- الخصال، عيون أخبار الرضا عليه السلام أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ سُلَيْمَانَ قَالَ: سَأَلَ رَجُلٌ أَبَا الْحَسَنِ ع وَ هُوَ فِي الطَّوَافِ فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنِ الْجَوَادِ فَقَالَ إِنَّ لِكَلَامِكَ وَجْهَيْنِ فَإِنْ كُنْتَ تَسْأَلُ عَنِ الْمَخْلُوقِ فَإِنَّ الْجَوَادَ الَّذِي يُؤَدِّي مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهِ وَ الْبَخِيلَ مَنْ بَخِلَ بِمَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ إِنْ كُنْتَ تَعْنِي الْخَالِقَ فَهُوَ الْجَوَادُ إِنْ أَعْطَى وَ هُوَ الْجَوَادُ إِنْ مَنَعَ لِأَنَّهُ إِنْ أَعْطَى عَبْداً أَعْطَاهُ مَا لَيْسَ لَهُ وَ إِنْ مَنَعَ مَنَعَ مَا لَيْسَ لَهُ. [1]
بيان لعل المراد أن المخلوق إنما يوصف بالبخل إن منع لأنه لا يؤدي ما فرض الله عليه من حقوق الخلق و أما الله سبحانه فلا يوصف بالبخل إن منع لأنه ليس لأحد حق على الله فالمراد بقوله إنه جواد إن منع أنه ليس ببخيل أو أنه جواد من حيث عطاياه الغير المتناهية الآخر و هذا المنع لا ينافي جوده لعدم لزومه عليه و يحتمل أن يكون المراد بقوله ما ليس له أخيرا غير ما هو المراد به أولا أي ما لا يستحق التفضل عليه به و ليس صلاحه في إعطائه فجوده من جهة هذا المنع أيضا ثابت لأن إعطاء ما يضر السائل ليس بجود بل منعه عنه عين الجود.
مردى از امام رضا عليه السّلام در حال طواف، پرسيد: «جواد و بخشنده» كيست؟ حضرت فرمودند: سؤال تو دو صورت دارد، اگر در باره مخلوقات سؤال مى‌كنى، «جواد و بخشنده» كسى است كه واجبات خود را ادا مى‌كند و بخيل كسى است كه در واجبات بخل مى‌ورزد و اگر سؤالت از خالق است، پس بدان كه او «جواد و بخشنده» است، چه عطا كند چه نكند، زيرا اگر به بنده‌اش چيزى بدهد، چيزى داده است كه آن بنده مالك آن نيست و اگر چيزى از بنده‌اش دريغ كند، آن بنده حقّى در آن ندارد.
توضیح علامه مجلسی: شاید منظور این باشد که مخلوق وقتی عطا نمی کند تنها به این دلیل به بخل وصف می شود که حقوق خلق را که خدا بر او واجب ساخته است ادا نمی کند اما خدای سبحان اگرعطا نکند به بخل، موصوف نمی شود زیرا برای هیچ کسی حقی بر خداوند نیست پس منظور از اینکه فرمود: او جواد است اگر عطا نکند، یعنی او بخیل نیست یا اینکه از نظر بخششهای نامتناهی دیگرش جواد است و این عدم عطا با جود او منافات ندارد زیرا بر او واجب نیست.
2- التوحيد، عيون أخبار الرضا عليه السلام مَاجِيلَوَيْهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنِ الْمُخْتَارِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُخْتَارِ الْهَمْدَانِيِّ عَنِ الْفَتْحِ بْنِ يَزِيدَ الْجُرْجَانِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ فِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ مُنْشِئُ الْأَشْيَاءِ وَ مُجَسِّمُ الْأَجْسَامِ وَ مُصَوِّرُ الصُّوَرِ لَوْ كَانَ كَمَا يَقُولُونَ لَمْ يُعْرَفِ الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِ وَ لَا الْمُنْشِئُ مِنَ الْمُنْشَإِ فَرْقٌ بَيْنَ مَنْ جَسَّمَهُ وَ صَوَّرَهُ وَ أَنْشَأَهُ إِذْ كَانَ لَا يُشْبِهُهُ شَيْ‌ءٌ وَ لَا يُشْبِهُ هُوَ شَيْئاً قُلْتُ أَجَلْ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ لَكِنَّكَ قُلْتَ الْأَحَدُ الصَّمَدُ وَ قُلْتَ لَا يُشْبِهُ شَيْئاً وَ اللَّهُ وَاحِدٌ وَ الْإِنْسَانُ وَاحِدٌ أَ لَيْسَ قَدْ تَشَابَهَتِ الْوَحْدَانِيَّةُ قَالَ يَا فَتْحُ أَحَلْتَ ثَبَّتَكَ اللَّهُ إِنَّمَا التَّشْبِيهُ فِي الْمَعَانِي فَأَمَّا فِي الْأَسْمَاءِ فَهِيَ وَاحِدَةٌ وَ هِيَ دَلَالَةٌ عَلَى الْمُسَمَّى وَ ذَلِكَ أَنَّ الْإِنْسَانَ وَ إِنْ قِيلَ وَاحِدٌ فَإِنَّمَا يُخْبَرُ أَنَّهُ جُثَّةٌ وَاحِدَةٌ وَ لَيْسَ بِاثْنَيْنِ فَالْإِنْسَانُ نَفْسُهُ لَيْسَ بِوَاحِدٍ لِأَنَّ أَعْضَاءَهُ مُخْتَلِفَةٌ وَ أَلْوَانَهُ مُخْتَلِفَةٌ كَثِيرَةٌ غَيْرُ وَاحِدَةٍ وَ هُوَ أَجْزَاءٌ مُجَزَّأٌ لَيْسَتْ بِسَوَاءٍ دَمُهُ غَيْرُ لَحْمِهِ وَ لَحْمُهُ غَيْرُ دَمِهِ وَ عَصَبُهُ غَيْرُ عُرُوقِهِ وَ شَعْرُهُ غَيْرُ بَشَرِهِ وَ سَوَادُهُ غَيْرُ بَيَاضِهِ وَ كَذَلِكَ سَائِرُ الْخَلْقِ فَالْإِنْسَانُ وَاحِدٌ فِي الِاسْمِ لَا وَاحِدٌ فِي الْمَعْنَى وَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ وَاحِدٌ لَا وَاحِدَ غَيْرُهُ لَا اخْتِلَافَ فِيهِ وَ لَا تَفَاوُتَ وَ لَا زِيَادَةَ وَ [لَا] نُقْصَانَ فَأَمَّا الْإِنْسَانُ الْمَخْلُوقُ الْمَصْنُوعُ الْمُؤَلَّفُ مِنْ أَجْزَاءٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ جَوَاهِرَ شَتَّى غَيْرَ أَنَّهُ بِالاجْتِمَاعِ شَيْ‌ءٌ وَاحِدٌ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَرَّجْتَ عَنِّي فَرَّجَ اللَّهُ عَنْكَ فَقَوْلُكَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ فَسِّرْهُ لِي كَمَا فَسَّرْتَ الْوَاحِدَ فَإِنِّي أَعْلَمُ أَنَّ لُطْفَهُ عَلَى خِلَافِ لُطْفِ خَلْقِهِ لِلْفَصْلِ غَيْرَ أَنِّي أُحِبُّ أَنْ تَشْرَحَ ذَلِكَ لِي فَقَالَ يَا فَتْحُ إِنَّمَا قُلْنَا اللَّطِيفُ لِلْخَلْقِ اللَّطِيفِ وَ لِعِلْمِهِ بِالشَّيْ‌ءِ اللَّطِيفِ وَ غَيْرِ اللَّطِيفِ وَ فِي الْخَلْقِ اللَّطِيفِ مِنَ الْحَيَوَانِ الصِّغَارِ مِنَ الْبَعُوضِ وَ الْجِرْجِسِ وَ مَا هُوَ أَصْغَرُ مِنْهُمَا مَا لَا يَكَادُ تَسْتَبِينُهُ الْعُيُونُ بَلْ لَا يَكَادُ يُسْتَبَانُ لِصِغَرِهِ الذَّكَرُ مِنَ الْأُنْثَى وَ الْحَدَثُ الْمَوْلُودُ مِنَ الْقَدِيمِ فَلَمَّا رَأَيْنَا صِغَرَ ذَلِكَ فِي لُطْفِهِ وَ اهْتِدَاءَهُ لِلسِّفَادِ وَ الْهَرَبَ مِنَ الْمَوْتِ وَ الْجَمْعَ لِمَا يُصْلِحُهُ مِمَّا فِي لُجَجِ الْبِحَارِ وَ مَا فِي لِحَاءِ الْأَشْجَارِ وَ الْمَفَاوِزِ وَ الْقِفَارِ وَ فَهْمَ بَعْضِهَا عَنْ بَعْضٍ مَنْطِقَهَا وَ مَا يَفْهَمُ بِهِ أَوْلَادُهَا عَنْهَا وَ نَقْلَهَا الْغِذَاءَ إِلَيْهَا ثُمَّ تَأْلِيفَ أَلْوَانِهَا حُمْرَةً مَعَ صُفْرَةٍ وَ بَيَاضاً مَعَ خُضْرَةٍ وَ مَا لَا تَكَادُ عُيُونُنَا تَسْتَبِينُهُ بِتَمَامِ خَلْقِهَا وَ لَا تَرَاهُ عُيُونُنَا وَ لَا تَلْمِسُهُ أَيْدِينَا عَلِمْنَا أَنَّ خَالِقَ هَذَا الْخَلْقِ لَطِيفٌ لَطُفَ فِي خَلْقِ مَا سَمَّيْنَاهُ بِلَا عِلَاجٍ وَ لَا أَدَاةٍ وَ لَا آلَةٍ وَ أَنَّ كُلَّ صَانِعِ شَيْ‌ءٍ فَمِنْ شَيْ‌ءٍ صَنَعَ وَ اللَّهُ الْخَالِقُ اللَّطِيفُ الْجَلِيلُ خَلَقَ وَ صَنَعَ لَا مِنْ شَيْ‌ءٍ. [2]
فتح بن يزيد جرجانىّ گويد: از امام رضا عليه السّلام شنيدم كه آن حضرت در باره خداوند چنين مى‌فرمود: او لطيف و خبير است، شنوا و بيناست، واحد و أحد و بى‌نياز است، نزائيده و زائيده نشده است، و همانندى ندارد، اشياء را ايجاد كرده، به اجسام جسميّت داده و نقشها را صورت و شكل‌بخ شيده است، اگر آن طور بود كه مى‌گويند، خالق و مخلوق از يكديگر شناخته نمى‌شدند، ايجادكننده و ايجاد شده از يكديگر ممتاز نبودند و شناخته نمى‌شدند، لكن اوست ايجادكننده. فرق است بين خدا و بين آن چيزى كه خدا به او صورت بخشيده و جسميّت داده و ايجادش نموده است، چون هيچ چيز به خداوند شبيه نيست و خداوند نيز به هيچ چيز شبيه نمى‌باشد. گفتم: بله، قربانت گردم، لكن گفتى: احد و صمد است. و نيز فرمودى: به هيچ چيز شبيه نيست، در حالى كه خداوند يكى است، انسان هم يكى است پس در وحدانيّت و يكى بودن، به يكديگر شبيه‌اند؟
حضرت فرمود: اى فتح! حرف محالى مى‌زنى، خداوند ثابت قدمت گرداند. (آن) تشبيه (كه ما آن را نفى مى‌كنيم) در معانى است، امّا اسم در مورد همه يكى است و نشان دهنده مسمّى است، به اين ترتيب كه انسان را گرچه مى‌توان «واحد» و «يكى» دانست، امّا منظور اين است كه يك شى‌ء و يك جثّه است و دو تا نيست. امّا خود انسان «واحد» (حقيقى) نيست زيرا داراى اعضاى گوناگون است، رنگهايش مختلف و زياد است و يكى نيست، انسان عبارتست از مجموعه اجزائى كه با هم فرق مى‌كنند، خونش با گوشتش تفاوت دارد، گوشتش با خونش فرق مى‌كند، رشته‌هاى اعصابش غير از رگهايش است، مويش غير از پوستش است، سياهى‌اش غير سفيدى‌اش است و همين گونه مى‌باشند ساير مخلوقات. پس انسان از نظر اسم «واحد» است امّا در معنى «واحد» نيست. و خداوند تبارك و تعالى واحدى است كه واحد ديگرى جز او نيست، اختلاف و تفاوتى در او نيست، زياده و نقصان در او راه ندارد اما انسان مخلوق مصنوع كه از اجزاء مختلف و موادّ گوناگون ساخته شده است، مختلف و متفاوت است و زياده و نقصان دارد هر چند در كلّ يك چيز است.
گفتم: فدایت شوم! آسوده‌ام كردى، خداوند آسوده خاطرت كند. حال همان طور كه واحد را برايم تفسير كردى، لطيف و خبير را نيز برايم تشريح فرما، البتّه مى‌دانم كه «لطف» خداوند با «لطف» مخلوقات فرق دارد چون بين خدا و خلق تفاوت هست، امّا دوست دارم شما برايم شرح دهيد.
حضرت فرمود: اى فتح! به اين جهت مى‌گوئيم لطيف كه در خلق كردن، لطافت و ظرافت دارد و به اشياء كوچك و ظريف آگاه است، آيا اثر صنع او را در گياهان ظريف و غير ظريف نمى‌بينى؟ آيا اثر خلق او را در خلقت ظريف و دقيق حيوانات كوچكى مثل پشه و پشه ريزه و كوچكتر از آن كه چشم به سختى آن را مى‌بيند بلكه از فرط ريزى، نر و ماده و بچّه و بزرگ آنها از يك ديگر تشخيص داده نمى‌شود، نديده‌اى؟ وقتى كوچكى آنها را در عين ظرافتشان مى‌بينيم، وقتى آشنايى آنها را به نحوه آميزش مخصوص به خود و فرار از مرگ و جمع‌آورى ما يحتاجشان از دل درياها و پوست درختان و پهنه دشتها و بيابانها مى‌نگريم، وقتى به سخن گفتن آنها و نحوه فهم سخنان يكديگر، و فهميدن كلام بزرگترها به توسّط بچّه‌ها و غذا آوردن والدين براى فرزندانشان را مى‌انديشيم. و همين گونه به رنگ‌آميزى آنها، قرمز با زرد، سفيد با سبز و نيز آنچه چشمانمان به سختى تمام پيكره‌اش را مى‌بيند و آنچه نه چشم مى‌تواند ببيند و نه دست مى‌تواند لمس كند مى‌نگريم، مى‌فهميم كه خالق اين مخلوقات، لطيف و دقيق است و خلق و آفرينش آنچه كه شرحش گذشت را با دقّت و ظرافت و بدون وسيله و ادات و آلاتى انجام داده است، چه هر خالقى مخلوق خود را از چيز ديگرى مى‌آفريند ولى خداوند، لطيف و دقيق و با جلالت، مخلوقات خود را آفريده امّا نه از چيزى، بلكه از هيچ و عدم، موجودات را بوجود آورده است.
3- التوحيد، معاني الأخبار، عيون أخبار الرضا عليه السلام أَبِي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُبَيْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ مُوسَى بْنِ عَمْرٍو وَ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع هَلْ كَانَ اللَّهُ عَارِفاً بِنَفْسِهِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَ الْخَلْقَ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ يَرَاهَا وَ يَسْمَعُهَا قَالَ مَا كَانَ مُحْتَاجاً إِلَى ذَلِكَ لِأَنَّهُ لَمْ يَكُنْ يَسْأَلُهَا وَ لَا يَطْلُبُ مِنْهَا هُوَ نَفْسُهُ وَ نَفْسُهُ هُوَ قُدْرَتُهُ نَافِذَةٌ فَلَيْسَ يَحْتَاجُ إِلَى أَنْ يُسَمِّيَ نَفْسَهُ وَ لَكِنَّهُ اخْتَارَ لِنَفْسِهِ أَسْمَاءً لِغَيْرِهِ يَدْعُوهُ بِهَا لِأَنَّهُ إِذَا لَمْ يُدْعَ بِاسْمِهِ لَمْ يُعْرَفْ فَأَوَّلُ مَا اخْتَارَ لِنَفْسِهِ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ لِأَنَّهُ أَعْلَى الْأَسْمَاءِ كُلِّهَا فَمَعْنَاهُ اللَّهُ وَ اسْمُهُ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ وَ هُوَ أَوَّلُ أَسْمَائِهِ لِأَنَّهُ عَلِيٌّ عَلَا كُلَّ شَيْ‌ءٍ. [3]
راوی گويد: از امام رضا عليه السّلام سؤال كردم: آيا خداوند قبل از اينكه مخلوقات را بيافريند به نفس خود آگاه بود؟ فرمود: بله، گفتم: نفس خود را مى‌ديد و صداى خويش را مى‌شنيد؟ فرمود: احتياجى به اين كار نداشت زيرا از خود چيزى درخواست نمى‌كرد، او خود، هستيش و هستيش خودش است. قدرتش نافذ است لذا نيازى ندارد كه نامى براى خود برگزيند، بلكه نامهائى براى خود برگزيده تا ديگران او را به آن نامها بخوانند، زيرا اگر با نام خود خوانده نشود، شناخته نمى‌گردد.
اوّلين اسمى كه براى خود انتخاب نمود، «الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ» بود زيرا از همه چيز برتر است، معنا [و مصداق] این اسم همان «اللَّه» است که [یک] نامش «الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ»، اين اوّلين نام اوست زيرا او بر همه چيز برترى دارد.
4- عيون أخبار الرضا عليه السلام مَاجِيلَوَيْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنْ أَبِي سُمَيْنَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْخُرَاسَانِيِّ قَالَ: دَخَلَ رَجُلٌ مِنَ الزَّنَادِقَةِ عَلَى الرِّضَا ع فَقَالَ فِي جُمْلَةِ مَا سَأَلَ فَأَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِكُمْ إِنَّهُ لَطِيفٌ وَ سَمِيعٌ وَ بَصِيرٌ وَ عَلِيمٌ وَ حَكِيمٌ أَ يَكُونُ السَّمِيعُ إِلَّا بِالْأُذُنِ وَ الْبَصِيرُ إِلَّا بِالْعَيْنِ وَ اللَّطِيفُ إِلَّا بِعَمَلِ الْيَدَيْنِ وَ الْحَكِيمُ إِلَّا بِالصَّنْعَةِ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ ع إِنَّ اللَّطِيفَ مِنَّا عَلَى حَدِّ اتِّخَاذِ الصَّنْعَةِ أَ وَ مَا رَأَيْتَ الرَّجُلَ يَتَّخِذُ شَيْئاً يَلْطُفُ فِي اتِّخَاذِهِ فَيُقَالُ مَا أَلْطَفَ فُلَاناً فَكَيْفَ لَا يُقَالُ لِلِخَالِقِ الْجَلِيلِ لَطِيفٌ إِذْ خَلَقَ خَلْقاً لَطِيفاً وَ جَلِيلًا وَ رَكَّبَ فِي الْحَيَوَانِ مِنْهُ أَرْوَاحَهَا وَ خَلَقَ كُلَّ جِنْسٍ مُتَبَايِناً مِنْ جِنْسِهِ فِي الصُّورَةِ وَ لَا يُشْبِهُ بَعْضُهُ بَعْضاً فَكُلٌّ لَهُ لُطْفٌ مِنَ الْخَالِقِ اللَّطِيفِ الْخَبِيرِ فِي تَرْكِيبِ صُورَتِهِ ثُمَّ نَظَرْنَا إِلَى الْأَشْجَارِ وَ حَمْلِهَا أَطَايِبَهَا الْمَأْكُولَةَ مِنْهَا وَ غَيْرَ الْمَأْكُولَةِ فَقُلْنَا عِنْدَ ذَلِكَ إِنَّ خَالِقَنَا لَطِيفٌ لَا كَلُطْفِ خَلْقِهِ فِي صَنْعَتِهِمْ وَ قُلْنَا إِنَّهُ سَمِيعٌ لَا يَخْفَى عَلَيْهِ أَصْوَاتُ خَلْقِهِ مَا بَيْنَ الْعَرْشِ إِلَى الثَّرَى مِنَ الذَّرَّةِ إِلَى أَكْبَرَ مِنْهَا فِي بَرِّهَا وَ بَحْرِهَا وَ لَا تَشْتَبِهُ عَلَيْهِ لُغَاتُهَا فَقُلْنَا عِنْدَ ذَلِكَ إِنَّهُ سَمِيعٌ لَا بِأُذُنٍ وَ قُلْنَا إِنَّهُ بَصِيرٌ لَا بِبَصَرٍ لِأَنَّهُ يَرَى أَثَرَ الذَّرَّةِ السَّحْمَاءِ فِي اللَّيْلَةِ الظَّلْمَاءِ عَلَى الصَّخْرَةِ السَّوْدَاءِ وَ يَرَى دَبِيبَ النَّمْلِ فِي اللَّيْلَةِ الدُّجُنَّةِ وَ يَرَى مَضَارَّهَا وَ مَنَافِعَهَا وَ أَثَرَ سِفَادِهَا وَ فِرَاخَهَا وَ نَسْلَهَا فَقُلْنَا عِنْدَ ذَلِكَ إِنَّهُ بَصِيرٌ لَا كَبَصَرِ خَلْقِهِ قَالَ فَمَا بَرِحَ حَتَّى أَسْلَمَ. [4]
مردی از زندیقان بر امام رضا علیه السلام وارد شد و از جمله مسائلی که پرسید این بود که گفت: شما كه مى‌گوئيد او لطيف، سميع (شنوا)، حكيم، بصير (بينا) و عليم است يعنى چه؟ آيا كسى مى‌تواند بدون گوش، شنوا باشد، يا بدون چشم بينا باشد يا ظريف و دقيق باشد ولى دست نداشته باشد و يا حكيم باشد ولى صنعت‌گر و سازنده نباشد؟
حضرت فرمود: «لطيف» در بين آدميان، موقعى اطلاق مى‌شود كه كسى بخواهد كارى يا صنعتى انجام دهد. آيا نديده‌اى وقتى كسى مى‌خواهد چيزى اتّخاذ كند يا كارى كند اگر با دقّت و ظرافت انجام دهد، مى‌گويند فلانى چقدر با ظرافت و دقيق است؟ پس چطور به خداوند بزرگى كه مخلوقاتى ريز و درشت دارد و در جانوران روح‌هايى قرار داده و هر جنسى را از جنس ديگر متباين ساخته بطورى كه هيچ شبيه يكديگر نيستند، لطيف (دقيق و با ظرافت) گفته نشود؟ پس هر كدام از اين مخلوقات در تركيب ظاهرى‌اش لطفى از خالق لطيف و خبير داراست، سپس در درختان و ميوه‌هاى خوراكى و غير خوراكى آن دقّت كرديم و آن وقت گفتيم: خالق ما، لطيف است ولى نه مانند لطيف بودن مخلوقات در كارهايشان. و گفتيم: او شنوايى است كه صداى تمام خلائق از عرش تا فرش از مورچه‌هاى ريز گرفته تا بزرگتر از آن، در دريا و خشكى بر او پوشيده نيست و زبان آنها را با هم اشتباه نمى‌كند و در اين موقع گفتيم: او شنواست ولى بدون گوش. و گفتيم او بيناست ولى نه با چشم، زيرا او اثر دانه بسيار ريز و سياه خردل را در شب ظلمانى بر روى سنگ سياه مى‌بيند و نيز حركت مورچه را در شب تاريك مى‌بيند و از نفع و ضرر آن مطّلع است و آميزش و بچه‌ها و نسل آن را مى‌بيند، و در نتيجه گفتيم: او بيناست امّا نه مانند بينا بودن مخلوقات.
راوى گويد: و اين سؤال و جواب به همين منوال ادامه داشت تا آن زنديق مسلمان شد.
5- التوحيد، عيون أخبار الرضا عليه السلام الدَّقَّاقُ عَنِ الْكُلَيْنِيِّ عَنْ عَلَّانٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع أَنَّهُ قَالَ: اعْلَمْ عَلَّمَكَ اللَّهُ الْخَيْرَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَدِيمٌ وَ الْقِدَمَ صِفَةٌ دَلَّتِ الْعَاقِلَ عَلَى أَنَّهُ لَا شَيْ‌ءَ قَبْلَهُ وَ لَا شَيْ‌ءَ مَعَهُ فِي دَيْمُومِيَّتِهِ فَقَدْ بَانَ لَنَا بِإِقْرَارِ الْعَامَّةِ مُعْجِزَةَ الصِّفَةِ أَنَّهُ لَا شَيْ‌ءَ قَبْلَ اللَّهِ وَ لَا شَيْ‌ءَ مَعَ اللَّهِ فِي بَقَائِهِ وَ بَطَلَ قَوْلُ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ كَانَ قَبْلَهُ شَيْ‌ءٌ أَوْ كَانَ مَعَهُ شَيْ‌ءٌ فِي بَقَائِهِ لَمْ يَجُزْ أَنْ يَكُونَ خَالِقاً لَهُ لِأَنَّهُ لَمْ يَزَلْ مَعَهُ فَكَيْفَ يَكُونُ خَالِقاً لِمَنْ لَمْ يَزَلْ مَعَهُ وَ لَوْ كَانَ قَبْلَهُ شَيْ‌ءٌ كَانَ الْأَوَّلَ ذَلِكَ الشَّيْ‌ءُ لَا هَذَا وَ كَانَ الْأَوَّلُ أَوْلَى بِأَنْ يَكُونَ خَالِقاً لِلْأَوَّلِ الثَّانِي ثُمَّ وَصَفَ نَفْسَهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِأَسْمَاءٍ دَعَا الْخَلْقَ إِذْ خَلَقَهُمْ وَ تَعَبَّدَهُمْ وَ ابْتَلَاهُمْ إِلَى أَنْ يَدْعُوهُ بِهَا فَسَمَّى نَفْسَهُ سَمِيعاً بَصِيراً قَادِراً قَاهِراً حَيّاً قَيُّوماً ظَاهِراً بَاطِناً لَطِيفاً خَبِيراً قَوِيّاً عَزِيزاً حَكِيماً عَلِيماً وَ مَا أَشْبَهَ هَذِهِ الْأَسْمَاءَ فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ مِنْ أَسْمَائِهِ الْغَالُونَ الْمُكَذِّبُونَ وَ قَدْ سَمِعُونَا نُحَدِّثُ عَنِ اللَّهِ أَنَّهُ لَا شَيْ‌ءَ مِثْلُهُ وَ لَا شَيْ‌ءَ مِنَ الْخَلْقِ فِي حَالِهِ قَالُوا أَخْبِرُونَا إِذْ زَعَمْتُمْ أَنَّهُ لَا مِثْلَ لِلَّهِ وَ لَا شِبْهَ لَهُ كَيْفَ شَارَكْتُمُوهُ فِي أَسْمَائِهِ الْحُسْنَى فَتَسَمَّيْتُمْ بِجَمِيعِهَا فَإِنَّ فِي ذَلِكَ دَلِيلًا عَلَى أَنَّكُمْ مِثْلُهُ فِي حَالاتِهِ كُلِّهَا أَوْ فِي بَعْضِهَا دُونَ بَعْضٍ إِذْ قَدْ جَمَعَتْكُمُ الْأَسْمَاءُ الطَّيِّبَةُ قِيلَ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَلْزَمَ الْعِبَادَ أَسْمَاءً مِنْ أَسْمَائِهِ عَلَى اخْتِلَافِ الْمَعَانِي وَ ذَلِكَ كَمَا يَجْمَعُ الِاسْمُ الْوَاحِدُ مَعْنَيَيْنِ مُخْتَلِفَيْنِ وَ الدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ قَوْلُ النَّاسِ الْجَائِزُ عِنْدَهُمُ السَّائِغُ وَ هُوَ الَّذِي خَاطَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ الْخَلْقَ فَكَلَّمَهُمْ بِمَا يَعْقِلُونَ لِيَكُونَ عَلَيْهِمْ حُجَّةً فِي تَضْيِيعِ مَا ضَيَّعُوا وَ قَدْ يُقَالُ لِلرَّجُلِ كَلْبٌ وَ حِمَارٌ وَ ثَوْرٌ وَ سُكَّرَةٌ وَ عَلْقَمَةٌ وَ أَسَدٌ كُلُّ ذَلِكَ عَلَى خِلَافِهِ لِأَنَّهُ لَمْ تَقَعِ الْأَسْمَاءُ عَلَى مَعَانِيهَا الَّتِي كَانَتْ بُنِيَتْ عَلَيْهَا لِأَنَّ الْإِنْسَانَ لَيْسَ بِأَسَدٍ وَ لَا كَلْبٍ فَافْهَمْ ذَلِكَ رَحِمَكَ اللَّهُ وَ إِنَّمَا تَسَمَّى اللَّهُ بِالْعَالِمِ لِغَيْرِ عِلْمٍ حَادِثٍ عَلِمَ بِهِ الْأَشْيَاءَ وَ اسْتَعَانَ بِهِ عَلَى حِفْظِ مَا يُسْتَقْبَلُ مِنْ أَمْرِهِ وَ الرَّوِيَّةِ فِيمَا يَخْلُقُ مِنْ خَلْقِهِ وَ يُفْنِيهِ مِمَّا مَضَى مِمَّا أَفْنَى مِنْ خَلْقِهِ مِمَّا لَوْ لَمْ يَحْضُرْهُ ذَلِكَ الْعِلْمُ وَ يَغِيبُهُ كَانَ جَاهِلًا ضَعِيفاً كَمَا أَنَّا رَأَيْنَا عُلَمَاءَ الْخَلْقِ إِنَّمَا سُمُّوا بِالْعِلْمِ لِعِلْمٍ حَادِثٍ إِذْ كَانُوا قَبْلَهُ جَهَلَةً وَ رُبَّمَا فَارَقَهُمُ الْعِلْمُ بِالْأَشْيَاءِ فَصَارُوا إِلَى الْجَهْلِ وَ إِنَّمَا سُمِّيَ اللَّهُ عَالِماً لِأَنَّهُ لَا يَجْهَلُ شَيْئاً فَقَدْ جَمَعَ الْخَالِقَ وَ الْمَخْلُوقَ اسْمُ الْعِلْمِ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى عَلَى مَا رَأَيْتَ وَ سُمِّيَ رَبُّنَا سَمِيعاً لَا بِجُزْءٍ فِيهِ يَسْمَعُ بِهِ الصَّوْتَ لَا يُبْصِرُ بِهِ كَمَا أَنَّ جُزْءَنَا الَّذِي نَسْمَعُ بِهِ لَا نَقْوَى عَلَى النَّظَرِ بِهِ وَ لَكِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَخْبَرَ أَنَّهُ لَا تَخْفَى عَلَيْهِ الْأَصْوَاتُ لَيْسَ عَلَى حَدِّ مَا سُمِّينَا بِهِ نَحْنُ فَقَدْ جَمَعَنَا الِاسْمُ بِالسَّمِيعِ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ هَكَذَا الْبَصِيرُ لَا بِجُزْءٍ بِهِ أَبْصَرَ كَمَا أَنَّا نُبْصِرُ بِجُزْءٍ مِنَّا لَا نَنْتَفِعُ بِهِ فِي غَيْرِهِ وَ لَكِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ لَا يَجْهَلُ شَخْصاً مَنْظُوراً إِلَيْهِ فَقَدْ جَمَعَنَا الِاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ هُوَ قَائِمٌ لَيْسَ عَلَى مَعْنَى انْتِصَابٍ وَ قِيَامٍ عَلَى سَاقٍ فِي كَبَدٍ كَمَا قَامَتِ الْأَشْيَاءُ وَ لَكِنَّهُ أَخْبَرَ أَنَّهُ قَائِمٌ يُخْبِرُ أَنَّهُ حَافِظٌ كَقَوْلِ الرَّجُلِ الْقَائِمُ بِأَمْرِنَا فُلَانٌ وَ هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ الْقَائِمُ عَلى كُلِّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ الْقَائِمُ أَيْضاً فِي كَلَامِ النَّاسِ الْبَاقِي وَ الْقَائِمُ أَيْضاً يُخْبِرُ عَنِ الْكِفَايَةِ كَقَوْلِكَ لِلرَّجُلِ قُمْ بِأَمْرِ فُلَانٍ أَيِ اكْفِهِ وَ الْقَائِمُ مِنَّا قَائِمٌ عَلَى سَاقٍ فَقَدْ جَمَعَنَا الِاسْمُ وَ لَمْ يَجْمَعْنَا الْمَعْنَى وَ أَمَّا اللَّطِيفُ فَلَيْسَ عَلَى قِلَّةٍ وَ قَضَافَةٍ وَ صِغَرٍ وَ لَكِنْ ذَلِكَ عَلَى النَّفَاذِ فِي الْأَشْيَاءِ وَ الِامْتِنَاعِ مِنْ أَنْ يُدْرَكَ كَقَوْلِكَ لَطُفَ عَنِّي هَذَا الْأَمْرُ وَ لَطُفَ فُلَانٌ فِي مَذْهَبِهِ وَ قَوْلِهِ يُخْبِرُكَ أَنَّهُ غَمَضَ فَبَهَرَ الْعَقْلَ وَ فَاتَ الطَّلَبُ وَ عَادَ مُتَعَمِّقاً مُتَلَطِّفاً لَا يُدْرِكُهُ الْوَهْمُ فَهَكَذَا لَطُفَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَنْ أَنْ يُدْرَكَ بِحَدٍّ أَوْ يُحَدَّ بِوَصْفٍ وَ اللَّطَافَةُ مِنَّا الصِّغَرُ وَ الْقِلَّةُ فَقَدْ جَمَعَنَا الِاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ أَمَّا الْخَبِيرُ فَالَّذِي لَا يَعْزُبُ عَنْهُ شَيْ‌ءٌ وَ لَا يَفُوتُهُ لَيْسَ لِلتَّجْرِبَةِ وَ لَا لِلِاعْتِبَارِ بِالْأَشْيَاءِ فَتُفِيدَهُ التَّجْرِبَةُ وَ الِاعْتِبَارُ عِلْماً لَوْلَاهُمَا مَا عَلِمَ لِأَنَّ مَنْ كَانَ كَذَلِكَ كَانَ جَاهِلًا وَ اللَّهُ لَمْ يَزَلْ خَبِيراً بِمَا يَخْلُقُ وَ الْخَبِيرُ مِنَ النَّاسِ الْمُسْتَخْبِرُ عَنْ جَهْلٍ الْمُتَعَلِّمُ وَ قَدْ جَمَعَنَا الِاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ أَمَّا الظَّاهِرُ فَلَيْسَ مِنْ أَجْلِ أَنَّهُ عَلَا الْأَشْيَاءَ بِرُكُوبٍ فَوْقَهَا وَ قُعُودٍ عَلَيْهَا وَ تَسَنُّمٍ لِذُرَاهَا وَ لَكِنَّ ذَلِكَ لِقَهْرِهِ وَ لِغَلَبَتِهِ الْأَشْيَاءَ وَ قُدْرَتِهِ عَلَيْهَا كَقَوْلِ الرَّجُلِ ظَهَرْتُ عَلَى أَعْدَائِي وَ أَظْهَرَنِيَ اللَّهُ عَلَى خَصْمِي يُخْبِرُ عَنِ الْفَلْجِ وَ الْغَلَبَةِ فَهَكَذَا ظُهُورُ اللَّهِ عَلَى الْأَشْيَاءِ وَ وَجْهٌ آخَرُ أَنَّهُ الظَّاهِرُ لِمَنْ أَرَادَهُ لَا يَخْفَى عَلَيْهِ شَيْ‌ءٌ وَ أَنَّهُ مُدَبِّرٌ لِكُلِّ مَا يَرَى فَأَيُّ ظَاهِرٍ أَظْهَرُ وَ أَوْضَحُ أَمْراً مِنَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَإِنَّكَ لَا تَعْدَمُ صَنْعَتَهُ حَيْثُمَا تَوَجَّهْتَ وَ فِيكَ مِنْ آثَارِهِ مَا يُغْنِيكَ وَ الظَّاهِرُ مِنَّا الْبَارِزُ بِنَفْسِهِ وَ الْمَعْلُومُ بِحَدِّهِ فَقَدْ جَمَعَنَا الِاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ أَمَّا الْبَاطِنُ فَلَيْسَ عَلَى مَعْنَى الِاسْتِبْطَانِ لِلْأَشْيَاءِ بِأَنْ يَغُورَ فِيهَا وَ لَكِنْ ذَلِكَ مِنْهُ عَلَى اسْتِبْطَانِهِ لِلْأَشْيَاءِ عِلْماً وَ حِفْظاً وَ تَدْبِيراً كَقَوْلِ الْقَائِلِ أَبْطَنْتُهُ يَعْنِي خَبَّرْتُهُ وَ عَلِمْتُ مَكْتُومَ سِرِّهِ وَ الْبَاطِنُ مِنَّا بِمَعْنَى الْغَائِرِ فِي الشَّيْ‌ءِ الْمُسْتَتِرِ فَقَدْ جَمَعَنَا الِاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ أَمَّا الْقَاهِرُ فَإِنَّهُ لَيْسَ عَلَى عِلَاجٍ وَ نَصَبٍ وَ احْتِيَالٍ وَ مُدَارَاةٍ وَ مَكْرٍ كَمَا يَقْهَرُ الْعِبَادُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَالْمَقْهُورُ مِنْهُمْ يَعُودُ قَاهِراً وَ الْقَاهِرُ يَعُودُ مَقْهُوراً وَ لَكِنْ ذَلِكَ مِنَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى أَنَّ جَمِيعَ مَا خَلَقَ مُتَلَبِّسٌ بِهِ الذُّلُّ لِفَاعِلِهِ وَ قِلَّةُ الِامْتِنَاعِ لِمَا أَرَادَ بِهِ لَمْ يَخْرُجْ مِنْهُ طَرْفَةَ عَيْنٍ غَيْرَ أَنَّهُ يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ فَالْقَاهِرُ مِنَّا عَلَى مَا ذَكَرْتُ وَ وَصَفْتُ فَقَدْ جَمَعَنَا الِاسْمُ وَ اخْتَلَفَ الْمَعْنَى وَ هَكَذَا جَمِيعُ الْأَسْمَاءِ وَ إِنْ كُنَّا لَمْ نُسَمِّهَا كُلَّهَا فَقَدْ تَكْتَفِي لِلِاعْتِبَارِ بِمَا أَلْقَيْنَا إِلَيْكَ وَ اللَّهُ عَوْنُنَا وَ عَوْنُكَ فِي إِرْشَادِنَا وَ تَوْفِيقِنَا. [5]
راوی گويد: امام رضا عليه السّلام فرمود: خداوند دانايت كناد! بدان كه خداوند قديم است (يعنى از ازل بوده است) و ازلى بودن صفتى است كه به آدم عاقل مى‌فهماند كه چيزى قبل از او نبوده است و در بقاءش نيز چيزى با او و همراه او نخواهد بود، با اقرار عامّه و معجزه صفت براى ما روشن مى‌شود كه چيزى قبل از خدا نبوده و در بقاءش نيز چيزى به همراهش نخواهد بود، و گفتار كسانى كه گمان مى‌كنند قبل از او و يا همراه او چيزى بوده است، باطل مى‌گردد. زيرا اگر چيزى به همراه او مى‌بود، نمى‌بايست خداوند خالق او باشد زيرا آن چيز، هميشه از ازل با خدا بوده است پس خدا چگونه مى‌تواند خالق چيزى باشد كه هميشه به همراهش بوده است و اگر آن شى‌ء قبل از خدا بوده باشد، آن شى‌ء سرآغاز خواهد بود نه اين (خدا) و شايسته آن خواهد بود كه آن اوّل، خالق اين دوم، باشد.
سپس خداوند خود را با نامهايى وصف نموده است و آن زمان كه خلق را آفريد از آنها خواست و آنها را بر اين عبادت واداشت كه خدا را با اين نامها بخوانند، او خود را با اين نامها ناميده است: شنوا، بينا، قادر، قاهر، زنده، قيّوم و پا برجا، ظاهر و آشكار، باطن و پنهان، لطيف و دقيق، خبير و آگاه، قوىّ، با عزّت، حكيم، عليم و امثال اين اسامى، و آن زمان كه غلوّكنندگان و تكذيب‌كنندگان اين اسامى را ديدند و شنيدند كه ما در باره خدا مى‌گوئيم: چيزى مثل خدا نيست و هيچ چيز به حالت و كيفيّت خدا وجود ندارد، گفتند: شما كه مى‌گوئيد هيچ چيز مثل و شبيه خدا نيست، چطور شما، در اسماء حسنى با خدا شريك هستيد؟ و به تمامى آن نامها ناميده مى‌شويد؟ پس اين خود دليلى است بر اينكه شما در تمام حالات خدا يا حد اقل در بعضى از آنها مثل خدا هستيد، زيرا هم شما و هم او داراى يك سرى نامهاى نيكو هستيد.!
به آنها بايد گفت: خداوند تبارك و تعالى، نامهايى از نامهاى خود را بر بندگانش نهاده، ولى معانى آنها با هم متفاوت است، مانند مواردى كه يك اسم، دو معنى مختلف دارد، دليل بر اين مدّعى، زبان و گفتار شايع ميان مردم است ـ و خداوند هم با همين زبان و روش با آنها صحبت كرده، به گونه‌اى كه بفهمند، تا دليل و حجّتى باشد بر آنها در تضييع آنچه تضييع كرده‌اند ـ مردم در زبان عادى خود به يكديگر نامهايى از اين قبيل مى‌دهند: كلب (سگ)، حمار (خر)، ثور (گاو)، سكّرة (شكر)، علقمة (تلخ)، اسد (شير) و تمام اين اسامى بر خلاف معانى آنهاست، زيرا اين نامها بر آن معانى كه در مقابل آن وضع شده‌اند، نيستند، زيرا انسان، شير و يا سگ نيست. در اين مطلب خوب دقّت كن و بفهم ـ خداوند تو را مورد لطف و رحمت خود قرار دهاد ـ. ما خدا را عالم مى‌ناميم اما عالم بودن او به اين صورت نيست كه برای او علمى نبوده و اكنون به دستش آورده، چيزى را بداند و به كمك آن علم، آنچه را بعدا بدان برخورد مى‌كند حفظ نمايد، و در خلقت مخلوقاتش فكر و انديشه كند، چطور چنين چيزى ممكن است و حال آنكه گذشتگانى را كه خود نابود ساخته، همه براى او حاضرند و در محضرش هستند، كه اگر آن علم نباشد، جاهل و ضعيف بماند. بر عكس مردمِ عالم كه به خاطر علومى كه نداشته‌اند و سپس به دست آورده‌اند عالم ناميده شده‌اند، چه آنكه اينان قبل از اين علم جديد، جاهل بوده‌اند و چه بسا اين علمى كه به دست آورده‌اند نيز از دستشان برود و به سوى جهل سير كنند. خداوند، عالم ناميده مى‌شود، زيرا نسبت به هيچ چيز جاهل نيست. همان طور كه مى‌بينى خالق و مخلوق هر دو عالم ناميده مى‌شوند ولى معنى و مصداق آن دو با هم فرق دارد.
و نيز پروردگار ما، شنوا است ولى نه با عضوى از بدنش كه با آن بتواند بشنود ولى نتواند ببيند چنانچه ما با آن عضوى كه مى‌شنويم نمى‌توانيم ببينيم ولى خداوند عزّ و جلّ فرموده است كه هيچ صدايى بر او پوشيده نيست و مثل ما نيست. پس اسم شنوا بر ما و خدا اطلاق مى‌شود ولى معنى و مصداق آن با هم فرق دارد. و همچنين است بصير (بينا) ولى نه با عضو، بر عكس ما كه با چشم مى‌بينيم و استفاده ديگرى از آن نمى‌توانيم ببريم، ولى خداوند، بينا است و به هيچ شى‌ء ديدنى، جهل ندارد، در اينجا نيز در اسم مشترك هستيم ولى مفهوم و مصداق آن با هم فرق دارد.
او قائم است امّا نه به معنى ايستادن روى پا با زحمت و سختى و خستگى مثل ايستادن ساير اشياء ولى وقتى مى‌فرمايد خدا قائم است معنايش اين است كه حافظ و قيّم اشياء است مثل اينكه گفته مى‌شود «فلانى قائم به امر فلانى است» يعنى كارهاى او به دست فلانى است. خداوند عزّ و جلّ حافظ و قيّم هر كسى است در كارهايى كه مى‌كند و قائم در كلام مردم به معنى «باقى» نيز هست، و به معنى «كفايت» نيز به كار مى‌رود، مثل اينكه گفته مى‌شود «قُم بِأَمر فلان» (كار فلانى را برايش انجام بده) يعنى نيازش را بر طرف كن و نيز قائم در ميان ما مردمان به معنى كسى است كه روى پا ايستاده است. در اين مورد نيز اسم مشترك است و مصداق متفاوت.
و امّا لفظ لطيف به معنى كمى، كوچكى و نازكى نيست، بلكه به معنى «نفوذ در اشياء» و «امتناع از درك شدن» مى‌باشد، مثل اين جمله: «لطف عنّى هذا الأمر» (يعنى، فلان امر از من پنهان شد) و «لطف فلان في مذهبه و قوله» (يعنى: فلانى در روش و گفتارش لطيف و ظريف است) به اين معنى كه او روش و گفتارى پيچيده دارد و عقل را متعجّب مى‌سازد و از دسترس به دور است و بسيار عميق و ظريف بوده و فكر و انديشه به او نمى‌رسد. و همچنين است خداوند، دقيق‌تر و پيچيده‌تر از آن است كه با حدّ و وصفى درك شود و يا با وصفى توصيف گردد ولى «لطافت» در مورد ما آدميان عبارت است از كوچكى و كمى، پس باز هم در اسم مشترك هستيم ولى معنى و مفهوم آن مختلف و متفاوت است.
و امّا خبير، كسى است كه چيزى از نظر او پنهان نيست و هيچ چيز از دسترسش دور نمى‌ماند، ولى نه با تجربه و آزمايش به اين صورت كه اين آزمايش به او چيزى بياموزد، آن چنان كه اگر اين تجربه و آزمايش نبود، هيچ نمى‌دانست. چون كسى كه چنين باشد جاهل است (نه خبير و آگاه) و خداوند تبارك و تعالى از ازل به آنچه مى‌خواسته خلق كند، خبير و آگاه بوده است، امّا در ميان مردم، به كسى خبير گفته مى‌شود كه جاهل باشد ولى در صدد يادگيرى و آگاهى يافتن برآيد. در اين مورد هم اسم ما و خدا مشترك است ولى معناى آن متفاوت.
و امّا ظاهر، به اين معنى نيست كه با سوار شدن بر اشياء و نشستن بر آنها، از آنها بالا رفته است بلكه به اين خاطر به او ظاهر گفته مى‌شود كه بر همه چيز چيره و قاهر است و بر همه چيز غلبه يافته و نسبت به همه چيز قادر است. مثلا گفته مى‌شود: «ظهرت على أعدائي» (يعنى: بر دشمنان خود پيروز شدم)، و «أظهرنى اللَّه على خصمي» (يعنى، خداوند مرا بر دشمنم پيروز گردانيد). در اينجا منظور از ظهور، فتح و غلبه است و ظهور خدا بر اشياء نيز چنين است.
وجه ديگرى نيز براى ظهور خداوند هست و آن اينكه: او براى هر كس كه او را بخواهد ظاهر است و هيچ چيز بر او پوشيده نيست و تدبير هر چه ديده مى‌شود، به دست اوست، پس چه ظاهرى از خداوند ظاهرتر و آشكارتر است؟ تو، به هر كجا رو كنى، مصنوعات و مخلوقات او را مى‌بينى، و در وجود خودت، آثارى از او هست كه براى تو كافى است، ولى ظاهر در مورد ما مردمان به كسى گفته مى‌شود كه وجودش بارز و آشكار بوده، به وسيله حدّ و وصفش معلوم باشد، پس اسم مشترك است ولى معنى متفاوت.
و امّا باطن، به معنى «درون اشياء بودن» نيست به اين معنى كه درون اشياء غور و نفوذ كند. بلكه به اين معنى است كه به درون اشياء اطّلاع و آگاهى دارد و تدبير آن به دست اوست، مثل اين كه گفته مى‌شود: «أبطنته» يعنى از آن آگاه شدم و سرّ پنهان او را دانستم. ولى «باطن» در مورد آدميان به كسى اطلاق مى‌شود كه به درون اشياء رفته و پنهان شود، پس اسم مشترك است و معنى متفاوت.
و امّا قاهر به معنى ممارست كردن و رنج كشيدن و نيرنگ و فريب زدن و يكديگر را كنار زدن نيست و آن چنان كه بعضى مردم، بر بعضى ديگر چيره و قاهر و غالب مى‌شوند، در بين مردم كسى كه مقهور است ممكن است بعد قاهر شود و آن كه قاهر است ممكن است مقهور گردد، و لكن در مورد خداوند به اين معنى است كه تمام آنچه را خلق كرده، همه در مقابل ايجادكننده‌شان ذليل و خوار هستند و در مقابل خواسته‌هاى او نمى‌توانند خوددارى و امتناع نمايند و از حيطه قدرت او يك چشم بر هم زدن هم نمى‌توانند خارج شوند. و او فقط يك فرمان «ايجاد شو» مى‌دهد و آن مخلوق، ايجاد مى‌شود. ولى قاهر در مورد ما به آن صورتى است كه گفتم. پس اسم مشترك ولى معنى مختلف دارد.
و همچنين است تمامى نامها، هر چند تمام آنها را در اينجا برنشمرديم، و به همين مقدار اكتفا مى‌كنيم چون (بقيّه را نيز) به آنچه با تو گفتيم مي‌توان قياس كرد. و خداوند عزّ و جلّ در ارشاد و راهنمايى و توفيق، كمك كار و ياور ما و شما است.
6- التوحيد، معاني الأخبار أَبِي عَنِ ابْنِ عِيسَى وَ سَلَمَةُ بْنُ الْخَطَّابِ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى ع قَالَ: سُئِلَ عَنْ مَعْنَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ اسْتَوْلَى عَلَى مَا دَقَّ وَ جَلَ. [6]
از امام موسى کاظم علیه السلام از معنى اللَّه، سؤال شد؛ فرمود: مسلط است بر هر چه خرد باشد يا كلان.
7- التوحيد، معاني الأخبار ابْنُ الْمُتَوَكِّلِ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ عَنْ مَيْمُونٍ الْبَانِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع وَ قَدْ سُئِلَ عَنْ قَوْلِهِ جَلَّ وَ عَزَّ هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ فَقَالَ الْأَوَّلُ لَا عَنْ أَوَّلٍ قَبْلَهُ وَ لَا عَنْ بَدْءٍ سَبَقَهُ وَ آخِرٌ لَا عَنْ نِهَايَةٍ كَمَا يُعْقَلُ مِنْ صِفَاتِ الْمَخْلُوقِينَ وَ لَكِنْ قَدِيمٌ أَوَّلٌ آخِرٌ لَمْ يَزَلْ وَ لَا يَزَالُ بِلَا بَدْءٍ وَ لَا نِهَايَةٍ لَا يَقَعُ عَلَيْهِ الْحُدُوثُ وَ لَا يَحُولُ مِنْ حَالٍ إِلَى حَالٍ خَالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ. [7]
راوی گويد: از امام صادق علیه السلام در جواب سؤال از معنى اول و آخر شنيدم كه فرمود: اول يعنى آغازى كه پيش از او آغازى نبوده و نخستى بر او پيشى نجسته و آخرى است كه نهايت ندارد بر خلاف چیزی که از اين كلمه در وصف مخلوق فهم شود ولى قديم است و اول است و آخر، هميشه بوده و هميشه خواهد بود، او را نه آغازى است و نه انجامى، حدوث بر او واقع نشود و از حالى به حالى نگردد، آفريننده هر چيزى است.
8- التوحيد ابْنُ إِدْرِيسَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ فُضَيْلِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ قُلْتُ أَمَّا الْأَوَّلُ فَقَدْ عَرَفْنَاهُ وَ أَمَّا الْآخِرُ فَبَيِّنْ لَنَا تَفْسِيرَهُ فَقَالَ إِنَّهُ لَيْسَ شَيْ‌ءٌ إِلَّا يَبِيدُ أَوْ يَتَغَيَّرُ أَوْ يَدْخُلُهُ التَّغَيُّرُ وَ الزَّوَالُ أَوْ يَنْتَقِلُ مِنْ لَوْنٍ إِلَى لَوْنٍ وَ مِنْ هَيْئَةٍ إِلَى هَيْئَةٍ وَ مِنْ صِفَةٍ إِلَى صِفَةٍ وَ مِنْ زِيَادَةٍ إِلَى نُقْصَانٍ وَ مِنْ نُقْصَانٍ إِلَى زِيَادَةٍ إِلَّا رَبَّ الْعَالَمِينَ فَإِنَّهُ لَمْ يَزَلْ وَ لَا يَزَالُ وَاحِداً هُوَ الْأَوَّلُ قَبْلَ كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ هُوَ الْآخِرُ عَلَى مَا لَمْ يَزَلْ لَا تَخْتَلِفُ عَلَيْهِ الصِّفَاتُ وَ الْأَسْمَاءُ كَمَا تَخْتَلِفُ عَلَى غَيْرِهِ مِثْلُ الْإِنْسَانِ الَّذِي يَكُونُ تُرَاباً مَرَّةً وَ مَرَّةً لَحْماً وَ مَرَّةً دَماً وَ مَرَّةً رُفَاتاً وَ رَمِيماً وَ كَالتَّمْرِ الَّذِي يَكُونُ مَرَّةً بَلَحاً وَ مَرَّةً بُسْراً وَ مَرَّةً رُطَباً وَ مَرَّةً تَمْراً فَيَتَبَدَّلُ عَلَيْهِ الْأَسْمَاءُ وَ الصِّفَاتُ وَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِخِلَافِ ذَلِكَ. [8]
بيان ...الغرض أن دوام الجنة و النار و أهلهما و غيرها لا ينافي آخريته تعالى و اختصاصها به فإن هذه الأشياء دائما في التغير و التبدل و في معرض الفناء و الزوال و هو تعالى باق من حيث الذات و الصفات أزلا و أبدا من حيث لا يلحقه تغير أصلا فكل شي‌ء هالك و فان إلا وجهه تعالى.
راوی گويد: از امام صادق علیه السلام از قول خداى عزّ و جلّ «هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ» پرسيدم و گفتم: اما معنى اول را مى‌دانيم و اما كلمه آخر را شما براى ما معنى كنيد، فرمود: مطلب اين است كه هر چيزى نابود شود يا ديگر گونه گردد يا تغيير و زوال در آن راه يابد يا رنگ به رنگ شود يا شکل و وصف خود را عوض كند و يا از فزونى به كاهش گرايد و يا از كاستى به فزونى، مگر پروردگار جهانيان كه همیشه واحد است، او است اول پيش از هر چيز، او است آخر همه چنانچه هميشه بوده است، اوصاف و نمايشات او مختلف نگردد چنان كه از ديگران، مثلا انسان يك بار خاك باشد و يك بار گوشت و خون و يك بار استخوان پوسيده و خاكسترى و مثلا خرماى نارس يك بار كرف است و يك بار غوره و يك بار رطب شيرين و تر و يك بار خرماى خشك که اسماء و صفات ایشان متبدل می‌شود بر خلاف خداوند که چنین نیست.