استفاده از تمثیل و تشبیه

[1]. بقره(2)، 171؛ اي پيامبر! حکايت تو در فراخواندن اين کافران به توحيد، همچون حکايت چوپاني است که بر گوسفندان خود با کلماتي نهيب مي زند، ولي آن ها از کلمات او جز خواندن و آوايي نمي شنوند. اينان نيز کر ولال و کورند؛ نه سخن سودمند را مي شنوند و نه خود درست سخن مي گويند و نه نشانه هاي حق را مي نگرند؛ از اين رو هيچ حقيقتي را درنمي يابند.

[2]. بقره(2)،261؛ حکايت کساني که اموال خود را در راه خدا انفاق مي کنند همچون حکايت دانه اي است که هفت خوشه بروياند که در هر خوشه اي صد دانه باشد. خداوند براي هر که بخواهد آن را دوچندان مي کند و خداوند را بخششي گسترده است و مي داند چه کسي درخور بخشش است.

[3]. بقره(2)، 265؛ و مَثَل کساني که اموال خود را بدون منت و ريا و تنها براي دست يابي به خوشنودي خدا انفاق مي کنند و در خلوص نيت، خود را چنان که بايد پايدار مي دارند، همچون مَثَل بوستاني در زميني حاصلخيز است که باران فراواني به آن رسيده و محصولش را دوچندان داده و اگر باران فراوان هم بر آن نبارد دست کم اندک باراني به آن مي رسد و بار و بري مي دهد و خدا به آن چه انجام مي دهيد بيناست.

[4]. آل عمران(3)، 117؛ مَثَل آن چه آنان در زندگي دنيا براي دست يابي به اهداف نارواي خود هزينه مي کنند، همچون مَثَل بادي است که در آن سوز و سرمايي سخت باشد و به کشتزار مردمي که بر خود ستم کرده اند بوَزَد و آن را تباه سازد. خدا بر آنان ستم روا نداشته است، بلکه آنان خود بر خويشتن ستم کرده اند که اموال خود را در راه باطل هزينه نموده اند.

[5]. اعراف(7)، 176؛ و اگر مي خواستيم او را (با نشانه هايي که به او نمايانديم به جايگاهي رفيع) بالا مي برديم (و به قرب خويش مي رسانديم،) ولي (نخواستيم، زيرا) او به زمين چسبيد و به لذت هاي دنيا گرايش يافت و از هواي نفس خود پيروي کرد. پس حکايت او مانند حکايت سگ تشنه است که اگر بر او هجوم بري لَه لَه مي زند، و اگر رهايش کني باز هم لَه لَه مي زند. اين حکايت مردمي است که آيات ما را دروغ انگاشته اند. پس اين داستان را براي آنان بخوان، باشد که بينديشند.

[6]. يونس(10)، 24؛ جز اين نيست که داستان زندگاني دنيا بسان آبي است که از آسمان فرو ريختيم، پس روييدني هاي زمين ـ از آن چه مردم و دام ها مي خورند ـ با آن درآميخت، تا چون زمين با رويش گياه آرايش و شادابي خود را برگرفت و اهل آن پنداشتند که زمين را با قدرت تمام در اختيار دارند، شبي يا روزي فرمان ما در رسيدش، پس آن را چنان درو شده گردانديم که گويي ديروز در آن جا چيزي نبوده است. اين گونه، آيات خود را براي مردمي که مي انديشند به روشني بيان مي کنيم.

[7]. هود(11)، 24؛ مَثَل اين دو گروه چون نابينا و کر [در مقايسه] با بينا و شنوا است. آيا در مَثَل يکسانند؟ پس آيا پند نمي گيرند؟

[8]. رعد(13)، 35؛ وصف آن بهشتي که به تقواپيشگان وعده داده شده اين است که از زير درختان آن نهرها جاري است.ميوه ي آن هميشگي و سايه اش پايدار است. اين فرجام کساني است که تقوا پيشه بوده اند و فرجام کفرپيشگان آتش است.

[9]. ابراهيم(14)، 18؛ کساني که به پروردگارشان کافر شده اند، اعمال شان در مَثَل به خاکستري مي ماند که در روزي طوفاني تندبادي بر آن بوََزَد که بر اندکي هم از آن چه فراهم آورده اند دست نمي توانند يافت. اين است آن گمراهيي که از حق فاصله اي دور و دراز دارد.

[10]. ابراهيم(14)، 26؛ و مَثَل سخني ناپاک چون درختي ناپاک است که از روي زمين کنده شده و قراري ندارد.

[11]. نحل(16)، 60؛ وصف ناروا براي کساني است که به آخرت ايمان ندارند، و بهترين وصف تنها از آن خداست، چرا که اوست عزتمند و حکيم.

[12]. نور(24)، 35؛ خداوند نوري است که آسمان ها و زمين به سبب آن پديد آمده اند و براي او نوري ويژه مؤمنان است. اين نور در مَثَل همچون چراغداني است که در آن چراغي باشد و آن چراغ در بلوري، که وزش باد شعله اش را نلرزاند و از فروغش نکاهد. آن بلور چنان بدرخشد که گويي اختري تابان است، آن چراغ با روغني که از درخت پربرکت زيتون فراهم آمده است افروخته مي شود؛ درختي که نه در جانب شرق است و نه در جانب غرب که تنها يک سوي آن از تابش خورشيد بهره بَرَد؛ نزديک است روغن آن از شدت صافي روشني بخشد، هرچند آتشي به آن نرسيده و شعله ورش نکرده باشد؛ نوري است بر روي نوري شديد. خدا هر که را بخواهد (و شايسته بداند) به نورِ هدايتش راه مي نمايد، و خدا اين مَثَلها را براي مردم مي آورد و خدا به هر چيزي داناست.

[13]. عنکبوت(29)، 41؛ حکايت کساني که جز خدا معبوداني را به سرپرستي و تدبير امور خود برگزيده اند، حکايت عنکبوتي است که خانه اي براي E
F خود ساخته است و قطعاً سست ترين خانه ها خانه عنکبوت است. اگر مشرکان مي دانستند که حکايت شان با آن خدايان حکايت عنکبوت و خانه اوست هرگز آن ها را سرپرست خود نمي گرفتند.

[14]. محمد(47)، 15؛ وصف آن بهشتي که به تقواپيشگان وعده داده شده چنين است: در آن نهرهايي است که از آبي تغييرناپذير و نهرهايي از شير که مزه اش دگرگون نشده و نهرهايي از باده که براي نوشندگان لذيذ است، و نهرهايي از عسل خالص شده. و براي آنان از آن جا از هرگونه ميوه اي فراهم است و از جانب پروردگارشان آمرزشي خواهند داشت که گناه و ناگواري را از آنان خواهد زدود. آيا کساني که در اين بهشت درمي آيند همچون کساني اند که در آتش دوزخ جاودانند و به آنان آبي داغ نوشانده اند که روده هاي شان را پاره کرده است؟

[15]. جمعه(62)، 5؛ داستان کساني که احکام و معارف تورات را به آنان آموخته و برعهده آنان نهاده شد ولي به آن عمل نکردند و به مقصد نرساندند، همچون الاغ است که کتاب هايي را برپشت خود ميبَرَد و از حمل کردن آن ها جز خستگي نصيبي ندارد. بد است داستان مردمي که آيات خدا را دروغ شمردند. آنان ستمکارند و خدا مردم ستمکار را هدايت نمي کند.

[16]. ر.ک: امثال القرآن، مکارم شيرازي.

[17]. ر.ک: نهج البلاغه، خطبه 100، 99 و 187؛ نامه 31 و 68؛ کلمات قصار119.

[18]. امالي صدوق، صص587-588؛ بحارالانوار، ج68، ص173. از امام باقر(ع) روايت شده که فرمود: اميرمؤمنان(ع) در زمان حضورشان در کوفه، هماره پس از نماز عشاء مردم را سه بار صـدا مي زدند بـه نـحـوي کـه تمام اهل مسجد صداي ايشان را بشنوند، و مي فرمود: اي مـردم! مهيا شويد ـ خـدا رحمت تان کـنـد ـ که نـداي کـوچ [کنيد] در ميان شـمـا زده شـد، پس چـه جـاي مـانـدن در دنـيـا [و دلبستن به آن] است بعد از آن که نداي کوچ در [جاي جاي] دنيا زده شد. مهيا شويد ـ خدا رحمت تان کند ـ و بهترين توشه اي که در اختيار داريد که همان تقوي است را با خود ببريد. و بدانيد که راه شما به سوي معاد است و مسيرتان بر صراط، و وحشت بزرگ روبروي شماست. و در ميان راه تان گردنه اي سخت و غيرقابل عبور و اقامت گاه هاي ترس آور و وحشت انگيز است که ناچاريد از آن [گردنه] بگذريد و در آن [اقامت گاه ها] توقف نماييد. که اين کار يا همراه رحمت الهي است که نتيجه اش نجات از وحشت آن و خطرهاي بزرگ آن و دهشت انگيزي مناظر آن و شدت آزمايشگاهش است. و يا همراه هلاکتي است که جبراني در پي آن نيست.

[19]. اسراء(17)، 41؛ ما در اين قرآن [دلايل و مثل ها] مکرر ذکر کرديم تا ايشان متذکر گردند.

[20]. قمر(54)، آيات: 16، 18، 21 و 30. پس بنگريد که سختي تنبيه و عذاب ما چگونه بود؟

[21]. قمر(54)، آيات: 17، 22، 32 و 40. ما قرآن را براي تذکر آسان ساختيم. آيا کسي هست که متذکر شود؟

[22]. سنن ابي داود، ج1، ص248؛ روش رسول خدا(ص) اين چنين بود که موعظه خويش را در روز جمعه طول نمي داد. موعظه ايشان در روز جمعه، چند جمله کوتاه بود.

[23]. همان، ص247؛ رسول خدا(ص) به ما امر فرمود به کوتاه کردن خطبه ها.

[24]. مؤلف کتاب «دين گريزي چرا؟ دين گرايي چسان؟» در اين باره مي نويسد: «يکي از آفات تعليم و تربيت ديني، پرگويي و تطويل مُملّ است... مخاطبان از جلسات طولاني خسته اند. نبايد محافل ديني و کلاس هاي آن به گونه اي باشد که اعلام ختم آن شور و شعف شنونده را برانگيزد. جلسات بيش از بيست تا سي دقيقه، به افت شديد آموزشي مي انجامد، مگر آن که بسيار فرح بخش و دلپذير باشد. در کلاس هاي يک ساعته و بيشتر، بايد در سي دقيقه ي اول مطالب ارائه شود و مدت باقيمانده به گفتگو با مخاطبان و پرسش و پاسخ سپري شود. در سخنراني هاي مذهبي نيز لازم است که به تدريج رعايت اين اصل در جامعه، عادتي رايج شود. چنان چه پيشتر اشاره شد اقتضاي بلاغت، بيان سخناني کوتاه و حکيمانه است. پرگويي در تربيت هم اثري معکوس دارد. فرزندان و متربيان از تکرار توصيه هاي تربيتي دلزده اند. پيش از آن که مربي يا والدين لب به سخن گشايند، مخاطبان نيک مي دانند چه مطالبي قرار است باز هم بشنوند؛ ولي گزيري جز گوش دادن مجدد و افزايش دلزدگي و دين گريزي ندارند.» (دين گريزي چرا؟ دين گرايي چسان؟، ص244.)