چگونه باید رفتار كنیم، تا پایه های مودت و رحمت در مناسبات اجتماعی مستحكم تر گردد؟
یكی از شاخص های رشد و پیشرفت هر كشور چگونگی روابط و مناسبات اجتماعی میان آحاد آن جامعه است. اینكه تا چه اندازه ملاك ها و معیارهای اخلاقی و انسانی میان آنان رعایت می شود؟ و اینكه تا چه اندازه صداقت، شفافیت، صمیمیت، اعتماد و رعایت حق و حقوق یكدیگر و... در روابط و مناسبات اجتماعی عینیت و جلوه خارجی دارد؟ میزان رشد و شكوفایی و بالندگی هر كشوری را تعیین می كند. آموزه های اسلامی در این رابطه الگوهای رفتاری را برای ما مطرح می كند كه در صورت تحقق و التزام عملی به آنها، جامعه اسلامی جلوه ای الهی و انسانی و الهام بخش پیدا خواهد كرد در اینجا به نحو اجمال اهم این الگوهای رفتاری را مطرح می كنیم.
1- خوش اخلاقی
قرآن كریم یكی از مزایای فوق العاده اخلاقی پیامبر اسلام(ص) را خوش اخلاقی ذكر كرده و می فرماید:
در پرتو رحمت و لطف پروردگار، تو با مردم مهربان شدی در حالی كه اگر خشن و تندخو و سنگدل بودی از اطراف تو پراكنده می شدند. پس دستور می دهد: از تقصیر آنان بگذر و آنها را مشمول عفو خود گردان و برای آنها طلب آمرزش كن. (آل عمران- 159) امام علی(ع) می فرماید: چه بسا (كسی كه) عزیز و ارجمند است و اخلاقش او را خوار و ذلیل می كند و كسی كه خوار و ذلیل است و اخلاقش او را عزیز و ارجمند كرد. (میزان الحكمه، ج4، ص 1519) آن حضرت در جای دیگر می فرماید: بنده هر چند در عبادت ضعیف باشد، با اخلاق نیكوی خود در آخرت به درجات بزرگ و منزلت های والایی دست می یابد. (همان، ص 1524) همچنین امام صادق(ع) در پاسخ به پرسشی از حد و معنای حسن خلق فرمود: حسن خلق این است كه نرم خو و مهربان باشی، گفتارت پاكیزه و مودبانه باشد و با برادرت با خوشرویی برخورد كنی.(همان)
2- اظهار محبت و پاسخگویی به آن
جامعه اسلامی براساس محبت و دوستی بین برادران ایمانی پایه ریزی شده است، و این محبت ناشی از ایمان به خدا و تكلیف مردمان ایمانی در رعایت حدود و حقوق یكدیگر بر مبنای مودت و برادری است.
در جامعه ای كه اساس آن بر محبت به دیگران پایه گذاری شده و براساس چشم پوشی از خطاهای افراد طراحی شده و همه باور دارند كه رفع نیاز دیگران نعمت الهی است و این فرصت، لطف خدا به بندگان نیكوی اوست، این فرصت ها چنان مورد استفاده بزرگان دین و مذهب قرار می گرفته است كه در رفتار آنان رفع نیاز از نیازمندان در صدر عبادات الهی است و الگوی این عمل علی(ع) است كه در حین نماز كه عبادت الهی است، نیاز مستمندی را رفع می نماید كه آن هم عبادت الهی است.
پیامبر گرامی اسلام در زمینه ابراز محبت به دیگران می فرماید: هرگاه یكی از شما برادرش را دوست داشته باشد، باید به او اعلام كند، زیرا این بیشتر مایه بقای الفت و استواری محبت می شود. (نهج الفصاحه، ج2، ص26) قرآن كریم در سوره نساء آیه 86 یك حكم كلی و عمومی را در رابطه با پاسخگویی به محبت های دیگران اعلام می دارد: «هنگامی كه كسی به شما تحیت گوید، پاسخ آن را به طرز بهتر بدهید و یا لااقل به طور مساوی پاسخ گویید» تحیت در لغت از ماده حیات و به معنی دعا برای حیات دیگری كرده است، ولی معمولا این كلمه هر نوع اظهار محبتی را كه افراد به وسیله سخن یا عمل، با یكدیگر می كنند شامل می شود كه روشن ترین مصداق آن همان موضوع سلام كردن است.
3-اظهار شادی در هنگام دیدارداشتن روابط حسنه با افراد
اظهار شادی در هنگام دیدارداشتن روابط حسنه با افراد، در بیان جملات و صحبت های مثبت و خوش آیند، موج بزرگی از انرژی مثبت را به اطرافیان انتقال می دهد. احساس مفیدبودن و رضایت از كار و تلاش، باعث خوشحالی و نشاط روح می گردد واین امر به سایر افراد مرتبط به یكدیگر تاثیر مثبت گذاشته و رفته رفته یك شهر اصلاح می شود. امام باقر(ع) در این زمینه می فرماید: لبخندزدن، بر روی مومن حسنه و ثواب است و برگرداندن آسیب از وی نیز ثواب است، محبوب ترین عبادت در پیشگاه خدا شاد كردن مومن است. (بحارالانوار، ج 71، ص 288) همچنین امام صادق(ع) در زمینه قالب های شادی می فرماید: شادی در سه خصلت است: وفاداری، رعایت حقوق و ایستادگی در برابر سختی های زمانه (میزان الحكمه، ج 5، ص 2448)
4- لبخند زدن در هنگام ملاقات
لبخند زدن در هنگام ملاقات مهم ترین نیاز مردم در یك جامعه الهی، محبت به یكدیگر است و آغاز این محبت- یا حداقل این محبت- تبسم داشتن است. این برای مومنی كه تبسم دارد حسنه و بر مومن دیگر احسان است. ابودرداء می گوید: رسول خدا هرگاه حدیث و سخنی می فرمود، با لبخند همراه بود. (مكارم الاخلاق، ج 1 ص 58) همچنین امام صادق(ع) می فرماید: هركس به چهره برادر مومن خود لبخند بزند، آن لبخند برای او حسنه ای باشد. (الكافی، ج 2، ص 206)
5- انجام مزاح های شرعی مزاح و شوخی های متعارف
انجام مزاح های شرعی مزاح و شوخی های متعارف و در چارچوب عقل و شرع یكی از امتیازات مومن به حساب می آید و منطبق با سیره پیامبرگرامی (ص) و ائمه اطهار(ع) می باشد. پیامبر اكرم(ص) می فرماید: « انی امزح و لا اقول الاحقا » همانا من شوخی می كنم. اما جز حق نمی گویم. (نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 6، ص 330) علی(ع) در این زمینه می فرماید: رسول خدا(ص) هرگاه یكی از اصحاب را اندوهگین می دید او را با شوخی و مزاح خوشحال می كرد. (مستدرك الوسایل، ج 1، ص 76)
همچنین امام صادق(ع) در این رابطه می فرماید: به شخصی فرمودند: آیا با یكدیگر مزاح می كنید، آن مرد گفت: كم مزاح می كنیم. حضرت فرمودند: این طور نباشید زیرا شوخی نشانه خوش خلقی است و به وسیله شوخی برادر دینی خود را خوشحال می كنی. پس فرمودند: رسول خدا(ص) برای اینكه كسی را خوشحال كند با او مزاح می كرد. (اصول كافی، ج 2، ص 663)
6- وفاداری و انجام تعهدات وفاداری
وفاداری و انجام تعهدات وفاداری و التزام عملی به تعهدات و پیمان ها و وعده ها یكی از شاخص های رشد و بالندگی جوامع انسانی به حساب می آید. علی(ع) می فرماید: بالاترین صداقت، وفای به پیمان ها است. افضل الصدق، الوفاء بالعهود. (غرر الحكم، ح 3020) آن حضرت در كلامی دیگر می فرماید: من احسن الوفاء استحق الاصطفاء. هر كس كه خوش قول باشد شایسته گزینش برای همكاری و معاشرت است. (غرر الحكم، ح 8690) همچنین امام علی(ع) در این زمینه می فرماید: به مودت (دوستی، یاری و همكاری) كسی كه به عهد و قول خود وفادار نیست، اعتماد مكن. (غرر الحكم و درر الكلم، ص: 194)
7- رعایت انصاف
رعایت انصاف یكی از مشكل ترین نكات تربیتی و اخلاقی در اسلام است كه ارایه و حفظ آن از افراد باتقوا و مومن برمی آید. بسیاری از اختلافات و كشمكش ها در بین خانواده ها، نتیجه عدم رعایت انصاف است، و این اختلافات رفع شدنی است، اگر به دستورات خدا عمل نماییم و حقوق دیگران را رعایت كنیم و اخلاق خود را تعالی بخشیم. امام صادق(ع) در این زمینه می فرماید: «بالاترین اعمال سه چیز است: 1-رعایت انصاف نسبت به مردم تا آنجا كه هر چه برای خود دوست داری برای آنان نیز دوست بداری 2-مواسات نمودن 3-یاد كردن خدا در هر حال (پس فرمودند) یاد خدا تنها گفتن سبحان الله و الحمدلله و لااله الاالله و الله اكبر نیست، بلكه مقصود این است كه اوامر خدا را اطاعت و از نواهی اجتناب كنی. (اصول كافی، ج 2، ص 144)
8- فروتنی و تواضع
تواضع و فروتنی یكی از خصلت های مهم پیامبران و اولیای الهی است. خدای متعال در قرآن خطاب به پیامبر اعظم(ص) می فرماید: ای پیامبر! به كسانی كه از مؤمنین به شما ایمان می آورند تواضع و فروتنی كن. این درحالی است كه خود آن حضرت می فرماید: ان افضل الناس عبدا من تواضع عن رفعه » برترین مردم در بندگی خدا كسی است كه در عین بزرگی فروتنی كند (بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج74، ص: 179)
همچنین پیامبر اعظم(ص) در این رابطه می فرماید: كسی كه به خاطر خدا تواضع كند، خداوند مقام او را بالا می برد، پس شخص متواضع گرچه پیش خود ضعیف و حقیر است، ولی درنظر مردم بزرگ است.(كنزالعمال، ج 3، ص 113) امام كاظم(ع) در این زمینه می فرماید: این گونه حكمت در دل انسان متواضع سامان می یابد كه در قلب انسان متكبر و زورگو جایی ندارد، چون خداوند تواضع را ابزار كار عقل قرار داده و تكبر را ابزار جهل. (بحارالانوار، ج 57، ص 312)
9- رازداری
رازداری یكی از صفات ممتاز انسان در تعامل همه جانبه با دیگران بحث رازداری است چرا كه در پرتو ارتباطات انسان با هم نوع خود به طور طبیعی اسرار و مسایل خصوصی زندگی نیز مطرح می شود. بنابراین كسی كه رازدار اسرار دیگران نباشد قهرا بسیاری از مناسبات اجتماعی و روابط خانوادگی افراد را مختل خواهد كرد و احیانا سبب اختلافات و نزاع ها خواهد شد. به همین دلیل در آموزه های اسلامی بر صفت رازداری مؤمن بسیار تأكید شده است. امام صادق(ع) می فرماید: مردم به دو خصلت مأمور شده اند. اما آنها را خراب كردند و به همین خاطر همه چیز را از دست دادند: 1-شكیبایی 2-رازداری. (الكافی، ج 2، ص 222)
10-چهار چیز مال و آبرو را می برد
همچنین آن حضرت در بیانی دیگر می فرماید: چهار چیز مال و آبرو را می برد: دوستی با شخص بی وفا و بخشش كردن به كسی كه سپاس و تشكر نكند و آموختن دانش به نااهلی كه گوش فرا ندهد و راز سپردن به كسی كه حفظش نكند. (آثار الصادقین، ج 8، ص 426) امام علی(ع) در این رابطه می فرماید: توفیق مرد در این است كه راز خود را به كسی گوید كه پوشیده اش دارد و احسان خود را به كسی رساند كه آن را فاش سازد. (همان، ص 420) بنابراین انسان با دوست خود لازم است در اظهار محبت و دوستی سنگ تمام بگذارد ولی چند درصد شیوه احتیاط لازم است و برخی رازها را نباید برای او بیان كند.
11- عدم تكبر و غرور
تكبر و غرور از جمله صفات رذیله و اخلاق سیئه انسان به حساب می آید، و همواره چنین فرد متكبر و مغرور، اطرافیان خود را از دست می دهد و نفرت دیگران را نسبت به خود برمی انگیزد. برعكس كسی كه متواضع و فروتن باشد همواره مورد لطف و عنایت دیگران قرار می گیرد. لقمان حكیم درخصوص مسایل اخلاقی و ارتباط با مردم و خویشتن مواعظی دارد كه نخست تواضع، فروتنی و خوشرویی را توصیه كرده و می گوید: با بی اعتنایی از مردم روی مگردان، «ولا تصعر خدك للناس» (سوره لقمان / 18)
و مغرورانه بر زمین راه نرو «ولاتمش فی الارض مرحا»(الاسراء / 37 و 38) چرا كه خداوند هیچ متكبر مغروری را دوست ندارد. «ان الله لایحب كل مختال فخور» (لقمان- 18) به این ترتیب لقمان حكیم به دو صفت بسیار زشت و ناپسند كه مایه از هم پاشیدن روابط صمیمانه اجتماعی است اشاره می كند: یكی تكبر و بی اعتنایی، و دیگر غرور و خودپسندی كه هر دو در این جهت مشتركند كه انسان را در عالمی از تو هم و پندار خودبرتربینی فرو می برند، و رابطه او را از دیگران قطع می كند. در حدیثی از پیامبر اكرم(ص) آمده است: كسی كه از روی غرور و تكبر روی زمین راه رود، زمین و كسانی كه در زیرزمین خفته اند، و آنها كه روی زمین هستند، همه او را لعنت می كنند.»
12- صداقت و شفافیت در آموزه های اسلامی
صداقت و شفافیت از ویژگی های مهم یك انسان مؤمن و سبب نجات و رستگاری او به حساب می آید و برعكس كذب، دروغ و نفاق موجب هلاكت و نابودی او می شود. پیامبر اعظم(ص) می فرماید: «النجاه فی الصدق، كما ان الهلاك فی الكذب» سربلندی و نجات انسان در صداقت و شفافیت است همچنانكه هلاكت و نابودی او در دروغ و عدم شفافیت است. علی(ع) در این زمینه می فرماید: راستی و راستگویی تو را نجات می دهد، هر چند كه از آن بیمناك باشی، و دروغ تو را نابود می كند گرچه از آن خطری بر خود حس نكنی (غررالحكم، ح 1118) همچنین وقتی از آن حضرت سؤال شد: گرامی ترین مردم كیست؟ فرمود: كسی كه همیشه و همه جا با راستی برخورد كند. (بحارالانوارج 17ص 9)
و بالاخره آن حضرت در وصف ایمان مومنان می فرماید: ایمان آن است كه راستی را اگر چه به زبانت باشد بر دروغی كه به سودت باشد، ترجیح دهی. (نهج البلاغه، ح 458)
13- اندازه نگه داشتن
افراط و تفریط در هر كاری، جنبه ضدارزشی به خود گرفته و از مسیر حق و عدالت خارج می شود كسانی كه در اولین روزهای آشنایی با افراد سفره دلشان را می گشایند و از گذشته و حال و آینده خود و اطرافیان می گویند، گمان می كنند، رسم صمیمیت را به جا آورده اند، در حالی كه چنین رفتاری حتی با دوستان چندین و چند ساله هم صحیح نیست و نباید تمام رازهای زندگی خود را در برابر افراد آشكار كرد حتی با دوستان نزدیك چرا كه روزی سبب پشیمانی خواهد شد. در روایتی از علی نقل شده است كه در دوستی با هركس اندازه نگه دار كه ممكن است روزی دشمن تو گردد و با دشمنت نیز رفتاری متناسب داشته باش كه شاید روزی با او دوست شوی. هم چنین آن حضرت در كلامی دیگر می فرماید: با مردم چنان آمیزش و رفتار كنید كه اگر در آن حال مردید «رفاقت و جدایی» بر شما بگریند و اگر زنده ماندید خواهان معاشرت با شما باشند. (نهج البلاغه، ح108). تاكید آن حضرت در این رابطه در حدی است كه می فرماید: ناتوان ترین اشخاص كسانی هستند كه نمی توانند برای خود دوست بگیرند، و ناتوان تراز آنان كسانی هستند كه دوستان موجود خود را از دست می دهند و قادر به نگهداری آنان نمی باشند.(نهج البلاغه، حكمت12)
14- آگاه ساختن از گرفتاری ها و مشكلات
سختی ها و مشكلات جزء لاینفك زندگی اجتماعی انسان است و هیچ كس بهتر از یك یار شفیق و دانا ما را در این سختی ها و گرفتاری ها یاری نمی رساند. امام صادق(ع) در این زمینه می فرماید: «هرگاه یكی از شما در تنگنا قرار گرفتید و با مشكلی مواجه شدید، دوست و برادرتان را آگاه سازید و خود را تنها نگذارید و به رنج نیفتید.» (میزان الحكمه، ج1، ص 86)
15- پذیرفتن عذر دوست
پذیرفتن عذر دوست یكی از نكات بسیار مهم در حفظ دوستی، داشتن خلق و خوی كریمانه است. برای نگاهداشتن دوستی های باارزش، نیاز به گذشت و اغماض و چشم پوشی از خطاهای یكدیگر داریم. عذر دوستت را در برابر خطا و اشتباه بپذیر و اگر عذری نداشته باشد تو زرنگی كن و برای خطای او درباره ات عذر بتراش. امام سجاد(ع) می فرماید: پوزش و معذرت خواهی دوست را هر چه بدانیم كه عذر او ناموجه است نباید رد كنیم. اصولا دوستی با اشخاص از خودراضی و پرتوقع كه هرگز عذرخواهی كسی را نمی پذیرند، دوامی نمی یابد. خداوند سریع الرضا است و بندگان مؤمن او با كسب این صفت الهی بخشنده و با گذشت هستند.
16- رعایت ضوابط در حین صمیمیت
انسان مؤمن و متعالی در روابط اجتماعی و تعاملات خود با دیگران، همواره در چارچوب ضوابط الهی و حدود آموزه های اخلاقی و انسانی برخورد می كند.
علی(ع) در این زمینه می فرماید: هر كس دوست خود را به طور پنهانی اندرز دهد، بر او احترام گذارد و هر كس دوستش را در جلوی مردم نصیحت كند، به وی اهانت كرده است.
با دوستت كه با تو قهر كرده پیوند برقرار كن، و اگر او با تو نامهربان شد و از تو دوری گزید، تو مهربان باش و نزدیك شو. هرگاه او به تو بخل ورزید تو عطا كن. وقتی او با تو برخوردی تند كرد تو نرمش نشان بده. اگر در رفتار با تو مرتكب خطا شد او را معذور بدار و با او چنان باش كه گویا خدمتكار او هستی و او ولی نعمت تو می باشد. اما به هوش باش كه این كارها را به جا انجام دهی نه بی جا و باغیر اهل آن.مام صادق(ع) در این رابطه می فرماید: رودربایستی و حرمت میان خود و برادرت را از بین نبر و آن را نگه دار، زیرا با از بین رفتن رودربایستی و حرمت ها، شرم و حیا نیز از میان می رود و نگهداشتن حرمت مایه پایداری دوستی است. (میزان الحكمه، ج1، ص66)