مشاوره

بسم الله الرحمن الرحیم

مشاوره

چکیده

قرآن کریم و دین مبین اسلام به عنوان مهمترین هدیه ی خداوند در راستای تربیت بندگان، به اصول اساسی تربیت توجه ویژه داشته است. مشاوره یک اصل مهم در تربیت به خصوص تربیت عقلانی ست و مورد توجه خاص قرآن کریم و پیشوایان دین اسلام قرار گرفته است.

تأکید بر مشاوره دادن و مشاوره گرفتن در آیات قرآن و روایات ائمه وجود دارد. بررسی این متون دینی جنبه های زیبائی از دین اسلام و توجه و احاطه آن به ابعاد روح انسانی را به خوبی نمایان می کند و درس هائی را درباره فرایند مهم و پسندیده ی مشاوره به ما می آموزد.

مقدمه

پیامبر اکرم (ص) که پاکترین مخلوقات خداوند است و هیچگاه گناه یا خطا یا سهوی ندارد؛ قطعا بهترین راه حل ها را برای تمام مشکلات و مسائل مختلف می داند و در زمان مناسب نیکوترین تصمیم ها را می گیرد اما با این حال خداوند در قرآن کریم او را امر به مشورت می نماید.

همچنین در سیره معصومین حکایت های بسیاری از مشورت ایشان با اصحاب خود وجود دارد. این مرام معصومین با وجود عصمت ایشان نشان از اهمیت و فوائد پنهان مشاوره می دهد و همچنین انگیزه ای می شود تا انسان درباره مباحث مشورت در دین مبین اسلام تحقیق و تفکر کند.

معنای لغوی

مشورت بر وزن «مفعله» اسمی از ماده «شور» است.[1] این ماده به معنای خارج کردن و بیرون کشیدن می باشد.[2] از این رو واژه مشورت به معنای بیرون کشیدن و برگزیدن امری ست از گفتار یا رفتار یا اعتقاداتی که از جماعت به دست آمده است.[3] بنابراین کلمه مشورت در میان عوام مردم به معنای نظر خواهى با مراجعه بعضى به بعض ديگر به کار می رود.[4]

واژه مشاوره همچنین اصطلاحی خاص در علم روانشناسی ست. این اصطلاح در علم روانشناسی عبارت است از فرایند پویایی که طی آن مشاور بر اساس اصول ارتباطات انسانی معنادار تکیه بر مهارت ها و تجربه های سودمند به برقراری ارتباط با مراجع پرداخته، به وی فرصت می دهد که به راحتی و با آرامش خاطر مسأله یا مشکل یا رفتار نابهنجار خود را مطرح نماید و در همین فرایند زمینه را برای تشخیص و رفع مشکل یا درمان نابهنجاری مراجع فراهم می آورد.[5]

مشورت در اصطلاح قرآنی به معنای نظر خواهی از راه مراجعه یک فرد به شخص دیگر است. در سه آیه به کار رفته در قرآن در سوره های بقره/233، آل عمران/159 و شوری/38 به همین معنا آمده است.

اهمیت مشاوره

مشاوره یکی از اصول مسلم تربیت دینی است؛ از این رو در رهنمودهای پیشوایان دین اسلام و کتاب آسمانی آن، قرآن اشارات بسیاری به مشاوره شده است. در قرآن کریم در سه آیه از مشورت و مشاوره صحبت می کند؛ در آیات بقره/233، آل عمران/159 و شورى/38. نکته پر اهمیت اینکه در سوره آل عمران خداوند به پیامبر اکرم که عقل محض و بی نیاز از تمام عقول است؛ امر می کند که با اصحاب خود مشورت کند. در صورتی که شخص پیامبر کسی ست که بهترین تصمیم ها از ناحیه اوست.

همچنین برای اهمیت مشاوره و مشورت آیه ی سوره بقره نیز شاهد آورده می شود. در این آیه خداوند درباره مسئله ای کوچک مومنان را به مشورت دعوت کرده است:

«...و اگر آن دو، با رضايت يكديگر و مشورت، بخواهند كودك را (زودتر) از شير بازگيرند، گناهى بر آنها نيست...»

پیام:

در اين آيه درباره يك موضوع خانوادگى كه جزء مسائل بزرگ و مهم به حساب نمی آید، چنين رهنمون داده مى شود كه زن و مرد درباره بازگيرى كودك خود از شير مادر با يكديگر مشورت كنند. توصیه به مشورت درباره چنين موضوعى، اهمیت و لزوم مشورت در مسائل بزرگ تر را به خوبی روشن می کند.[7]

علاوه بر آیات، در گفتار و سیره رسیده از پیامبر و ائمه نیز تاکید بسیاری به مشورت شده است و ده ها روایت در این زمینه وجود دارد. امیر المومنان علی (علیه السلام) در نهج البلاغه، درباره اهمیت مشورت، صفات مشاور و دیگر مباحث مشورت احادیث بسیاری دارد. در همین راستا امام علی (علیه السلام) در حدیثی عاقل را محتاج مشورت می داند و می فرماید: لَا يَسْتَغْنِي الْعَاقِلُ عَنِ الْمُشَاوَرَة[8] هيچ خردمندى از مشاوره بى نيازى نمى جويد. کسی که خردمند باشد، در کارهای مهم، خود را محتاج به مشورت می داند و هیچ تصمیم مهمی را بدون مشورت اتخاذ نمی کند.[9]

گذشته از تاکیداتی که در متون دینی برای مشورت می توان یافت، تأکیدات عقلی نیز بر لزوم و ضرورت این اصل مهم تربیتی وجود دارد. هر انسان خردمندی به این ضرورت اعتراف دارد که با توجه به وسعت موضوعات و پيچيدگى مسائل و نيز گستردگى اطلاعات، کسی به تنهايى قادر به بررسى و شناخت همه مسائل و به دست آوردن همه اطلاعات لازم در مورد يك مسئله و شناسايى جوانب مختلف آن نيست؛ در نتيجه عقل حکم می کند که برای یک تصمیم گیری منطقی و نیکو باید از مشورت بهره برد.[10]

جامع نبودن حسن و جواز مشورت

سخن گفتن از اهمیت بسیار مشورت، نباید زمینه ی این تفکر شود که مشورت در همه امور جایز و نیکو است. مسائلی وجود دارد که مشورت در آنها نه تنها نیکو نیست؛ بلکه جایز هم نمی باشد. فرد تنها می تواند در اموری با دیگران مشورت کند که اختیار کامل آن امور را داشته باشد.[11] احکامی مانند احکام الهی که اختیار آنها در دست کسی نیست، نمی تواند مورد مشورت قرار گیرد؛ بلکه وظیفه انسان در مورد این امور طبق دستور الهی است و اگر مشورت در این موارد جایز باشد با غرض شریعت و دین در تضاد است.[12]

امر به مشورت به پیامبر اکرم و سیره ایشان در مشورت کردن با اصحاب نیز تنها در طرز اجرای دستورات و نحوه پیاده کردن احکام الهی بود و هیچ گاه در قانون گذاری و اصل احکام الهی مشورت نمی کرد.[13]

تاثیر مشاوره در تربیت عقلانی

مشورت در مسیر تربیت عقلانی یکی از اصول مهم و اساسی می باشد. در فرایند مشورت، مشاور و مراجع رشد عقلی می کنند و تحت تربیت عقلانی قرار دارند؛ از این رو نمی توان گفت مشورت گرفتن یا مشورت دادن وظیفه مربی برای تربیت متربی است؛ بلکه مربی خوب کسی است که متربی خود را مشاور خود قرار دهد و در موازات آن به او بیاموزد که در فعالیت های خود مشورت با دیگران را فراموش نکند تا از این رهگذر متربی هم از تربیت عقلانی مشورت دادن و هم تربیت عقلانی مشورت گرفتن بهره مند شود.

علاوه بر این مربی می تواند برای نائل شدن به هدف تربیت عقلانی از مشورت به عنوان یک وسیله برای کشف و بیرون کشیدن افکار و میزان استعداد متربی خود استفاده نماید؛ بنابراین مشاوره از سه جهت می تواند در تربیت صحیح عقل، نقشی مؤثر ایفا کند. در آموزه های عمیق و علمی دین اسلام که همگانی و همیشگی است، به هر سه نوع تاثیر مشاوره در تربیت اشاره شده است که در ذیل به آنها اشاره می کنیم:

1. مشورت دادن و رشد عقل

یکی از تأثیرات مشاوره بر تربیت صحیح عقلانی تاثیر مشاوره دادن در رشد و اصلاح عقل است. کسی که در موضوعی فکر خود را متمرکز کند و سعی در رفع مشکل آن کند، قطعا از نظر عقلی رشد یافته تر و تربیت یافته تر از کسی است که در این حیطه فعالیت کمتری دارد. اگر فردی در مقام مربی از متربی خود مشاوره بگیرد و او را مورد مشورت قرار دهد، باعث بالا رفتن اعتماد به نفس در او می شود. شخصی که مورد چنین تربیتی قرار می گیرد، به اندیشه خود اعتماد پیدا کرده و به تفکرات خود احترام می گذارد که این خود قدم بلندی در مسیر تربیت عقلانی به شمار می رود.

یک مربی وقتی می تواند تاثیری صحیح و دلخواه در تربیت عقلانی متربی داشته باشد که به متربی اعتمادی صحیح نسبت به اندیشه و تفکراتش دهد. اهمیت این اصل به اندازه ای است که در سیره پیشوایان دین اسلام گفتار بسیاری درباره شریک کردن افراد در مشورت آمده است و قرآن کریم نیز به این نکته اشاره داشته، می فرماید:

«... و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطراف تو، پراكنده مى شدند. پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش بطلب! و در كارها، با آنان مشورت كن! اما هنگامى كه تصميم گرفتى، (قاطع باش! و) بر خدا توكل كن!...»

نکته

این آیه و آیات اطراف آن در ایام جنگ احد نازل شده و ناظر به آن جریان می باشد.

امر به مشورت در این آیه به شخص پیامبر است که از بینش و دانش خداداد برخوردار بوده و احتیاجی به مشورت دیگران ندارد. پیامبر اکرم از گناهان کبیره و صغیره معصوم می باشد و بهترین اخلاق را دارد و نظر و رأی وی نیکوترین نظرهاست. پیامبر کسی است که عقل و تدبیرش از همه کامل تر است؛ از این رو صحیح نیست بگوییم که پیامبر با صحابه مشورت می کرد به دلیل اینکه به نظر و رأی آنها احتیاج داشت.

پیام

با توجه به اینکه پیامبر از جمع کردن و شنیدن نظر صحابه و مشورت با آنها بی نیاز بود؛ می توان هدف از این امر را تربیت نفوس و عقل اصحاب دانست. پیامبر با اصحاب خود مشورت می کردند تا اصحاب از آن به بعد در زمان تصمیم گیری و تعقل قدرت بیشتری داشته باشند و درست عمل کنند. از این رو روشن می شود که نظر خواهی از متربی و مشورت با او باعث رشد و تربیت عقل و شوکفایی استعداد او می شود و ذهن او را آماده می کند تا در مواقع حساس تصمیمات صحیح و بجایی بگیرد.

پیام دوم این آیه در زمینه مشورت درباره تصمیم گیری بعد از مشورت است. همان اندازه كه به هنگام مشورت بايد، نرمش و انعطاف بخرج داد، در موقع اتخاذ تصميم نهايى بايد قاطع بود. در این آیه مسئله مشاوره به صورت جمع ذكر شده؛ ولى تصميم نهايى تنها به عهده پيامبر (ص) و به صورت مفرد ذكر شده است. اين اختلاف تعبير، اشاره به این پیام دارد که در مطالعه مسائل مختلف باید نظرات گوناگون و جوانب مختلف مسئله را در نظر گرفت؛ اما در هنگام تصمیم گیری نهایی باید یک نفر تصمیم بگیرد و در غیر این صورت باعث هرج و مرج و اختلاف و در نهایت شکست می شود.

تأثیر مشورت دادن در تربیت و رشد عقل در روایات نیز مورد توجه قرار گرفته است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و برخی از ائمه اطهار (علیهم السلام) در تربیت صحیح فرزندان دوران تربیت را به سه دوره تقسیم می کنند که هر کدام خواص خود را دارد؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله) در این باره می فرمایند:

الْوَلَدُ سَيِّدٌ سَبْعَ سِنِينَ وَ عَبْدٌ سَبْعَ سِنِينَ وَ وَزِيرٌ سَبْعَ سِنِين ...

فرزند تا هفت سال حاكم است (يعنى آزاد) و تا هفت سال بنده است (يعنى بايد كاملا تحت تربيت باشد)، و هفت ساله سوم وزير است (بايد مورد مشورت قرار گيرد)...

علاوه بر این حدیث، احادیث دیگر از ائمه مانند حدیثی از امام صادق (علیه السلام) با همین مضمون وجود دارد، این احادیث به همراهی یا وزارت کودک در دورانی از تربیت اشاره دارد و مسئولیت و وظیفه مشاوره دادن را بر دوش جوانان می گذارد؛ زیرا که این عمل باعث رشد و تربیت عقلانی آنان می شود. عقل و اندیشه جوان با مصلحت اندیشی و تفکر در روی مسئله ای خاص و مشورت دادن درباره آن مسئله هرچه سریع تر رشد می کند.

2. مشورت گرفتن و رشد عقل

در زمینه مشورت بیشترین توصیه هایی که شده است، در رابطه با مشورت گرفتن است. مشورت گرفتن در شرع مورد توجه بسیاری قرار گرفته است و همین طور خردمندان نیز به آن توصیه های بسیاری کرده اند.

کسی که در حل مشکلی از مشورت دیگران استفاده می کند، در حقیقت به جای استفاده از یک اندیشه و تفکر از چندین اندیشه بهره برده و بهترین راه را برای رفع مشکلش پیدا کرده است. علاوه بر این پس از هر بار مشورت به ابعاد و جوانب بیشتری از مسئله احاطه پیدا کرده و هر بار تصمیمی قاطع تر و عاقلانه تر و عقلی رشد یافته تر و تربیت شده تر از گذشته دارد. گویا جوانبی که اندیشه اش از آنها غافل بود را با شریک شدن در عقل دیگران و از دید عقل آنها در نظر می گیرد. از همین رو امام علی (علیه السلام) در حدیثی مشورت را شرکت در عقل دیگران می داند و می فرماید:

مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ هَلَكَ وَ مَنْ شَاورَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِي عُقُولِهَا

هر كس خود رأى شد به هلاكت رسيد و هر كس با ديگران مشورت كرد، در عقل هاى آنان شريك شد.

این فرموده برای تشویق به مشورت است و از این جهت مشورت کننده را در خرد دیگران شریک می داند که او از نتیجه خرد دیگران استفاده می کند و به کمک اندیشه و تفکر دیگران بهترین اندیشه و تفکر را برای خود ایجاد می کند.

گرچه مشورت به عنوان فرایندی یاورانه بین دو نفر برای حل مشکل یا رفتاری اشتباه تلقی می شود؛ اما طبق آموزه های دینی و یافته های تجربی مشورت به همان اندازه که در رفع مشکل یا رفتار فعلی شخص تأثیر دارد، در تربیت عقل و اندیشه او نیز مؤثر است. کسی که از صاحبان خرد و تخصص مشورت می گیرد پلکانی برای رشد و ترقی عقل خود از تفکرها و عقل های دیگران ساخته است. مشورت کننده با دیگران با شنیدن و جمع کردن نظرات دیگران به عقل خود این امکان را می دهد تا فراگیرد به زوایایی توجه کند که تا کنون به آنها توجه نداشته است. یادگیری و توجه به زوایای مختلف نگرش به موضوعی که انسان بر روی آن تفکر می کند و همچنین آشنایی با طرق مختلف اندیشیدن و کسب علومی که ذهن انسان با آنها آشنا نیست از فوائد مسلم مشورت یا حتی از اهدافی است که در فرایند مشورت دنبال می شود.

قرآن کریم نیز مشورت گرفتن را مورد توصیه و تأکید قرار داده است و خداوند در سوره شوری از مؤمنین مي خواهد در حل مسائل خود از طریق شوری و مشورت وارد شوند؛ حتی به صورتی عمل کنند که این فعل برایشان تبدیل به عادت شود:

و كسانى كه دعوت پروردگارشان را اجابت كرده و نماز را برپا مى دارند و كارهايشان به صورت مشورت در ميان آنهاست و از آنچه به آنها روزى داده ايم انفاق مى كنند.

پیام

از فراز "امرهم شوری بینهم" که بدون قید بیان شده است و همچنین استفاده از کلمه امر که دایره مصداقی آن بسیار وسیع می باشد، مشخص می شود که مشورت کردن و شورا باید در بین مؤمنان به صورت یک عادت همیشگی تبدیل شود.

پس از بحث شورا در آیه فراز "وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ" قرار گرفته است. این فراز از آیه نشان می دهد که مشورت کردن مانند بخشیدن و انفاق کردن است. کسی که به فرد دیگری درباره مشکلی مشورت می دهد؛ چنان است که تفکر و اندیشه خود را به او بخشیده است. چون نتیجه و ثمره اندیشه مشورت دهنده به مشورت گیرنده می رسد. اما اگر در اجتماعی صفت رذیله بخل وجود داشته باشد؛ دیگر کسی به فکر کمک کردن به دیگری نیست و طبیعتا در چنین جامعه ای مشورت مورد نظر قرآن انجام نخواهد شد.

مشاوره وسیله ای برای کشف افکار در تربیت عقلانی

مشاوره از طریق دیگری نیز می تواند در تربیت عقلانی مؤثر باشد. یکی از فواید مهم مشاوره برای کسی که مشورت می گیرد، این است که از افکار مشورت دهنده با خبر شده و بتواند آن را در جهتی صحیح هدایت کند. انسان در هنگام مشورت ارزش شخصیت و اندیشه طرف مقابل را کشف کرده، دغدغه فکری او را شناسایی می کند، جهت بینش فرد به مسائل را پیدا و بهترین اطلاعات مورد نیاز درباره ذهنی که می خواهد تربیت کند، را کسب می نماید.

از این جهت برخی سر مشورت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه (عليهم السلام) با ياران خود را در این می دانند که گر چه معصومین از مشورت با دیگران بی نیاز بوده اند؛ اما مهم برای ایشان کشف افکار و باطن افراد تحت تربیتشان بوده است. تا از این طریق بهترین مسیر را برای تربیت افکار اصحاب خود بیابند. برخی از مفسران امر خداوند به پیامبر (صلی الله علیه و آله) را نیز از این جهت دانسته اند.

صفات مشاور

برای انجام مشورتی تاثیر گذار و مفید در تربیت عقلانی، باید به این نکته نیز توجه شود که هر انسانی شایستگی و لیاقت مشورت را ندارد، برخی از افراد دارای نقاط ضعفی هستند که مشورت با آنها نه تنها موجب تربیت عقلانی و هدایت صحیح انسان نمی شود؛ بلکه مایه به اشتباه رفتن انسان در اندیشه اش شده و انحطاط عقلانی را به جای تربیت عقلانی به ثمر می آورند. از این رو همیشه برای انتخاب مشاور باید معیارهایی وجود داشته باشد. برخی از این معیارها در گفتار گوهر بار پیشوایان دین اسلام وجود دارد که به مهم ترین آنها اشاره می کنیم.

1. تقوا داشته باشد؛

مشاور باید با تقوا، آزاد از هوای نفس و خدا ترس باشد. تا در مسیر مشاوره خدا را در خاطر داشته و از ارائه مشاوره ای که مطابق خواسته های نفس خودش است، پرهیز کند. اگر مشاور در طول مشورت به یاد خداوند باشد بهترین و مفیدترین پیشنهادی را که به ذهنش خطور می کند، ارائه می دهد؛ حتی اگر آن پیشنهاد به ضرر خودش باشد.

در این باره امام صادق (علیه السلام) در حدیثی می فرمایند: شَاوِرْ فِي أَمْرِكَ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَل در كار خويش با كسانى مشورت كن كه از خداى عز و جل بترسند.

2. خردمند باشد؛

کسی که می خواهد از مشاوره برای تربیت عقلانی و پیشرفت تفکر خود سود ببرد، باید مشاوری را برگزیند که خود از نظر عقلی تربیت یافته و هدایت شده باشد. از این رو خردمندی و صاحب علم بودن در مشاوره یکی از معیارهای مهم می باشد.

از این رو امیر المومنین علی (علیه السلام) درباره خردمند بودن مشاور می فرماید: شَاوِرْ ذَوِي الْعُقُولِ تَأْمَنِ الزَّلَلَ وَ النَّدَم مشورت كن با صاحبان عقلها تا ايمن گردى از لغزش و پشيمانى.

3. دارای تجربه باشد؛

خصوصیت دیگر برای مشاور که باید مراعات شود، داشتن تجربه است. مشاور علاوه بر شرائطی که گذشت باید از تجربه در زمینه ای که مشورت می دهد، برخوردار باشد.

درباره تجربه مشاور امام علی (علیه السلام) در حدیثی می فرماید: أَفْضَلُ مَنْ شَاوَرْتَ ذُو التَّجَارِب ... افزونترين كسى كه مشورت كنى با او صاحب تجربه ها است...

منابع برای مطالعه بیشتر

برای آگاهی بیشتر علاقه مندان نسبت به «اصل مشورت در تربیت عقلانی از منظر قرآن کریم» منابع مختلفی را می توان نامی برد؛ اما برای نویسنده منبعی که به طور مستقل در این باره سخن بگوید یافت نشد. بلکه برای معرفی منبع باید این موضوع را به ریز موضوعات تبدیل کرد و برای هر کدام از ریز موضوعات منابعی ذکر نمود.

فصل سوم کتاب «تحلیلی بر روش های تربیت نفس و اهداف آن در فرهنگ وحی» نوشته آقای اکبر دهقان منتشر شده در تهران مركز فرهنگي درس هايي از قرآن در سال 1379 در زمینه تربیت عقلانی می باشد و مشاوره به عنوان یکی از روش های تربیت عقلانی در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است.

برای آگاهی نسبت به مشورت از دیدگاه پیشوایان به خصوص امیر المؤمنین امام علی (ع) کتاب «مدیریت علوی» نوشته ابوطالب خدمتی منتشر شده در قم پژوهشکده حوزه و دانشگاه در سال 1382 از صفحه 74 تا صفحه 87 مطالب مفیدی دارد.

همچنین در زمینه مباحث مشورت از منظر قرآن کریم کتاب «شورا، وحدت، امنیت از دیدگاه قرآن و امیر المؤمنین علی علیه السلام» نوشته جعفر شیخ الاسلامی منتشر شده توسط انتشارات اسلامی در سال 1379 بسیار سودمند است.

خاتمه

بحث مشورت برای تمام اقشار جامعه مورد ابتلاء، مفید و قابل ارائه است؛ اما اگر در ارائه آن برای گروه های سنی مختلف به نکات زیر توجه شود بهتر است:

1. گروه کودکان و نوجوانان: تمام مباحث ارائه شده برای این گروه سنی بهتر است با داستان های شیرین و جذاب همراه باشد. حکایت های جالبی در زمینه تصمیم گیری صحیح به کمک مشاوره وجود دارد که می توان برای این گروه سنی از آنها استفاده کرد.
2. قشر علمی جامعه: اشاره به توجه قرآن به جنبه های مختلف مشورت و دقت پیشوایان دین در مسائل ریز مشورت به همراه طرح آثار و فوائدی که بر این مسائل مترتب است و مورد تأیید عقل و علم نیز می باشد، می تواند برای قشر علمی جامعه جذاب و مفید باشد.