بسم الله الرحمن الرحیم
و من خفف فی هذا الشهر عما ملکت یمینه خفف الله علیه حسابه
و من کف فیه شره کف الله عنه غضبه یوم یلقاه
و من اکرم فیه یتیما اکرمه الله یوم یلقاه
ای گروه مردمان ! هر کس در ماه رمضان نسبت به برده و زیر دستان خود آسان بگیرد و سختگیری نکند، خدای متعال ، روز قیامت حسابش را آسان خواهد گرفت . و هر کس در این ماه آزارش به دیگری نرسد، خداوند خشم و غضب خود را روز قیامت از او باز خواهد داشت.
گرچه در این روایت ، سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله مربوط به بردگان - یعنی کنیزان و غلامان - است ولی منظور از آن تمام زیردستان و هر کس که به نحوی فرمان بر انسان است ، می باشد. یکی از خصوصیات ائمه اطهار علیهم السلام خوش رفتاری ، با زیردستان و آسان گرفتن بر آن ها به ویژه نسبت به بردگان بوده است (شکر خدا که در زمان ما برده زر خرید کنیز و غلام نیست و گرنه این هم خود امتحانی بود که چگونه از آن بیرون می آمدیم و با آنان چه رفتاری می نمودیم ).
در حالات امام زین العابدین علیه السلام در کتاب اقبال به سندی از محمد بن عجلان چنین آمده است که گفت :
شنیدم ، امام صادق علیه السلام فرمود: که جدم - علی بن الحسین علیهماالسلام - هنگامی که ماه رمضان می شد، هیچ کنیز و غلامی را نمی زد و اگر گناهی می کردند، می نوشت ، فلان عبد یا فلان کنیز در فلان روز، چه انجام داد و هیچ تنبیه نمی نمود تا این که شب آخر ماه فرا رسید، حضرت همه آن ها را جمع می نمود، سپس آن نوشته را بیرون می آورد، می فرمود: فلانی ! یادت می آید که فلان روز چه کردی و تو را تاءدیب نکردم ؟ می گفت : بله ، یابن رسول الله ! یکی یکی آنها را یادآوری می کرد و از ایشان اقرار می گرفت . سپس از جا بلند می شد و در وسط می ایستاد و می فرمود: با صدای بلند بگویید: ای علی بن الحسین ! تماما پروردگارت آن چه عمل نموده ای ، همه را شمارش نموده ، همان گونه که تو یادادشت نموده ای
ولدیه کتاب ینطق علیک بالحق ، لایغادر صغیره و لاکبیره ، مما اقیت الا احصاها و تجد کلما علمت لدیه حاضرا کما و جدنا کلما عملنا لدیک حاضرا
یعنی ؛ نزد خداوند به حق نوشته ای هست که کوچک و بزرگ اعمال را در بردارد و تمام آنها را خواهی یافت ، همان گونه که اعمال خود را نزد شما حاضر دیدیدم .
پس ای خدای بزرگ ! او را عفو کن و صرفنظر فرما، همانگونه که خود سفارش به عفو فرموده ای ای علی بن الحسین از ما صرفنظر فرما تا خدا تو را عفو کند و بر تو رحم نماید، ای علی بن الحسین ! به خاطر بیاور جایگاه حقیر خود را در نزد پروردگار حکیم و عادلت که به اندازه خردلی به کسی ستم نمی کند و آن را روز قیامت خواهد آورد (و کفی بالله حسیبا).
آری حضرت این چنین در بین غلامان ایستاده و گریه می کرد و می گفت :
خدایا! خودت امر به عفو و گذشت فرموده ای : خدایا! من از کسانی که به من ستم نموده اند، گذشتم ، تو هم بگذر، زیرا تو سزاوارتر به گذشتنی . خدایا! تو خود فرموده ای کسی را از در خانه مان محروم برنگردانیم . خدایا! ما گدایان و مسکینان در خانه تو هستیم و به تو پناه آورده ایم . خدایا! ما را دست خالی بر نگردان . تا آن جا که حضرت به غلامان و کنیزان رو می کرد و می فرمود: من از همه شما گذشتم . آیا شما از من می گذرید؟ همه می گفتند: تو که به ما بدی ننموده ای ، ای مولا! پس می فرمود: همه بگویید:
اللهم اعف عن علی بن الحسین کما عفی عنا!
خدایا! او را عفو کن همانگونه که او از ما عفو کرد و او را از آتش نجات بده ، همانگونه که ما را از بردگی نجات داد آنها نیز می گفتندو حضرت می گفت :
اللهم آمین رب العالمین
و بعد می فرمود: بروید همه تان آزادید. و چون روز عید فطر می شد، حضرت همه را جایزه می دهد و ایشان را بی نیاز می نمود، که به کسی محتاج نباشند.
سپس امام صادق علیه السلام می فرمود:
همه ساله حضرت در شب آخر ماه رمضان ، کم و بیش ، بیست نفر را آزاد می فرمود، و چنین می گفت : خدای تعالی ، در هر شب از ماه رمضان ، هنگام افطار هفتادهزار هزار از گناهکاران را از آتش نجات می دهد و در شب آخر ماه ، به اندازه آنچه در هر جمعه آزاد نموده ، نجات می دهد و من می خواهم خدا ببیند بندگانی را که از بردگی در دنیا آزاد نمودم ، تا او نیز مرا از آتش نجات دهد و آن حضرت هیچ خادمی را بیش از یک سال نگه نمی داشت .
برادران انصافا در عفو لذتی است که در انتقام نیست ولی مشکل است که کسی با اینکه بتواند انتقام بگیرد و ستم را پاسخ دهد، برای خدا بگذرد، بیایید از این بزرگواران الگو بگیریم .
در حدیثی از امیرالمؤ منین علیه السلام نقل شده :
ان لم تکن حلیما فتحلم فانه قل من تشبه بقوم الا اوشک ان یکون منهم .
اگر بردبار نباشی ، خود را وادار به حلم و بردباری کن ، زیرا اگر فردی خود را شبیه گروهی بنماید، کم کم از آن ها می شود.
در موضوع مورد بحث در رفتار امام سجاد علیه السلام برخورد به عمل کردی می کنیم که فقط ویژه خود آن حضرت است و از هر کس ساخته نیست ، گوش کنید به روایتی که بحار از مناقب این شهر آشوب نقل می کند که :
حضرت ، یکی از غلامان خود را ماءمور فرموده بود تا در باغی که داشت ، اطاقی برایش بسازد. حضرت برای سرکشی به سراغ او رفت ، دید ساختمان را خراب نموده و اسراف کرده است . حضرت ناراحت شد و یک تازیانه به غلام زد، ولی زود پشیمان شد. چون به منزل آمد، کسی را به دنبال غلام فرستاد. غلام آمد دید حضرت بدون لباس منتظر اوست و همان تازیانه را به دست گرفته است ، خیال کرد که حضرت تصمیم دارد او را بیش تر تنبیه کند و ترسید. پس حضرت تازیانه را به غلام داد و فرمود: من تو را زدم و اشتباهی صورت گرفت و تا کنون چنین نشده بود، اکنون با همین تازیانه قصاص کن ! غلام گفت : یا بن رسول الله صلی الله علیه و آله من فکر کردم می خواهید مرا تنبیه کنید و سزاوار عقوبتم . چگونه من شما را قصاص کنم ؟ حضرت فرمود: وای بر تو! تو باید قصاص کنی . غلام گفت : دستم بریده باد! اگر من چنین جسارتی کنم به خدا پناه می برم ! از حضرت اصرار و از غلام انکار و خود را سرزنش می کرد. پس چون حضرت دید که او قصاص نمی کند فرمود: حالا که چنین است باغ را به خود تو بخشیدم ، برو به سلامت .
همه می دانیم که این رفتار و گفتار امام زین العابدین علیه السلام برای توجه دادن ما به گناهانمان است و این که باید به فکر حساب خودمان باشیم که چه کرده ایم و خدا با ما چه خواهد کرد؛ وگرنه آن حضرت معصوم بوده و گناهی از او سر نزده است عرض کردم در زمان ما غلام و کنیز نیست ولی می دانم بسیاری از شما که حضور دارید کارگران و فرزندان و شاگردان زیر دست دارید ببینید با آنان چگونه رفتار می کنید، آیا سخت می گیرید، بد اخلاقید، حق آنان را خوب ادا می کنید یا نه ؟
و یا خدای ناکرده تضییع حقوق می کنید و به آنان نمی رسید، به هر نوع که توقع دارید مردم با شما رفتار کنند با آنان رفتار کنید به همان گونه که امیدوارید خدا روز قیامت با شما حساب کند.
در دعای قنوت - که بسیار شیرین است - می خوانیم :
ربنا عاملنا بفضلک و لاتعاملنا بعد لک یا کریم؛خدایا! با ما به مقتضای فضل و کرم رفتار کن و به مقتضای عدالتت ای کریم و بزرگوار.
حال اگر قرار باشد، با عدلش با ما رفتار کند خیلی کم می آوریم و کارمان زار خواهد بود چه بسیار گناهان و اشتباهاتی داشته ایم که هیچ به خاطر نداریم و فراموش کرده ایم اگر قرار باشد به آن رسیدگی شود، چه خاکی به سر کنیم . استغفرالله ربی و اتوب الیه .
خداوندا! تو ما را آفریدی که ما هر چه گنه کردیم دیدی
خداوندا! به حق هست و چارت زما بگذر، شتر دیدی ندیدی
اللهم و علی تبعات قد حفظتهن و تبعات قد نسیتهن و کلهن بعنیک التی لاتنام و علمک الذی لاینسی فعوض منها اهلها و احطط عنی وزرها و خف عنی ثقلها!
پروردگارا! کارهایی در گذشته انجام داده ام که آثار و نتیجه بعضی را به خاطر دارم و بعضی را فراموش کرده ام خدایا! تمام آن ها زیر نظر و در برابر چشم تو است . چشمی که هرگز به خواب نمی رود و در علم و دانش تو جای دارد دانشی که هرگز فراموشی ندارد خدایا! پاداش خوبی ها را به من مرحمت فرما! ولی از بدی ها چشم پوشی کن و از من درگذر و سنگینی آن ها را از دوشم بدار.
در فراز دیگری از همین دعا، حال گنهکاری را مجسم می کند که در روز قیامت او را برای حساب آورده اند:
فمثل بین یدیک تضرعا و غمض بصره الی الارض ، متخشعا و طاءطا راءسه لعزتک متذللا و ابث من سره ما انت اعلم به منه خضوعا و عدد من ذنوبه ما انت احصی لها خشوعا و استغاث بک من عظیم ما وقع به فی علمک و قبیح ما فضحه فی حکمک من ذنوب ادبرت لذاتها فذهبت و اقامت تبعاتها فلزمت ، لاینکر یاالهی ! عدلک ان عاقبته و لایستعظم عفوک ان عفوت عنه و رحمته
روز قیامت گناهکاری را در محضر عدل الهی ، با کمال خضوع و کوچکی می آورند؛ در حالی که از شدت خشوع ، چشم به زمین دوخته و سر را به نشانه ذلت پایین گرفته است . در آن حال متوجه تمام حالات و گذشته خود شده ، هرچه در خفا و پنهانی انجام داده ، در نظرش حاضر و او به آن ها عالم است و یک یک گناهان را که موجب سرافکندگی اش شده ، شمارش می کند. در آن هنگام ، به درگاه خدا ناله می کند واز او کمک می طلبد و خدا را به آن چه موجب رسوائی شده ، آگاه می بیند. همان گناهانی که خوشی های آن ها تمام شده ولی آثار و کیفر آنها موجود است . یا الهی ! اگر در چنین وضعی او را عذاب و کیفر دهی ، منکر عدالت تو نخواهد بود ولی اگر او را عفو کنی و ببخشی ، این کار در برابر گذشت و بزرگی تو چیزی نیست .
برادران راجع به حسابرسی روز قیامت کمی صحبت کنم شاید این روایت ذیل را شنیده باشید در سفینه البحار از کافی نقل می کند:
قال ابوعبدالله علیه السلام ان رسول الله صلی الله علیه و آله نزل بارض قرعاء فقال لاصحابه ائتوا بحطب فقالو یا رسول الله نحن بارض قرعاء مابها من حطب قال فلیاءت کل انسان بما قدر علیه فجاؤ ا به حتی رموا بین یدیه بعضه علی بعض فقال رسول الله هکذا تجتمع الذنوب ثم قال ایاکم و المحقرات من الذنوب فان لکل شی ء طالبا الا و ان طالبها یکتب ما قدموا و آثارهم و کل شی ء احصیناه فی امام مبین
امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله روزی در یکی از مسافرتها در دشت خشک و بدون علف و گیاهی وارد شدند. پس به اصحاب فرمود: مقداری هیزم جمع کنید! اصحاب گفتند: یا رسول الله ! اینجا سرزمین بدون گیاهی است هیزم از کجا بیاوریم ؟ فرمود: هر کس هرچه می تواند پیدا کند. اصحاب شروع به جستجو کردند طولی نکشید که تکه های چوب خشک و علف در جلوی حضرت ریخته شد و یک بار هیزم روی هم انباشته گردید. در این هنگام ، حضرت یک درس آموزنده و عبرت زا به آن ها داد و فرمود: آری این چنین گناه کوچک روی هم جمع می شود و یک بار گناه می گردد. شما در نگاه اول فکر نمی کردید که این مقدار هیزم جمع شود. سپس فرمود: ای اصحاب ! از گناهانی که سبک و کوچک فرض شود، بپرهیزید و توجه داشته باشید که هر فردی ، نویسنده ای دارد و به درستی که آن نویسنده ، تمام آن چه را انجام دهید یادداشت می نماید. خداوند در قرآن می فرماید: ما همه رفتار شما را در کتابی آشکار شمارش خواهیم کرد.
پس از نقل این روایت ، مرحوم حاج شیخ عباس می نویسد:
در اینجا، مناسب است ؛ داستانی را که شیخ بهائی ، نقل فرموده بیان کنم و آن این که شخصی بود به نام ثوبه فرزند صمه که همیشه مواظب رفتار خودش بود و در بیشتر اوقات به حساب خود می رسید، تا اینکه یک روز، عمر خود را بررسی نمود دید شصت سال گذشته پس روزهای آن را حساب کرد، دید، بیست و یک هزار و پانصد روز است . گفت : وانفسا، اگر روزی یک گناه کرده باشم ، جمعا بیست و یک هزار و پانصد گناه الان در پرونده ام ضبط است ، پس صیحه ای زد و جان به جان آفرین تسلیم نمود.
بیایید این چنین حساب کنیم که عمر متعارف ما حدود هفتاد و پنج سال است . بگوییم پانزده سال پیش از بلوغ و تکلیف است ؛ شصت سال باقی می ماند و حال ضرب شصت در سید و شصت که هر سالی سیصد و شصت روز است بیست و یک هزار و ششصد می شود اکنون اگر خدای ناکرده ، روزی یک دروغ گفته باشیم یک غیبت کرده باشیم ، یک نگاه به نامحرم نموده باشیم ، و امثال این گناهان که احتمال انجام آن ها مناسب اهل مجلس ما است جمعا بیست و یک هزار و ششصد گناه انجام داده ایم ، حالا دیدید که باید بگوییم :
ربنا عاملنا بفضلک و لاتعاملنا بعدلک یا کریم ؟!
عزیزان ! یک حدیث تکان دهنده و وحشت زایی در سخن رانی دانشمند معظم و خطیب کم نظیر جناب آقای فلسفی شنیدم و با تفحص و جستجوی زیاد، در کتاب ارشاد القلوب دیلیم (که از کتب معتبره و مصادر اولی است ) پیدا کردم ؛ آن را برای شما نقل می کنم و ترجمه اش را بیان می کنم تا آن که شاید به فکر خود باشیم .
ففی الخبر الصحیح عن النبی صلی الله علیه و آله ان الخلائق اذا عاینوا القیامه و دقه الحساب و الیم العذاب فان الاب یومئذ یتعلق بولده فیقول ای بنی کنت لک فی دار الدنیا لم اربک و اعذیک و اطعمک من کدی و اکسیک و اعلکم الحکم و الاداب و ادرسک آیات الکتاب و ازوجک کریمه من قومی و انفقت علیک و علی زوجتک فی حیاتی و آثرتک علی نفسی بمالی بعد وفاتی فیقول صدقت فیما قلت یا ابی فما حاجتک فیقول یا بنی ان میزان قد خفت و رجحت سیئاتی علی حسناتی و قالت الملائکه یحتاج کفه بها میزانی فی هذا الیوم العظیم خطره قال فیقول الولد لا و الله یا ابت ابی اخاف مما خفته انت و لا اطیق اعطیک من حسناتی شیئا قال فیذهب عنه الاب باکیا نادما علی ما کان اسدی الیه فی دار الدنیا وکذلک قیل الام تلقی ولددها فی ذلک الیوم فتقول یا بنی الم یکن بطنی لک وعاء فیقول بلی یا اماه فتقول الم یکن ثدیی لک سقاء فیقول بل یا اماه فتقول له ان ذنوبی اثقلتنی فارید ان تحمل عنی ذنبا واحدا فیقول الیک عنی یا اماه فانی مشغول بنفسی فترجع عنه باکیه و ذلک تاءویل قوله تعالی (فلا انساب بینهم یومئذ و یتساءلون )
رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: همانا هنگامی که مردم روز قیامت را مشاهده کردند و دقت حسابرسی را دیدند و سختی عذاب را متوجه شدند، پس در چنین روزی ، پدر دست به دامان پسر می شود و می گوید: فرزندم ! مگر نه اینکه من در دنیا پدر تو بودم ؟ مگر نه تو را بهترین غذا و خوراک دادم و تربیت کردم و لباس تهیه کردم و آداب و رسوم یاد دادم و مدرسه فرستادم و خواندن و نوشتن یاد دادم و قرآن آموختم و دامادت کردم و چه بسیار از دست رنج خود را در عروسی ات خرج کردم و تو را برخودم مقدم داشتم و دارایی و ثروتم را برای تو به ارث گذاشتم ؟ پس پسر می گوید: پدر جان ! هرچه گفتی راست است ؛ اکنون چه نیازی داری ؟ می گوید: پسرم ! ترازوی اعمال حسنه ام ، کمی سبک است و گناهانم سنگین ، فرشته ها گفته اند: باید یک حسنه بر حسنات افزوده شود تا نسبت به بدی هایت زیادتر شود. اکنون از تو تمنا دارم یک حسنه به من ببخشی تا در این روز پر خطر، حسناتم سنگین تر شود. پسر پاسخ می گوید: لاوالله ! هرگز چنین کاری نمی کنم . پدرجان ! من هم از همان چیزی می ترسم که تو به آن گرفتاری و هیچ چیزی به تو نمی دهم . پس پدر با چشم گریان از پسر جدا میشود و پشیمان است که چرا در دنیا این همه برای او زحمت کشید و برای او خرج و رنج بیهوده متحمل شد.
و همچنین است نسبت به مادر. پیامبر فرمود: در آن روز مادر به فرزند می رسد و می گوید: فرزندم ! مگر نه اینکه نه ماه تو را در شکم خود پروراندم ؟ مگر نه این تو که را از شیره جانم شیر دادم ؟ بله مادر. خوب اکنون گناهانم سنگینی نموده ، از تو می خواهم یک گناه از من برداری . پاسخ می گوید: مادر! از من دور شو. من خود گرفتار هستم . پس مادر بیچاره با چشم گریان از فرزندش جدا می شود، و همین است ، تاءویل آیه شریفه که فرمود: هنگامی که در صور دمیده می شود نسبت های فامیلی از بین می رود.
سپس در روایت آن روایت نظیر همین التماس را نسبت به شوهر بیان می کند و در پایان می فرماید: همه می گویند:
نفسی نفسی ، کما قال تعالی یوم یفر المرء من اخیه و امه و ابیه و صاحبته و بنیه لکل امری منهم یومئذ شاءن یغنیه .
السلام علیک یااباعبدالله و علی الارواح التی حلت بفنائک علیک منی سلام الله ابدا ما بقیت و بقی اللیل و النهار و لاجعله الله اخر العهد منی لزیارتکم السلام علی الحسین و علی علی بن الحسین و علی اولاد الحسین وعلی اصحاب الحسین
آری به اعمالمان نمی شود خاطر جمع باشیم و امید ببندیم بلکه تمام امیدمان به شفاعت محمد است و آل محمد صلی الله علیه و آله و بخصوص کشتی نجات امت چراغ راه هدایت حضرت سیدالشهداء علیه السلام می باشد، امروز پنج شنبه می خواهم متوسل به باب الحوائج علی اصغر شوم از اول ماه تاکنون متوسل به آن حضرت نشده ام .
برادران بهترین دلیل مظلومیت امام حسین علیه السلام شهادت علی اصغر است چون در هیچ مذهبی و نزد هیچ قومی و گروهی کودک شیرخوار تقصیر ندارد و طرف جنگ نیست حداقل باید به او آب داد و نه گذاشت از تشنگی هلاک شود به قول بعضی شهادت علی اصغر سندی شد بر مظلومت سیدالشهدا چنانچه می دانید تمام اعتبار سند به امضای آن است که همه دنیا این امضاء را قبول ندارند؛ از هر مذهب و هر دین و هر مرامی که باشند. خدا رحمت کند مرحوم حاج شیخ محمد علی روضه خوان خراسانی را پیرمرد صد ساله ای بود که در نجف اشرف بود. یکی از روزها آن مرد مسیحی ظرف شیری آورد و گفت : من شنیده ام این کسی که شما برای او مجلس عزا گرفته اید، کودک شیرخواری داشته و شهید شده و پدرش آب نداشته به او بدهد، مادرش هم شیر نداشته که بدهد.
نکته ای بگویم .
شاید فردی بپرسد امام حسین علیه السلام با آن غیرت امامت ، و حمیت و مردانگی ، چه طور حاضر شد علی اصغر را بیاورد و از آن افراد پست فطرت و بی دین و لئیم آب بخواهد و به آن ها رو بزند؟ پاسخ این است که پای جان طفل در کار است و به هر وسیله ممکن باید برای جان او تلاش کرد و وظیفه شرعی و عقلی امام حسین نیز این بود. او برای اتمام حجت باید طلب آب کند اگر دادند که جان کودک را نجات داده ، و اگر ندادند مظلومیت حضرت تا روز قیامت ثابت شود و کسی بعدها نگوید چرا نیاورد چه بسا اگر می آورد آب می دادند، چرا گذاشت بچه از تشنگی بمیرد.
یا قوم ! ان لم ترحمونی ، فارحموا هذاالرضیع ، اما ترونه کیف یتلظی عطشانا؟!
ای مردم ! اگر به من رحم نمی کنید به این شیرخوار رحم کنید، مگر نمی بینید چگونه از تشنگی زبان خود را بیرون می آورد و به دهان می برد.
حسین آمد به میدان و علی اصغر در آغوشش چو ابری بر رخ ماهی ، عبایش گشته روپوشش
نکی گرید ز بی شیری ، نمی نالد زبی آبی در آغوش پدر دیگر، شده مادر فراموشش
زبان خویش را گاهی برون آرد به آرامی که تا مرطوب گرداند لبان خشک خاموشش
لبش بی رنگ و دل پرخون ، نگاه مات او محزون هوای کربلا برده همه صبر و همه هوشش
لب خاموش او گوید ز سوز دل حکایتها ز بی شیری و بی آبی ، سرش هم گشته بر دوشش
رباب از انتظار آن دم ، برون آمد حسین آمد سرا پا غرقه در خون و علی اصغر در آغوشش
بوسه زد بر لب عطشان علی اصغر و گفت جان بابا پسرم ، وه چه لبت شیرین است .
لاحول و لاقوه الابالله العلی العظیم