قال امام علی علیه السلام: فَاِنَّ المَرْأَهَ رَیْحانَهٌ وَ لَیْسَت بِقَهْرَمانَهٍ فَدارِها عَلی کُلِّ حالٍ وَ اَحْسِنِ الصُّحْبَهَ لَها لِیَصْفُوَ عَیْشُکَ؛(1)
علی علیه السلام می فرماید: زن همچون شاخه گل است و او کسی نیست که بار سنگین مسئولیت بر دوشش بگذاری. در هر حال با او مدارا کن و رفتاری نیکو داشته باش تا زندگی ات با صفا شود.
بخل ریشه بسیاری از خصلت های زشت و ناروا و منشأ گناهان فراوانی است. در روایات چند دسته بخیل شمرده شده اند؛ یک گروه کسانی هستند که از سلام کردن بخل بورزند: "اَلْبَخیلُ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلامِ؛ بخیل کسی است که در سلام کردن بخل بورزد."(2) یک سلام مگر چقدر مایه می برد که سلام کردن برای برخی افراد این قدر سنگین است!
گروه دیگری که در روایات بخیل شمرده شده اند، کسانی هستند که نام مبارک پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را بشنوند و بر او صلوات نفرستند:
اَلْبَخیلُ مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ؛(3) بخیل به تمام معنا کسی است که نام من نزد او برده شود و بر من صلوات نفرستد.
درباره محبت به خانم ها روایات فراوانی در متون روایی ما آمده است. گمان نکنید که این روایات _ نعوذ باللّه _ اسرائیلیات است و در گوشه و کنار روایات قرار دارد. بلکه این روایت در متون روایی فقهی ما در باب نکاح و ازدواج و در اخلاقیات، در ابواب مختلف و در باب حالات و سیره و روش عملی پیامبر و اهل بیت علیهم السلام آمده است. این هم به این دلیل است که مسأله زندگی و خانواده و آداب معاشرت با خانواده یکی از مسائل اساسی اسلام است.
محبت و مهرورزی به زنان سیره پیامبر و ائمه معصومین علیهم السلام بوده است. گروهی به محضر امام باقر علیه السلام رسیدند. دیدند آن حضرت محاسن شان را رنگ و زینت کرده اند و مثل یک جوان به خودشان رسیده اند. به حضرت عرض کردند: یابن رسول اللّه، شما هم مثل جوانان به خودتان رسیده اید و به اصطلاح امروز شیک کرده اید. حضرت فرمودند:
اِنّی رَجُلٌ اُحِبُّ النِّساءَ فَاَن_َا اَتَصَبَّغُ لَهُنَّ؛(4) من مردی هستم که زنان را دوست دارم و برای آنان محاسنم را رنگ می کنم.
گمان نکنید که امامان ما از آن مقدس هایی بوده اند که کاری به این کارها نداشته اند. فرمودند: این زیبایی و شادابی را برای زنان خودم انجام داده ام. بنابراین دوستی و محبت و مهرورزیدن به خانم ها از سیره های پیامبران و امامان است. اگر شما دوست نداری، شیعه امام باقر علیه السلام نیستی، یا فطرت شما دست خورده است.
مِنْ اَخْلاقِ الاْنْبیاءِ حُبُّ النِّساءِ؛(5) محبت به زنان از اخلاق پیامبران است.
در روایات از زنان تعبیرهای زیبا و عجیبی شده است که معرف روحیات و شخصیت آنان است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از زنان به عنوان "قواریر" یاد کرده است. قواریر جام های بلورینی هستند که باید با احتیاط و مدارا با آنان برخورد نمود؛ چرا که در معرض شکستن هستند، پیامبر خدا در این تعبیر فرمودند: "رِفْقاً بِالقَواریر"؛(6) یعنی با جام های بلورین _ زنان _ با رفق و مدارا رفتار کنید. و در برخی دیگر از روایات آمده است: "لا تَکْسِرُ القَواریرَ"؛(7) یعنی مواظب باشید آن ها را نشکنید!
قواریر در آیات قرآن هم آمده است. هنگامی که در سوره "هل اتی" از نعمت های بهشتی یاد می کند می فرماید: "قَواریرَ مِنْ فِضَّهٍ قَدَّ روها تَقْدیراً؛(8) ظرف های بلورینی از نقره که آن ها را به اندازه مناسب آماده کرده اند.
در این روایات می فرمایند: خانم ها همانند جام های بلورین، خیلی لطیف و ظریف و شکننده اند. جام های بلورین زود می شکند. آن ها آهن و چدن و فولاد نیستند. شفاف و زلال و شکننده اند. یعنی چیزی به آن ها نزنید، پرتاب نکنید. خیلی با ملاطفت با آن ها رفتار کنید. تندی، خشونت، بی مهری، بی اعتنایی با طبیعت آنان سازگار نیست. بسیار حساس و لطیف اند. مواظب رفتار خود با آنان باشید.
تعبیر دیگری که برای معرفی شخصیت و طبیعت زنان در روایات ما آمده است و شاید بتوان گفت بهترین تعبیری است که می توان در مورد آنان به کار برد، تعبیری است که حضرت علی علیه السلام در وصیت به فرزندشان، محمد حنفیه بیان فرموده اند: "اَلْمَرأَهُ رَیْحانَهٌ؛(9) زن، گل و ریحان است."
ریحان در زبان عربی به معنای گل است. گل موجودی لطیف، ظریف، خوش بو و معطر است. همه وجودش لطافت و زیبایی است. از گل غیر از لطافت و زیبایی نمی توانی بگویی. من گمان نمی کنم هیچ دینی به اندازه اسلام، و هیچ پیامبری به اندازه پیامبر اسلام، از زن دفاع کرده باشد. اگر خانم ها هستی خودشان را فدای پیغمبر و امامان کنند، کاری نکرده اند. شما زمان پیامبر را در نظر بیاورید، یا هر زمانی که خانم ها تحقیر شده اند و می شوند. همین الآن هم خیلی تحقیر می شوند. هر کس که بخواهد از خود بزرگی نشان دهد، این طایفه را تحقیر کرده است. نمی دانند که نباید این مخلوق زیبای خدا را تحقیر کرد.
از زن تعبیر به گل شده است. گل را باید بویید، باید تماشا کرد، باید با ظرافت و لطافت با او رفتار کرد. گل حساس است. به گرما، به سرما، به باد و طوفان حساس است. همه این عوامل تأثیر منفی بر روی آن می گذارد. از این جهت گلخانه ها معمولاً هوای معتدل و پاکی دارند. یعنی تندی ها، بی اعتنایی ها، قهرها و آزار و اذیت ها گل را زود پژمرده می کند و از بین می برد. باید با محبت با او برخورد کرد، باید با ملایمت و عطوفت با او رفتار کرد. احساسش را باید درک کرد. دختر شما، همسر شما، مادر شما و خواهر شما همه گل اند. نمی گوید همسر گل است، بلکه می گوید: زن گل است؛ یعنی خانم ها همه گل هستند:
اَلْمَرأَهُ رَیْحانَهٌ وَ لَیْسَتٌ بِقَهْرِمانَهٍ؛ زن گل است و قهرمان نیست.
قهرمان در زبان فارسی به پهلوان می گویند، ولی در زبان عربی به معنای کسی است که فرماندهی می کند؛ یعنی کارهای کلان و مهم و کمرشکن به دست اوست. از این رو کارهای مهم وکلان نباید در دست خانم ها باشد، خانم نمی تواند مرجع تقلید، قاضی، رئیس جمهور و پیغمبر و امام باشد. حضرت زهرا علیهاالسلام قطعاً از همه پیامبران، غیر از پیامبر بزرگ اسلام، بالاتر بوده و هست و حتی از همه امامان به جز امیرالمؤمنین علیه السلام بالاتر است، ولی این منصب را به او نداده اند. ممکن است زن درجه و مقام پیدا کند و خیلی هم بالا برود، ولی منصب رسمی اجتماعی و کارهای کلیدی و مهم و کلان از دوش آن ها برداشته شده است و بر دوش آقایان گذاشته شده است. چنان که قرآن کریم می فرماید: "اَلرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ"؛(10) قیومت و سرپرستی و مدیریت کلان باید در دست آقایان باشد، خانم ها برای این کار ساخته نشده اند. خانم ها برای کارهای سخت ساخته نشده اند.
علی علیه السلام در بیانی زیبا به فرزندشان محمد حنفیه به همین امر توصیه می فرمایند:
یا بُنَیَّ... اِنِ اسْتَطَعْتَ اَنْ لا تُمَلِّکَ الْمَرْأَهَ مِنْ اَمْرِها ماجاوَزَ نَفْسَها فَافْعَلْ فَاِنَّهُ اَدْوَمُ لِجَمالِها وَ اَرْخی لِبالِها وَ اَحْسَنُ لِحالِها؛(11) پسرم! ... و اگر بتوانی به زن بیش از حد خود تحمیل نکنی؛ این کار را بکن؛ زیرا با این کار زیبایی اش بادوام، خاطرش آسوده تر و حالش نیکوتر است.
کاری که به زنان واگذار می شود، باید هماهنگ و مطابق با روحیه و طبیعت لطیف آنان باشد. کارهایی که نیاز به محبت و عطوفت دارد. کارهایی که نیازمند احساس است. کارهایی که نیازمند مهرورزی و دلسوزی است. کارهایی همچون پرستاری و امور تربیتی. اما از واگذاری کارهایی که در شأن خانم ها نیست، نهی شده است. مثلاً اجازه نداده اند که خانم ها قاضی شوند. چون قاضی باید قوه عاقله اش قوی باشد. تابع احساسات نباشد. تحت تأثیر عوامل احساس برانگیز و عاطفه برانگیز نباشد. حکمی که می خواهد صادر کند باید بی طرفانه باشد و مغلوب احساسات نباشد.
اگر شخصی را آوردند که محکوم به اعدام است؛ مثلاً کسی را کشته است. اگر محکوم شروع به گریه کرد، یا زن و بچه او شروع به گریه کردند، قاضی نباید تحت تأثیر قرار گیرد. و این نوعاً در زنان محقق نمی شود؛ چون زن پر از احساس وعاطفه است. خداوند طبیعت او را این چنین خلق کرده است. او برای کارهایی ساخته شده است که نیازمند احساسات و عواطف است و از عهده مرد خارج است. آن روحیه ای که مرد دارد، زن ندارد و آن روحیه ای که زن دارد مرد ندارد. هر کدام برای کاری ساخته شده اند. خانم ها بیشتر برای کارهای داخل خانه، تربیت فرزندان، پرستاری، پذیرایی، بچه داری و... ساخته شده اند.
یکی از عوامل شادابی خانواده ها تعیین حدود مسئولیت افراد در خانواده است. با تقسیم کار، عدالت اجتماعی در محیط کوچک خانواده سعادت می آفریند و زن را از دخالت در اموری که سزاوار نیست بازمی دارد. امام صادق علیه السلام فرمودند: حضرت فاطمه علیهاالسلام کارهای مربوط به زندگی با حضرت علی علیه السلام را این گونه تقسیم کردند: آسیاب کردن گندم، خمیر کردن آرد و پختن نان به عهده فاطمه علیهاالسلام و کارهای بیرون منزل از قبیل جمع آوری هیزم، آوردن آب و نظافت به عهده علی علیه السلام .(12)
امام صادق علیه السلام فرمودند: این تقسیم کار با رهنمود رسول خدا صلی الله علیه و آله انجام گرفت. آن گاه که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: کارهای داخل منزل را فاطمه علیهاالسلام و کارهای بیرون منزل را علی علیه السلام انجام دهد، حضرت زهرا با خوشحالی فرمود:
فَلا یَعْلَمُ ما داخَلنی مِنَ السُّرُورِ اِلاَّ اللّهُ بِاِکْفائی رَسُولُ اللّهِ تَحَمُّلَ رِقاب الرِّجالِ؛(13) جز خدا کسی نمی داند که از این تقسیم کار تا چه اندازه خوشحال شدم؛ زیرا رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است بازداشت.
امام صادق علیه السلام فرمودند: "جِهادُ الْمَرأَهِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ؛(14) جهاد زن خوب همسرداری است."
این تعبیر، بسیار زیبا و عجیب است؛ جهاد زن، دنیا و آخرت زن، سعادت زن، سیر و سلوک زن، عبادت زن این است که خوب همسرداری کند. در خانه برای خودش و همسرش، برای تربیت یک نسل، کانونی پر از مهر و محبت فراهم سازد. هر چه روی این سرمایه گذاری کند، به خدا و پیامبر نزدیک تر است. پیامبر گرامی اسلام از یاران خود پرسید: در کدام لحظه زن به خدا نزدیک تر است؟ پاسخ مناسبی مطرح نشد. تا این که حضرت زهرا علیهاالسلام سؤال پدر را شنید و پاسخ داد:
اَدْنی ما تَکُونُ مِنْ رَبِّها اَنْ تَلْزِمَ قَعْرَ بَیْتِها؛(15) آن لحظه ای که زن در خانه خود می ماند (و به امور زندگی و تربیت فرزندان می پردازد) به خدا نزدیک تر است.
زن هر چه از اجتماعات بیرون باشد و از اختلاط با نامحرمان فاصله بگیرد، به خدا نزدیک تر است. در روایت آمده است : "مَسْجِدُ الْمَرأَهِ بَیْتُها؛ مسجد زن خانه اوست."(16) حتی فرمودند: هنگامی که زن نمازش را به تنهایی در خانه می خوانند، بیست و پنج درجه نمازش برتر از وقتی است که به جماعت در مسجد می خواند.(17) اگر در خانه نماز بخواند بهتر است.
فاطمه زهرا علیهاالسلام مسجد در کنار خانه اش بود، ولی در جماعت شرکت نمی کرد. روایتی ندیده ام که آن حضرت نمازش را در مسجد خوانده باشد. پیامبر خدا و امیرالمؤمنین علیهماالسلام نماز را به جماعت در مسجد می خوانند، اما فاطمه زهرا و زینب علیهماالسلام ، در مسجد و جماعت شرکت نمی کردند.
باز می فرمایند: در نماز هر چه صدای زن از مردهای نامحرم دورتر باشد، ثوابش بیشتر است.(18) اگر زن از درون کار کند، به خدا نزدیک می شود. الآن درصدد بحث همسرداری نیستیم، می خواستیم بگوییم که زن قهرمان نیست و کارها و مدیریت های کلان از روی دوش او برداشته شده است.
امیرالمؤمنین علیه السلام در ادامه روایت می فرمایند: "فَدارِها عَلی کُلِّ حالٍ؛ در همه حال با همسرت مدارا کن."نمی گوید در بعضی از مواقع، بلکه می گوید: در هر حال مدارا کن. ما کم عمومی داریم که تخصیص نخورده باشد؛ یکی هم همین جاست. در برخی دیگر از روایات می فرماید: "فَدارُوهُنَّ عَلی کُلِّ حالٍ؛(19) در هر حال با آنان مدارا کنید." با آن ها درگیر نشوید، جنگ و نزاع نکنید. اختلاف نکنید که زندگی خود را متلاشی و ناراحتی خود و دیگران را فراهم می کنید.
در ادامه می فرماید: "وَ اَحْسِنِ الصُّحْبَهَ لَها؛ با همسرت مصاحبت و همنشینی نیکو داشته باش." معاشرت و برخورد و گفت و گوی شما با او به نحو احسن باشد. نتیجه همه اینها به خود شما و زندگی شما باز خواهد گشت: "لِیَصْفُوَ عَیْشُکَ؛ تا این که زندگی خوب و با صفایی داشته باشی."این ها همه برای یک زندگی سالم، خوب، گرم، صمیمی و با محبت و صفاست