیری از مقدمات و ریشه های آن پرداخت یا اینکه به تقویت ایمان و انجام رفتارهایی پسندیده روی آورد.

منبع برای مطالعه بیشتر

برای آگاهی بیشتر در این موضوع کتاب های مفیدی وجود دارد که برخی به طور مستقل و برخی به صورت غیر مستقل به این مبحث پرداخته اند. در اینجا به چند منبع اشاره می کنیم:

1. تفسیر موضوعی قرآن کریم (مراحل اخلاق در قرآن) نوشته آیت الله عبد الله جوادی آملی از انتشارات اسراء در سال 1378 هـ ش، در ذیل فصل پندارگرائی از صفحه 57 به بعد.

3. منشور جاوید نوشته آیت الله جعفر سبحانی از انتشارات موسسه امام صادق در سال 1373 هـ ش، چاپ سوم، ج3، ص196 به بعد.

2. حسن ظن و سوء ظن به خدا و خلق نوشته خانم اعظم السادات حسینی قم از انتشارات جامعه القرآن الکریم در سال 1387 هـ ش، چاپ اول.

خاتمه

بحث سوء ظن به دلیل اینکه جنبه های مختلفی دارد قابل ارائه برای اقشار مختلف جامعه است. البته در هر کدام از اقشار مختلف رعایت نکاتی لازم است که در ادامه به آنها اشاره می کنیم:

1. گروه کودک و نوجوان: ارائه این بحث برای گروه کودک و نوجوان باید همراه با بیان داستان های عبرت انگیزی که در بحث سوء ظن است، باشد. در بحث سوء ظن داستان های جذاب بسیاری وجود دارد که گاه در زندگی روزمره افراد اتفاق می افتد. برخی از این داستان ها را در کتاب روانشناسی آرامش و راحتی در ذیل مباحث مربوط به سوء ظن در صفحه های 60 و 221 می توان یافت.
2. گروه دانشجویان و دانشگاهیان: مسائل روانشناختی بحث سوء ظن مبحثی جذاب برای قشر تحصیل کرده و علمی است که با مقایسه آن در قرآن و علم می توان بحثی جذاب برای گروه علمی جامعه ارائه نمود؛ از این رو در بحث سوء ظن برای دانشگاهیان لازم است به مباحث علمی و تطبیق دین با علم روز باید بیشتر توجه شود.
3. عموم جامعه: به دلیل اینکه سوء ظن مبحثی مبتلا به در سطح جامعه است؛ در ارائه این بحث برای گروهی از عموم جامعه باید به اهمیت والا و جزایی که خداوند برای سوء ظن قرار داده پرداخته شود آیات و دستور العمل های دینی سوء ظن می تواند، مباحث جذاب و دوایی مفید برای مبتلایان به سوء ظن در جامعه باشد.

از طرف دیگر سوء ظن بین همسران می تواند عواقب غیر قابل بازگشتی را به همراه داشته باشد؛ از این جهت ارائه این مباحث برای خانواده ها از اهمیت و ضرورت خاصی برخوردار است.