پیوستگی زکات با نماز در روایات

پیوستگی زکات با نماز در روایات

در کلمات معصومان علیهم السلام ذکر زکات در کنار نماز و سخن از ارتباط میان آن دو، در پاره ای از روایات آمده است؛ البته این مسئله در احادیث مذکور با تعابیر مختلفی مطرح شده است که در این بخش برخی از آنها را مرور می کنیم:

1 - در تفسیر علی بن ابراهیم⁽¹⁾ (منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام) روایتی جامع و کامل در این موضوع آمده است که ترجمه آن را تقدیم می کنیم:

"...اما زکات؛ پس پیامبرصلی الله علیه وآله(درباره آن) فرمود: هر کس زکات (مال خود) را به مستحق بدهد و نماز را با حدود و شرایطش به جا آورد و به این دو (نماز و زکات) چیزی از گناهان که آن دو را باطل کند، ملحق نکند، در روز قیامت در حالی وارد محشر می شود که تمام حاضرین در عرصات قیامت به حال او غبطه می خورند تا این که نسیم بهشتی او را تا بالاترین غرفه ها و تالارهای بهشت، به محضر محمد و خاندان طیبین و طاهرین آن حضرت - که این شخص آنها را دوست می داشته - بالا می برد.

هر کس که نسبت به زکات مالش بخل بورزد و (لی) نمازش را به جا آورد، نمازش نگاه داشته می شود و به آسمان نمی رود تا وقتی که زکات مالش بیاید، پس اگر زکات را داد، آن زکات، به صورت راهوارترین اسبها برای حمل نمازش در می آید و نماز را تا ساق عرش با خود می برد و حمل می کند؛ پس خداوند عزوجل (خطاب به آن شخص) می فرماید:

در بهشت (با این مرکب) سیر کن و تا روز قیامت در آن بتاز پس تا هر کجا که تاختن تو به آن منتهی شد، همه آن و راست و چپ آن برای توست؛ پس آن اسب شروع به تاختن می کند به طوری که در هر روز در یک چشم به هم زدن با هر پَرش و جهش مسافت یک سال را طی می کند تا این که به جایی که خداوند تعالی می خواهد منتهی می شود.

پس همه آن مقدار طی شده و مثل آن مقدار از جهت راست آن و چپ آن و مقابل آن و پشت آن و بالای آن و زیر آن، برای آن شخص است. و (لی) اگر نسبت به زکاتش بخل بورزد و آن را پرداخت نکند، امر می شود (به ملائکه که نمازش را به او برگردانند )پس نماز به آن شخص برگردانده می شود و نمازش در هم پیچیده می شود همچنان که لباس کهنه را می پیچند و آن را به صورت آن فرد می زنند و (به او )گفته می شود: ای بنده خدا! این نماز بدون زکات به چه دردت می خورد!"

روایت اول: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود:

"لا یَقبَلُ اللهُ عزوجلّ صلاهَ رجلٍ لا یُؤدّی الزکاه حتی یَجمَعَهُما فانّ الله عزوجل قد جَمعَهُما فلا تُفَرّقوا بینهما"⁽²⁾

"خداوند عزوجل نماز کسی را که زکات ندهد قبول نمی کند تا وقتی که میان آن دو جمع کند؛ زیرا خداوند آن دو را جمع کرده است، پس میان آن دو جدایی میندازید."

روایت دوم: امام رضاعلیه السلام فرمود:

"انّ الله عزوجل اَمَرَ بثلاثه مقرونٍ بها ثلاثهٌ اخری؛ أمَرَ بالصلاه و الزکاه، فَمن صلّی و لم یُزَکّ لم تُقبَل منه صلاته..."⁽³⁾

"خدای عزوجل به سه چیز فرمان داده که هر یک از آنها با چیز دیگری پیوسته و قرین است، به نماز و زکات (در کنار هم )فرمان داد پس کسی که نماز بخواند و زکات ندهد نمازش پذیرفته نیست..."

روایت سوم: امام صادق علیه السلام فرمود:

"لا صلاه لمَن لا زکاه له و لا زکاه لمَن لا ورعَ له"⁽⁴⁾

"کسی که زکات ندهد نمازش بی حاصل است و کسی که ورع نداشته باشد زکاتش پذیرفته نیست."

3 - اخراج نمازگزار بی زکات از مسجد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

"بینا رسول الله صلی الله علیه وآله فی المسجد اذ قال قُم یا فلان قُم یا فلان حتی أخرجَ خمسهَ نفر فقال: اخرجوا من مسجدنا لا تُصَلّوا منه و انتم لا تزکّون"⁽⁵⁾

"پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در مسجد حضور داشت که خطاب به چند نفر فرمود: ای فلان بلند شو! ای فلان بلند شو! تا این که پنج نفر را از مسجد بیرون کرد. سپس فرمود: از مسجد ما بیرون روید و در آن نماز نخوانید؛ زیرا شما زکات نمی دهید."

شاید بتوان این استفاده را از روایت کرد که نمازگزاری که اهل زکات نباشد باید از اجتماعات مسلمین طرد شود؛ زیرا این شخص دینی ناقص و روشی ناصحیح دارد و برای اجتماع مسلمین مضرّ است.

برآیند این پیوند

1 - این که قرآن کریم زکات را عِدل و قرین نماز قرار داده است معلوم می شود که اگر نماز ستون دین است پس زکات هم ستون دین است؛ اگر نماز بهترین اعمال است، زکات هم چنین است و اگر نماز وسیله تقرب الی الله است زکات نیز سبب تقرب است.⁽⁶⁾

2 - پیوستگی نماز و زکات در آیات و روایات از ارتباط عمیق بین زندگی عبادی و زندگی اقتصادی در اسلام حکایت می کند و نیز حکایت از این دارد که انفاق و بخشش مال نقش والایی در تکامل روحی انسان دارد.⁽⁷⁾

3 - ارتباطی قوی و مستحکم بین تقرب الی الله و عبادت خدا و بذل مال به منظور نابودی فقر از جامعه وجود دارد. زندگی اسلامی زندگی یکپارچه ای است که اجزاء آن از همدیگر جدا نیست؛ از این رو است که نماز با زکات قبول می شود و ایمان و یقین با ادا کردن زکات شناخته می شود؛ پس ایمان به خدای تعالی، همچنان که مؤمنین را به خضوع در برابر پروردگار جهانیان با رکوع و سجود و تضرّع فرا می خواند، به همان گونه آنان را به مبارزه با فقر و رسیدگی به محرومین دعوت می کند.⁽⁸⁾

4 - نماز یک عبادت روحی و زکات یک عبادت مالی است و هر کس بتواند برای جلب رضایت خدا به پرداخت زکات موفق شود؛ از خود گذشتن در راه خدا برای او امری آسان خواهد بود.⁽⁹⁾

در قرآن اقامه نماز و پرداخت زکات به عنوان محک ایمان و اخلاص برشمرده شده است و این دو در حقیقت اولین گام وفاداری به دین معرفی شده اند چنان که قرآن می فرماید:

"و أقیموا الصلاه و آتوا الزکوه و ارکعوا مع الراکعین"⁽¹⁰⁾ "نماز به پا دارید و زکات بپردازید و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید."

پس روشن می شود که یاد خدا همراه با توجه به خلق خداست و پرواز روح همراه با امداد جسم است.

اگر کمک به محرومان همراه با نماز و رابطه با خدا باشد مفید است؛ وگرنه همراه با منت و استعمار خواهد بود و سر از برده کشی در خواهد آورد.⁽¹¹⁾

الف. در زکات به فقرا و محرومین کمک مادی می شود؛ در نماز برای آنان و همه مسلمین دعا می شود؛

ب. در زکات، مال انسان پاکیزه می شود؛ در نماز قلب او؛

ج. پرداخت زکات شکر مالی است؛ اقامه نماز، شکر جانی و بدنی است؛

د. با دادن زکات، صفت بخل از انسان دور می شود؛ با خواندن نماز صفت تکبّر سرکوب می شود؛

ه . زکات حافظ مال است؛ نماز حافظ همه اعمال است؛

و. زکات سرمایه فقیران است؛ نماز سرمایه عابدان است؛

ی. زکات دهنده دوست دارد مالش برکت کند و زیاد شود، نمازگزار هم به دنبال پاداشهای بسیار است.⁽¹²⁾

7 - برخی از مفسّران گفته اند که "الصلوه تبلغک باب الملک و الصدقه تدخلک علیه"؛ یعنی نماز تو را به باب مَلَک می رساند و زکات سبب وارد شدن بر مَلَک است.⁽¹³⁾

در جمع بندی باید گفت اگر چه زکات، عبادتی مالی است و در ظاهر جنبه مادی دارد اما از آنجا که با خود فوایدی همچون درمان صفت زشت بخل، تقرب الی الله و جلب رحمت الهی، فرو نشاندن غضب الهی و آمرزش گناهان، فراهم کردن زمینه استجابت دعا و خصوصاً قبولی نماز را به همراه دارد نشان دهنده این است که زکات در عین مادی بودن، نقش بسیار مهمی در تعالی روح مؤمن دارد.

از این رو در کنار نماز که یکی از مهم ترین پالایش کننده های روحی است می تواند نقش تکمیل کنندگی را به خوبی ایفا کند و بالعکس به راحتی می توان تصور کرد که بدون زکات به چه میزان روح یک مسلمان از رشد و تعالی باز خواهد ماند.

در تاریخ اسلام اگر بخواهیم از یک شخصیت به عنوان برترین نمازگزار زکات دهنده نام ببریم، باید از کسی نام ببریم که خداوند، زکات دادن او را ستود و او را ولیّ مؤمنین نامید؛ آری! امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه السلام بود که در رکوع نمازش از دادن زکات غفلت نکرد و با عمل خود پیوستگی همیشگی توجه به خالق و توجه به خلق را فریاد کرد؛ و این آیه در شأن حضرتش نازل گردید که:

"انما ولیّکم اللّهُ و رسولُه و الّذین آمنوا الذین یُقیمُون الصلوه و یؤتُون الزّکوه و هم راکعون"⁽¹⁴⁾

"ولیّ شما، تنها خدا و پیامبر او می باشد و کسانی که ایمان آورده اند؛ همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند."

پیام این آیه شریف این است که، کسانی که اهل نماز و زکات نیستند حق ولایت و رهبری بر مردم را ندارند؛⁽¹⁵⁾ و این که زکات هرگز از نماز جدا نیست.

در تاریخ اسلام می خوانیم که گروهی بعد از وفات پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مرتد و به "اصحاب ردّه" معروف شدند. آنها جمعی از طوایف "بنی طیّ"، "غطفان" و "بنی اسد" بودند که از دادن زکات به مأموران و عاملین حکومت اسلامی خودداری کردند و با این عمل پرچم مخالفت برافراشتند.

آنها مخالف صد در صد حکومت نبودند، اما زکات را به عنوان حکمی از احکام اسلام قبول نداشتند و به مصداق آیه 150 سوره نساء: "نؤمن ببعض و نکفُرُ ببعض"، می گفتند: "اما الصلاه فنصلّی و اما الزکوه فلا یُغصَب اموالنا" ؛ یعنی نماز می خوانیم ولی زکات نه، اجازه نمی دهیم اموالمان غصب گردد.

در پی این بدعت، مسلمانان که این عمل آنها را ارتداد می دانستند تصمیم گرفتند با این گروه مرتد به پیکار برخیزند و سرانجام با آنان جنگیدند و آنها را در هم کوبیدند.⁽¹⁶⁾

شباهتهای زکات و نماز در قرآن

1 - زکات همانند نماز، سیره پیامبران و اوصیاء الهی بوده است؛⁽¹⁷⁾

2 - زکات همانند نماز، در همه ادیان وجود داشته است؛⁽¹⁸⁾

3 - زکات همانند نماز، سبب آمرزش گناهان است؛⁽¹⁹⁾

4 - زکات همانند نماز، در پی دارنده اجر عظیم عندالله است؛⁽²⁰⁾

5 - زکات همانند نماز، از نشانه های اهل یقین است؛⁽²¹⁾

1- 43) ر.ک: تفسیر نمونه، ج 20، ص 217.

2- 44) ر.ک: سوره مائده (5) آیه 55 ؛ سوره بیّنه (98) آیه 5.

3- 45) ر.ک: سوره انبیاء (21) آیه 73.

4- 46) ر.ک: سوره مائده (5) آیه 12.

5- 47) ر.ک: سوره بقره (2) آیات 110 و 277 ؛ سوره نساء (4) آیه 162.

6- 48) ر.ک: سوره لقمان (31) آیه 4.

6 - زکات همانند نماز، از نشانه های مؤمنان راستین و سبب رستگاری است؛⁽²²⁾

7 - زکات همانند نماز، شرط برادری و اخوّت دینی است.⁽²³⁾

شباهتهای زکات و نماز در روایات

1 - زکات همانند نماز، از ارکان دین اسلام است. حضرت امام باقرعلیه السلام فرمود:

"بُنیَ الاسلامُ علی خمسه اشیاء؛ علی الصّلاه و الزکوه و الحجّ و الصوم و الولایه"⁽²⁴⁾"اسلام بر پنج پایه استوار شده است؛ بر نماز و زکات و حج و روزه و ولایت."

2 - زکات همانند نماز، موجب آمرزش گناهان است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود:

"الزّکوه تُذهبُ الذنوب"⁽²⁵⁾ "زکات گناهان را از بین می برد."

امیر مؤمنان علی علیه السلام در نهج البلاغه درباره نماز فرمود:

"انّها لَتَحَتُّ الذنوب حتّ الورق"⁽²⁶⁾ "نماز گناهان را مانند ریزش برگ درختان فرو می ریزد."

3 - ترک زکات همانند ترک نماز، موجب کفر است. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله فرمود:

"والّذی نفس محمّد بیده ما خان الله احد شیئاً من زکاه ماله الا مشرک بالله"⁽²⁷⁾ "قسم به کسی که جان محمد به دست اوست هیچ کس در چیزی از زکات مالش به خداوند خیانت نکرد مگر مشرک به خدا."

نیز فرمود:

"بین العبد و بین الکفر ترک الصلاه"⁽²⁸⁾"فاصله بین بنده و کفر، ترک نماز است."

4 - زکات همانند نماز، پالایش و پاکی روح را در پی دارد. در روایتی زیبا از حضرت زهراعلیها السلام آمده است:

1- 49) ر.ک: سوره مؤمنون (23) آیه 1 - 4.

2- 50) ر.ک: سوره توبه (9) آیات 11 و 71.

3- 51) بحارالانوار، ج 82، ص 234.

4- 52) بحارالانوار، ج 68، ص 332.

5- 53) نهج البلاغه، خطبه 199.

6- 54) بحارالانوار، ج 96، ص 29.

7- 55) بحارالانوار، ج 82، ص 202.

"فَجَعَلَ الایمانَ تطهیراً لکم مِنَ الشّرک و الصلاه تنزیهاً من الکبر و الزکوه تزکیه للنفس و نماء فی الرّزق"⁽²⁹⁾

"پس خداوند ایمان را برای پاک شدن شما از شرک و نماز را برای دور شدن شما از تکبر و زکات را برای پاکیزگی روح و افزایش رزق قرار داد."

5 - ترک زکات همچون ترک نماز، در پی دارنده سوء عاقبت است. امام صادق علیه السلام فرمود:

"مَن مَنَعَ قیراطاً مِن الزّکوه فَلیَمُت ان شاء یهودیّاً أو نصرانیاً"⁽³⁰⁾

"هر کس که به اندازه یک قیراط (تقریباً هم وزن 4 عدد جو) زکات مالش را ندهد پس باید (بر دینی غیر از اسلام) بمیرد خواه (بر دین) یهود یا نصارا."

در روایتی درباره نماز از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آمده است:

"مَن تَرَکَ صلوه لا یَرجوُ ثوابها و لا یخافُ عقابها فلا ابالی أیموتُ یهودیاً أو نصرانیاً أو مجوسیّاً" "کسی که نماز را ترک کند در حالی که نه امید به پاداش آن دارد و نه از عذاب آن می ترسد برای من اهمیت ندارد که او یهودی بمیرد یا نصرانی یا مجوسی."

6 - زکات همانند نماز، در ناامید کردن و نابودی شیطان مؤثر است. در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آمده است:

"الصّلاهُ تَسوِدُّ وجهَ الشیطان و الصّدقهُ تکسرُ ظَهرَه" "نماز، شیطان را رو سیاه می کند و صدقه کمر او را می شکند."

با توجه به این که یکی از مصادیق بارز صدقه، زکات است نقش زکات در نابودی و به عجز درآوردن شیطان در این روایت آشکار است.

1- 56) الاحتجاج، ج 1، ص 134.

2- 57) فروع کافی، ج 3، ص 505.

پاورقی

1. در تفسیر علی بن ابراهیم
2. تفسیر علی بن ابراهیم، ص 76، ح 39.
3. در پاره ای از روایات از نمازی که به همراهش زکات نباشد به نماز غیر مقبول یا ناقص تعبیر شده است که در اینجا به نقل چند روایت در این باره می پردازیم.
4. الصلاه، محمد محمدی ری شهری، ص 137.
5. جامع الاحادیث، ج 8، ص 6 ؛ میزان الحکمه، ج 5، ص 2183.
6. میزان الحکمه، ج 5، ص 2183.
7. جامع الاحادیث، ج 8، ص 7.
8. این که قرآن کریم زکات را عِدل و قرین نماز قرار داده است معلوم می شود که اگر نماز ستون دین است پس زکات هم ستون دین است؛ اگر نماز بهترین اعمال است، زکات هم چنین است و اگر نماز وسیله تقرب الی الله است زکات نیز سبب تقرب است.
9. پیوستگی نماز و زکات در آیات و روایات از ارتباط عمیق بین زندگی عبادی و زندگی اقتصادی در اسلام حکایت می کند و نیز حکایت از این دارد که انفاق و بخشش مال نقش والایی در تکامل روحی انسان دارد.
10. ارتباطی قوی و مستحکم بین تقرب الی الله و عبادت خدا و بذل مال به منظور نابودی فقر از جامعه وجود دارد. زندگی اسلامی زندگی یکپارچه ای است که اجزاء آن از همدیگر جدا نیست؛ از این رو است که نماز با زکات قبول می شود و ایمان و یقین با ادا کردن زکات شناخته می شود؛ پس ایمان به خدای تعالی، همچنان که مؤمنین را به خضوع در برابر پروردگار جهانیان با رکوع و سجود و تضرّع فرا می خواند، به همان گونه آنان را به مبارزه با فقر و رسیدگی به محرومین دعوت می کند.
11. نماز یک عبادت روحی و زکات یک عبادت مالی است و هر کس بتواند برای جلب رضایت خدا به پرداخت زکات موفق شود؛ از خود گذشتن در راه خدا برای او امری آسان خواهد بود.
12. تکیه بر دو رکن نماز و زکات، بیان این واقعیت است که مسلمان شایسته است هم با خدا ارتباطی عاشقانه و صمیمی داشته باشد و هم در رابطه با مردم بی تفاوت نبوده و وظایف واجب و مستحب مالی خود را انجام دهد و به فکر محرومان جامعه باشد.
13. ر.ک: الحیاه، ج 6، ص 245 و 246.
14. همان.
15. همان.
16. تفسیر کاشف، ج 1، ص 175.
17. در "زکات" اسراری وجود دارد که در نماز هم موجود است، از جمله:
18. برخی از مفسّران گفته اند که "الصلوه تبلغک باب الملک و الصدقه تدخلک علیه"؛ یعنی نماز تو را به باب مَلَک می رساند و زکات سبب وارد شدن بر مَلَک است.
19. سوره بقره (2) آیه 43.
20. تفسیر نور، ج 1، ص 182.
21. هزار و یک نکته درباره نماز، حسین دیلمی، ص 160.
22. تفسیر کشف الاسرار و عده الابرار، ابوالفضل رشید الدین المیبدی، ج 1، ص 252.
23. برترین نمازگزار زکات دهنده کیست؟
24. سوره مائده (5) آیه 55.
25. تفسیر نور، ج 3، ص 118.
26. بدترین نمازگزارن (اصحاب رِدَّه).
27. زکات همانند نماز، سیره پیامبران و اوصیاء الهی بوده است؛
28. زکات همانند نماز، در همه ادیان وجود داشته است؛
29. زکات همانند نماز، سبب آمرزش گناهان است؛
30. زکات همانند نماز، در پی دارنده اجر عظیم عندالله است؛