فلسفه صبر چیست؟

فلسفه صبر، رسیدن به هدف های عالی و تکامل انسان است. در سایه سار بردباری، تلاش فرد برای بروز علاقه و استعدادش بالا می رود. صبر جوهره همه خوبی هاست. صبر، آدمی را از هر نوع خودباختگی و شکست روحی در امان می دارد و جلو سرکشی و کجروی او را می گیرد. صبر نشان از اراده قوی آدمی است، ولی چون گاهی برخلاف خواست و احساسات درونی اوست، بسیار ناگوار می نماید. صبر، دلالت بر تحمل مشکلات ورضا به قضای الهی و پذیرش رنج برخویشتن درآزمون ظرفیت وجودی خویش است.

  • صبر تلخ آمد ولیکن عاقبت میوه شیرین دهد پرمنفعت
  • گندمی را زیر خاک انداختند پس ز خاکش خوشه ها برساختند
مولوی

صبر به معنای شکیبایی است و صبور کسی است که، در برابر رخدادهای زشت و زیبای زندگی، پایداری خود را از دست نمی دهد و ناخوشی ها وی را از میدان آزمایش خارج نمی سازد.

صبر، سرآمد صفات پسندیده انسانی است و با صبر می توان به جمیع کمالات دست یافت. بنابراین، آدمی باید در کسب هر صفت پسندیده ای بکوشد و چنانچه با کوشش و صبر گوهر گران بهایی به دست آورد، در حفظ آن کوتاهی نکند تا به آسانی از دستش ندهد.

  • صابری کردیم تا بند فرج بگشاد صبر راست گفت آن کس که گفت
الصبر مِفتاح الفرج مولوی

فضیلت صبر در کتاب و سنت

در قرآن کریم و روایت های پیشوایان دینی، از فضایل صبر و ثمره های آن بسیار سخن به میان آمده است که خداوند می فرماید:

آنها کسانی هستند که درجات عالی بهشت در برابر شکیبایی و صبر آنها به آنان ارزانی و پاداش داده می شود و در آنجا با درود و سلام با آنها برخورد می کنند.

ایمان به خداوند آرامش بخش است و نگرانی و اضطراب را از آدمی دور می کند. خداوند پس از برشمردن صفات دوازده گانه بندگان خاص خود، در جمع بندی، همین آیه را ذکر می کند و نام صبر را می برد، صفتی که سرچشمه تحقق همه صفات نیک است، چنان که به فرموده مولای متقیان علی علیه السلام :

موقعیت صبر نسبت به ایمان، مثل سر است به بدن و خیر نیست در بدنی که سر نیست و نه در ایمانی که صبر نیست، بر شما باد صبر و شکیبایی.

همان گونه که فرماندهی و بقای بدن بر عهده سر است، ضامن بقای ایمان هم صبر است.

حضرت محمد صلی الله علیه و آله نشانه های صابری را سه چیز معرفی می کند:

اول اینکه سست و کسِل نمی گردد، دوم اینکه ناراحت نمی شود و سوم شکوه و شکایت از پروردگارش نمی کند؛ زیرا اگر سست و کسل شود، تضییع حق می کند و زمانی که ناراحتی به خود راه دهد، ادای شکر نمی کند و زمانی که شکایت از پروردگار عزوجل کند، عصیان او را کرده است.

  • وین همه شهد و شکر کز سخنم می ریزد اجر صبری است کز آن شاخ نباتم دادند
حافظ

اقسام صبر

علمای اخلاق صبر را بر سه دسته می دانند که این تقسیم، برگرفته از منابع روایی است. در روایتی از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و نیز علی بن ابی طالب علیه السلام آمده است:

صبر بر سه قسم است: صبر بر بلیه و مصیبت، صبر بر اطاعت و عبودیت و صبر از گناه و معصیت و این قسم سوم از دو قسم اول بالاتر و پرارزش تر است.

1. مصیبت

با پدیدآمدن شرایط سخت و دشوار زندگی، شایسته است بر انسان که صبر پیشه کند و شکر خدای به جای آرد. گاهی آدمی با فقدان مال یا اولاد و یا بستگان و یا از دست دادن مقام و منصب، به اضطراب و تشنج و عدم کنترل روحی دچار می گردد که در این میان، باید از نیروهای باطنی خود برای پیکار با ناگواری ها بهره برد و صبر نیز یکی از این موهبت های الهی است که رشته های نومیدی و سستی را پاره می کند و او را بر مسند عزت و سعادت می نشاند. از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده است: «کسی که صبر را برای مصائب و گرفتاری های روزگار آماده نکند، ناتوان خواهد شد».

2. مقام طاعت و بندگی

انسان به حکم رسالتش، موظف به انجام تکالیف بندگی خویش است و در این رهگذر، وسوسه های شیطانی و تمایلات نفسانی در کمین اوست و بسا سستی و بی شوقی در پرداختن به امور عبادی (نماز، روزه، رعایت حریم ها و…) در او رخنه می کند، حال آنکه رمز کامیابی هر دو سرا، بسته به اطاعت از خدای بزرگ و مهربان است.

پایداری در فرمانبری خدا وظیفه ای است که، از جانب وجود مقدس حضرت حق برای بندگان معین شده است و برتری، همواره از آن کسانی است که گام هایی استوار بردارند. پس خداوند تبارک و تعالی آنان را همراهی می کند و از آن جا که لطف خداوند بر همگان یکسان است، هر آن که شایسته تر باشد، از انوار عنایت الهی بهره مندتر است.

مقتضای لطف خداوندی، رحمتی است یکسان بر همه موجودات، مگر آن کس که در اطاعت حق کوشاتر باشد، چنان که به فرموده حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله : «فرمانبرداری خداوند، رساننده هر چیزی است که طلب شود و رهاکننده از هر شری که پرهیز شود».

دست حاجت چو بری پیش خداوندی بر که کریم است و رحیم است و غفور است و ودود سعدی

قرآن کریم نیز در این باره می فرماید: «اگر به همان راهی که از سوی خدا تعیین شده است قدم بردارند و پایدار باشند، نعمت های حق را بر آنها سرازیر خواهیم کرد». (جن: 16)

3. صبر در مقام معصیت

صبر در مقام معصیت و گناه، صبری است که زمینه معصیت فراهم باشد، ولی آدمی خود را از افتادن در دام گناه نگاه دارد و با صبر و امید، از کشش آن در امان ماند. ارزش صبر در این مقام، بالاتر از دیگر صبرهاست؛ زیرا فقط انسان عابد عارف است که با خداشناسی کامل و حب او، به مهار نفس در برابر گناه نایل می شود. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

پایداری مومن در حفظ ایمان خود، از کوه هایی که به زمین ریشه دوانیده بیشتر و استوارتر است، زیرا کوه تراشیده می شود، ولی کسی را توانایی آن نیست که اندکی از دین مؤمن بکاهد.

  • صبوری مایه فیروزی آمد قوی تر پایه بهروزی آمد
  • صبوری میوه امیدت آرد صبوری دولت جاویدت آرد
  • به صبر اندر صدف باران شود دُرّ به صبر از لعل و گوهر کان شود پر
جامی

آثار تربیتی ـ اخلاقی صبر

1. تأثیر صبر بر قدرت تحمل

نازپروردگانی که در بستر نرم و راحت آرمیده اند، سرد و گرم جهان را نچشیده و گرفتاری های آن را ندیده اند و آزمون پایداری در برابر مشکلات را نداده اند و آنچه خواسته اند، بدون رنج و سختی برایشان فراهم شده است، آن گاه که تنها و دور از امکانات می شوند، توان ایستادگی در برابر هیچ مشکلی را ندارند و از انجام بدیهی ترین وظایف انسانی خود عاجزند و تنها انسان های صبورند که از هر گونه خودباختگی و شکست روحی در امانند.

2. بردباری، سبب تقویت ایمان

توکل به خداوند امیدآفرین، اراده خلاق و روح پایداری را در انسان بیدار می کند و او را به افقی تابناک تر رهنمون می سازد. ایمان، یگانه عاملی است که روان آدمی را نیرومند می سازد و گستره اختیارش را وسعت می بخشد، به گونه ای که از رویارویی با پیچیده ترین پیشامدها نهراسد و هرگز دچار ضعف و زبونی نشود.

صبر و شکیبایی، تمرین و ممارست مقدسات و پیامبران و آزمایش قدرت و استقامت آنان است، شکیبایی آنان را منجی و رهاننده خود ساخته و باعث فتح و چیرگی آنها بر مظالم استبداد گردیده است و صاحب سرنوشت ومقدرات خوبش شده اند.

میلتون

آدمی در زندگی خود، گاهی با حوادث و رخدادهای ناگوار رو به رو می شود و احساس می کند به تنهایی نمی تواند آنها را حل کند که بی گمان به مدد نیروی لایزال الهی و بردباری خویش، در حل شان پیروز خواهد شد. اتکا به خداوند، بر روح شکست خورده و ناامید اثری نیکو می گذارد و انسان مضطرب را به آرامش می رساند و او را از افکار پریشان آرام می سازد.

  • جهان سر به سر حکمت و عبرت است چرا بهر من زو همه غفلت است
  • گهی زو فراز آید و گه نشیب گهی شادمانی و گاهی نهیب
فردوسی

قدرت تحمل، نیروی ایمان آدمی را افزایش می دهد، بدون اینکه به تعادل درونی اش آسیب برسد.

3. امید، میوه درخت صبر

در سایه سار تحمل، امید جوانه می زند و دشواری ها را آسان می کند. آن گاه که ضعف و دودلی بر انسان چیره می شود و او را تا لبه پرتگاه ناامیدی پیش می برد، شکیبایی و امیدواری همچون تلألو آفتاب، یخبندان ناامیدی را از میان برمی دارند. با صبر و حلم می توان به اوج قله های سخت و دشوار زندگی رسید.

  • در هجر صبور باش یک چند کز صبر گشاده گردد این بند
  • صبر است کلید گنج مقصود از صبر به کام دل رسی زود