أعوذُ باللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ؛ بسمِ اللّهِ الرّحمنِ الرّحیمِ؛"اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ؛ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُکَ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُکَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُکَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیْکَ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْکَ"(1)
بحث ما راجع به دعا بود و اینکه در ماه مبارک رمضان، تلاوت آیات قرآنی و دعای به خیر کردن برای خود و دیگران، چه دنیوی و چه اخروی در معارف ما آمده است و به آن ترغیب شده است. در جلسه گذشته عرض کردم که بین مسئله قلّت دعا و کثرت بلا رابطه ای است و روایت آن را هم خواندم که از پیغمبراکرم بود: "اِذا قَلَّ الدُّعاء نَزَلَ البَلاء".(2) به این مناسبت در این مسئله که در روایات داشتیم وارد شدم.
انسان نباید خالق را به مخلوق قیاس کند. قانون کلّی ای داریم که در روایات ما هم مطرح است که در جلسه گذشته هم خواندم؛ این است که خداوند خوش ندارد و اینکه مورد سخط هم هست که اگر محتاج شدم و گره به کارم افتاد، ابتدا سراغ مخلوقی مثل خودم بروم؛ بلکه عکس آن است، دوست دارد که اوّل به سراغ او بروی.
در اینجا مطلبی را طرح می کنم و بعد وارد مطلب دوّم می شوم و آن اینکه خیلی به خدا می گوییم: شما فرمودید که وقتی گرفتاری برایت پیش آمد و حاجت داشتی اوّل پیش من بیا، چون من از این کار لذّت می برم و دعا را مستجاب می کنم. حالا که در خانه خدا رفتیم و گفتیم: خدایا! ما این گرفتاری و حاجت را داریم، امّا عنایت و مرحمت نفرمودند.
در نهاد انسان این وجود دارد که با یک درخواست و به تعبیری عدم جواب گویی این طور نیست که به طور کلّی سرخورده شود. در مخلوقات می بینیم که در این مواقع پافشاری و اصرار می کنند. حال ما این طور نیستیم؟ اگر گره ای به کارمان افتاده و یقین داریم که باز کردن گره از دست کسی ساخته است و می تواند کارمان را راه بیاندازد، پافشاری و تکرار می کنم تا به مقصدم برسم. سؤال: یک دفعه که به او گفتم و گره را باز نکرد، آیا سرم را می اندازم پائین و می روم؟ اصلاً و ابداً این طور نیست، بلکه این در نهاد ما است.
در باب خدا، هم همین روش صدق می کند. همان طور که خدا در ابتدا برای بنده اش، مراجعه کردن به مخلوق را دوست ندارد و می گوید باید سراغ من بیایی، همان طور هم اصرار کردن در مقابل مخلوق را دوست ندارد؛ یعنی اینکه سراغ مخلوقی بروی و بعد هم مرتّب اصرار کنی. اصل رفتن و پافشاری بعدش را بدش می آید.(3) عکس نسبت به خودش که مراجعه به خودش را دوست دارد و هر چه اصرار و پافشاری کنی بیشتر خوشش می آید.
اصلاً در روایت داریم که خدا می گوید من از صدای آن عبد خوشم می آید. باید عرض کنم که خدا به وقتش می دهد و در اجابت بندگانش دقیق و حساب شده عمل می کند. روایت از امام صادق(صلوات الله علیه) است: "قَالَ(علیه السّلام) إِنَ اللَّهَ کَرِهَ إِلْحَاحَ النَّاسِ بَعْضِهِمْ عَلَی بَعْضٍ فِی الْمَسْأَلَهِ"؛ خدا، پافشاری مردم در خواهششان از یکدیگر را خوش نمی دارد. "کَرِهَ" یعنی بدش می آید، "وَ أَحَبَّ ذَلِکَ لِنَفْسِهِ"؛ این را برای خودش دوست می دارد؛ که وقتی به محضر او رفتی مرتّب اصرار کنی، "إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ أَنْ یُسْأَلَ وَ یُطْلَبَ مَا عِنْدَهُ"؛(4) خداوند دوست می دارد که از آنچه در نزد خدا است، درخواست و مطالبه کنی.
در اینجا باید "مَا عِنْدَهُ"؛ را توضیح بدهم. عرض کردم که مراجعه را خوشش می آید و دوست دارد. امّا اینجا دارد: "مَا عِنْدَهُ"؛ آنچه که در نزد خدا است. مراد آنچه که در ید قدرت حق است؛ یعنی آنچه که در دستِ قدرت الهی است؛ که هر طور اراده کند، می تواند عمل کند. سؤال: آیا چیزی هست که نزد خدا نباشد و خدا قدرت بر آن نداشته باشد؟(5) در بحث های قبل گفته ام، حاجتی که آدم می خواهد باید معقول باشد؛ چیزی که مورد احتیاج من باشد و خدا قادر به آن نباشد نداریم، بلکه تمام امور در ید قدرت او است.
خدا می گوید: دوست دارم آنچه که پیش من است، از من بخواهی. معنایش چیست؟ معنای آن این است که هر چه بخواهی به تو می دهم. هر چه نیاز داری دوست دارم از من بخواهی: "إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ أَنْ یُسْأَلَ وَ یُطْلَبَ مَا عِنْدَهُ"؛ دوست دارد آنچه که در نزد او است درخواست و مطالبه کنید. این طور نیست که من چیزی بخواهم که در دست قدرت او نباشد.
در دعای جوشن کبیر نکته ی زیبایی وجود دارد؛ بخشی در آن است که: یک مرتبه این به ذهنت نیاید که خدا را جای خودت بگذاری و فکر کنی او از پافشاری بدش می آید و خسته می شود. او در باب مسئله ی مطالبه و سؤال و دعا خستگی ناپذیر است. خدا این طور است: "یَا مَنْ لَا یُبْرِمُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّین"؛ پافشاریِ پافشاری کنندگان هیچ وقت او را به ستوه نمی آورد.
در اینجا ممکن است که بعضی ها در ذهنشان این آمده باشد که چند بار دعا کنیم؟ این طور نیست که در مسئله پافشاری و اصرار در دعا سقفی تعیین کرده باشند. به این صورت که "سقفی تعیین شده باشد و ما آن را باید رعایت کنیم" نداریم. راجع به پیغمبراکرم، وقتی به دعاهایی که می کرده مراجعه می کنیم می بینیم تکرار می کرده اند و چه بسا به نظر من این اقلّ است. ما در تعیین سقف حداکثر نداریم و فکر می کنم این اقلّ باشد و چون از خود پیغمبر نقل شده، به نظر حداقلّ است و حداکثر نیست. این نکته ای است که باید اهل تحقیق دقّت کنند تا اگر به این روایات برخورد کردند، این ها را روایات حداکثری نگیرند.
در روایتی دارد: "کان نبی(صلّی الله علیه وآله وسلّم) إِذَا دَعَا دَعَا ثَلَاثاً"؛ هرگاه پیغمبر دعا می کرد؛ سه بار تکرار می کرد، "وَ إِذَا سَأَلَ سَأَلَ ثَلَاثًا"؛(6) و هر وقت که می خواست درخواست بکند سه بار خواسته خود را تکرار می کرد. در روایت دیگری است که عبدالله بن مسعود نقل می کند و می گوید: "أَنَّ رسول الله(صلّی الله علیه وآله وسلّم) کَانَ یُعْجِبُهُ أَنْ یَدْعُوَ ثَلَاثًا وَیَسْتَغْفِرَ ثَلَاثًا"؛(7) یعنی پیغمبر لذّت می برد و خوش داشت که دعای خود را سه بار تکرار کند و سه بار طلب آمرزش کند که آن هم استغفار و دعا است؛ البته به نظر من این سقف حداقلّی است.
در باب مسئله تکرار در دعا روایات زیادی دیده ام. من آنکه حداقلّ بود مطرح کردم امّا نسبت به دعا وتقاضا در باب تکرار نسبت به بهشت و جهنّم داریم که انسان تقاضای بهشت کند و تقاضای نرفتن به جهنّم کند و... که اگر می خواهی این کار را بکنی، حداقلّ سه بار بگو تا مؤثّر باشد. روایت از پیغمبراکرم است که حضرت فرمود: "مَنْ سَأَلَ الْجَنَّهَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ"؛ اگر کسی سه بار از خدا بهشت را درخواست کند، "قَالَتْ الْجَنَّهُ اللَّهُمَّ أَدْخِلْهُ الْجَنَّهَ"؛ بهشت به خدا عرض می کند: بارالها! او را وارد بهشت کن. می خواستم اشاره کنم که این سه بار براساس همان مطلبی است که گفته شد، "وَ مَنْ اسْتَجَارَ مِنْ النَّارِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ"؛ و اگر کسی سه بار از دوزخ به خدا پناه ببرد، "وَ مَنْ اسْتَجَارَ مِنْ النَّارِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ"؛ سه بار به خدا پناه ببرد، "قَالَتْ النَّارُ"؛ جهنّم می گوید: "اللَّهُمَّ أَجِرْهُ مِنْ النَّارِ"؛(8) پروردگارا! او را از جهنّم پناه بده. می خواستم این را عرض کنم که در باب تکرار در دعا، ممکن است کسی سؤال کند که سقف آن چیست؟ و آن اینکه در روایات دیده ام که حداقلّ آن سه بار است. و البته دلواپس آن طرف هم نباش، به اینکه " نعوذبالله"، مثلاً خدا خسته می شود و... این طور نیست.
این بحث ها را سابقاً در باب الحاح و راجع به دعا مطرح کرده ام و نمی خواهم وارد آن بحث بشوم. فقط می خواستم اشاره ای برای لیالی قدر داشته باشم، به اینکه حواستان جمع باشد که شیطان فریبتان ندهد. شیطان راه های مختلفی دارد، برای اینکه رابطه عبد با خدایش را قطع کند و امیّدی که او به خدا بسته را می خواهد قطع کند. راه های مختلفی را می رود؛ مثلا یک مرتبه به ذهن انسان می اندازد که: چقدر بگویم؟! یک دفعه دعا کردم، بس است، دو دفعه گفتم بس است یا اگر خدا می خواست بدهد تا حالا داده بود و... این شیطان است. تعبیرات مختلفی می گویم و این چیزهایی که اشاره کردم متداول است.
1- (8). سنن ابن ماجه، ج12، ص401 منبع:پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی
شیطان، وقتی که اتّفاقی می افتد، در انسان سرخوردگی درست می کند. به خصوص شیطان مقیّد است که در دعا سرخوردگی ایجاد کند، برای اینکه می خواهد رابطه ات را و آن امیّدی که به خدا بستی قطع کند. در باب دعا هیچ وقت نگذارید که این سنخ افکار شیطانی شما را احاطه کند و شما را از دعا باز بدارد؛ به خصوص اوقاتی که در آن وعده داده شده که دعا مستجاب می شود. اگر این مواقع از دست برود، دیگر باز نمی گردد. حواستان جمع باشد! هم از آن طرف متوجّه بالا باش، به این معنا که خداوند خسته نمی شود و برعکس لذّت هم می برد و از این طرف هم شیطان را مواظب باش، که شیطان تو را خسته نکند. خدا خسته نمی شود، بلکه شیطان تو را خسته می کند. دقّت کنید! شیطان شما را از نظر دعا کردن خسته می کند. در این هم شبهه ای نیست که وقتی از او می خواهم، او اگر مصلحت باشد به موقع می دهد.
این مسأله در باب استعجال در اجابت وجود دارد. این را چون قبلاً مفصّل بحث کرده ام فقط به نکته ای از آن، در روایتی اشاره می کنم و البته متن روایت هم هست. یکی از اموری که موجب می شود دعا زود به اجابت برسد عبارت از این است که شخص برای دیگری دعا کند. حضرت می فرمایند: این از همه برّاتر است. در روایت است که حضرت چهار چیز را مطرح می کنند و می گویند این چهارمی هم هست که از همه بیشتر مؤثر است. اینکه سرعت در اجابت دعا داشته باشی هم راه کار دارد و آن این است که شخص برای دیگری دعا کند. اینکه در شب های قدر عرض کردم و اصرار هم دارم که می گویم برای دیگران دعا کنید، خصوصا آن کسانی که به شما بد کرده اند این است که خدا به تو زودتر می دهد. اگر برای خودت بخواهی به این زودی نمی دهد امّا برای دیگری بخواهی زود به تو می دهد. ببینید که در معارف ما چقدر راه کار در باب دعا گذاشته اند، چه نسبت به اجابت و چه نسبت به استعجال در اجابت. کم هم برای ما نگذاشته اند. عرض می کنم، امشب مقیّد بودم که بحثم را ادامه بدهم، برای اینکه فردا شب، شب بیست و سوم است و ارزش مندترین لیالی قدر است. خیلی مراقب باشید! چون انشالله به فضل الهی می خواهیم با دل و قلبی پر از امّید با بکار بستن همین راهکارها به در خانه خدا برویم.
در روایات دارد، بعد از آنکه علی(علیه السّلام) به شهادت رسید، طبق وصیّت علی(علیه السّلام) فرزندانش امام حسن و امام حسین متکفّل تجهیز علی(علیه السّلام) شدند. روایت را محمّد بن حنفیّه که برادر آن هاست نقل می کند؛ می گوید: من آنجا حاضر بودم، امام حسین آب می ریخت و امام حسن(علیه السّلام) بدن پدرم را شست وشو می داد. محمّد حنفیه می گوید: وقتی شست وشو می دادند، دیدم که اصلاً احتیاجی به این نیست که بدن را به این سو و آن سو حرکت دهند؛ بلکه خود بدن حرکت می کرد. می گوید: بوی مشکی بلند شده بود و فضا را گرفته بود. بعد از آنکه شست وشو تمام شد، امام حسن خواهرش زینب(سلام الله علیها) را صدا کرد و خواهر آمد. گفت: برو بقیّه آن حنوطی که جبرائیل از بهشت آورده و سهم پدرم است، بیاور. در روایت داریم که قبل از وفات پیغمبراکرم جبرئیل از بهشت کافور و حنوطی بهشتی آورد و به پیغمبر گفت: این را، سه بخش می کنی؛ یک بخش برای خودت است و یک بخشِ آن برای زهرا(سلام الله علیها) و بخشِ دیگر آن هم برای علی(علیه السّلام) است.
می گوید: خواهرم رفت و حنوط پدر را آورد. پدرم را در پنج جامه کفن کرد، و جنازه محیّا شد. محمّد حنفیه می گوید: تابوت را آوردند و جنازه را در تابوت گذاشتند. طبق وصیّت پدر، جلوی تابوت را هیچ کس نگرفت و یک بخشی از عقب تابوت را امام حسن و بخش دیگری را امام حسین گرفتند. امّا جلوی تابوت خودش حرکت می کرد. یک سمت جبرائیل است و سمت دیگر میکائیل. از کوفه خارج شدند و این جنازه به سمت نجف می رود. محمّد حنفیّه می گوید: دیدم در راه برادرم حسین های های گریه می کند و می گوید: "لا حَوْلَ وَلا قُوَّهَ الّا بِاللَّه"؛ پدر کمر ما را شکستی. گریه را برای تو آموخته ام. محمّد حنفیه قسم می خورد و می گوید: والله قسم، دیدم این جنازه به هر بنا و عمارتی و درختی که می رسد همه خشوع می کنند. تا وقتی به نجف رسید و تابوت بر روی زمین آمد. چون طبق وصیّت بود برادرم آنجا را حفر کرد و قبری آماده شد. بعد برادرم به نماز ایستاد و با هفت تکبیر بر پدر نماز خواند و بعد جنازه پدر را در قبر سرازیر کرد. طبق وصیّت پدر باز ایستاد و دو رکعت نماز خواند. یک وقت نگاه کردیم و دیدیم پرده ای از سندس بر قبر کشیده شده است. امام حسن(علیه السّلام) قسمت سر را کنار زد، یک وقت دیدیم پیغمبراکرم آمده است، آدم صفی الله است، ابراهیم خلیل الله است و با پدرم سخن می گویند. می گوید: امام حسین(علیه السّلام) سمت پرده پای پدر را کنار زد. یک وقت نگاه کردیم و دیدم حوا است، مریم است، آسیه است و مادرم زهرا(سلام الله علیها) است که نوحه می خوانند و گریه می کنند.
پاورقی
- بحارالانوار، ج 30، ص 349 منبع:پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی
- بحارالأنوار، ج91، ص96
- بحارالأنوار، ج 90، ص300
- پیچیدگی در گفتار نداشتم و هیچ اصطلاحی هم به کار نبردم.
- بحارالأنوار، ج 90، ص374
- البته من به اقتضای طلبگی می گویم. این که از او بخواهم خدای دیگری درست کند، محال عقلی است.
- صحیح مسلم، ج9، ص275
- کنزالعمال، ج7، ص80