صله رحم(1)

«صله» در لغت به معنای احسان و دوستی آمده است و مراد از «رَحِم» خویشاوندان و بستگان می باشد. فرهنگ عمید.

در اصطلاح، صله رحم محبت و سلوك داشتن با خویشان و نزدیكان است.[لغت نامه دهخدا.

در شرع مقدّس اسلام و آیات و روایات، معنای خاصی برای رحم ذكر نشده است. از اینجا می فهمیم كه این كلمه نیز مانند سایر كلمات، حمل بر معنای عرفی متداول می شود.

شاید رحم به معنای خویشاوندانی باشد كه از طرف پدر و مادر و نیز فرزندان به یكدیگر وابسته باشند، هر چند كه این وابستگی به چند واسطه باشد.

عروه بن یزید از امام صادق ـ علیه السلام ـ درباره تفسیر آیه «وَ الذینَ یَصلونَ ما اَمرَ اللهُ بهِ اَن یُوصلَ» [ رعد (13)، آیه 21 (و آنان كه آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان داده، پیوند می دهند).

پرسید. آن حضرت پاسخ داد:

مراد از كسانی كه خداوند پیوستن به آنان را فرمان داده، خویشاوندان توست.[اصول كافی، ج 2، ص 156.

بنابراین، صله رحم، پیوند با تمام خویشان می باشد، بدیهی است كه خویشاوند هر قدر به انسان نزدیك تر باشد. وظیفه او در حفظ پیوند، شدیدتر و لازم تر است.

جایگاه صله رحم در اسلام

اسلام تحكیم پیوندهای خویشاوندی واستحكام روابط خانوادگی را به شدت مورد تأكید و توجه قرار داده و صله رحم و رسیدگی به بستگان را به عنوان یك ارزش الهی واجب كرده است و خدای متعال آن را در ردیف پرستش خویش قرار داده، می فرماید:

«وَ اعبُدوا اللهَ وَ لاتُشركُوا بِهِ شَیْئاً وَ بالوالِدینِ احساناً و بِذِی القُربی...»[نساء، آیه 36. ]

خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریك او قرار ندهید و به پدر و مادر و خویشان نیكی كنید.

در جای دیگر می فرماید:

«و اتَّقوا اللهَ الَّذی تَسائَلونَ بِهِ‌ و الاَرحامَ انَّ اللهَ كانَ عَلیكُمْ رَقیباً»نساء، آیه 1.

بترسید از آن خدایی كه به نام او از یكدیگر درخواست می كنید؛ و درباره ارحام كوتاهی نكنید، همانا خداوند مراقب شماست.

رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ درباره اهمیت آن فرمود:

[ به آنان كه حاضرند و آنان كه غایبند و آنان كه از صُلب های مردان و رَحِم های زنان تا روز قیامت به دنیا می آیند سفارش می كنم كه صله رحم نمایند، گرچه مستلزم پیمودن یك سال راه باشد، زیرا صله رحم (یكی) از (مسائل مهم) دین است. [ بحارالانوار، ج 74، ص 105.

امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ نیز به فرزندش چنین سفارش می كند:

«اَكرم عَشیرتَكَ، فَاِنَّهم جَناحُكَ الّذی بهِ تَطیرُ، وَ‌ اَصْلُكَ الّذی اِلیهِ تَصیرُ، وَ‌ یَدُكَ الَّتی بِها تَصوُلُ»

[ نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص: 405

خویشانت را گرامی بدار، زیرا آنان بال و پَرِ تو هستند كه با آنان پرواز می كنی و اصل و ریشه تو می باشند كه به ایشان باز می گردی و دست (یاور) تو هستند كه با آنها (به دشمن) حمله می كنی (و پیروز می شوی).

این همه تأكید وسفارش نسبت به صله رحم در قرآن و احادیث، بیانگر ضرورت و نقش حیاتی آن است. در منابع فقهی ما نیز چنین آمده است: «صله رحم مطلقا واجب است هر چند كه خویشاوندان انسان مرتد یا كافر باشند.»[استفتاأت از محضر امام خمینی، ج 1، ص 487.

به عبارت دیگر كفر و فسق سبب سقوط حق خویشاوندی نمی شود، بلكه صله رحم در این گونه موارد نیز امری پسندیده است و چه بسا موجب هدایت و نجات آنها از گمراهی شود.

راوی می گوید: به امام صادق ـ علیه السلام ـ عرض كردم: «كسانی با من خویشاوندی دارند، اما با من هم عقیده نیستند، آیا برای آنان بر عهده ام حقی است؟ فرمود:

[ بلی؛ حق خویشاوندی را چیزی قطع نمی كند و اگر با تو هم عقیده باشند، برای آنان دو حق است؛ یكی حق خویشاوندی و دیگری حق اسلام.[بحارالانوار، ج 74، ص 131.

روش های رسیدگی به خویشان

برخی از روش های صله رحم و حمایت از خویشاوندان عبارتند از:

هر كس با جان و مالش، صله رحم كند، خدای متعال اجر صد شهید به او می دهد. وسائل الشیعه، ج 6، ص 286.

«و آتِ ذَالقربی حقَّهُ و المِسكینَ»[ اسراء (17)، آیه 26. ]

حقوق خویشاوندان و مسكین را ادا كن.

امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ نیز می فرماید:

«فَمَنْ اَتاهُ اللهُ مالاً فَلْیَصِله بِه قَرابَتَهُ»[ نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص: 198 ]

كسی كه از سوی خدا ثروتی به دست آورد، باید بستگان خویش را به وسیله آن دستگیری كند.