بسم الله الرحمن الرحیم
علی بخشی
دراین نوشتار سعی شده با بررسی جوانب گوناگون کار و تلاش از دو منظر ایجابی و سلبی، دیدگاه امام علی علیه السلام در این موضوع تا حدودی تبیین و آشکار شود. پس در مطلع بحث، ارزش کار و ضرورت آن در مکتب اسلام بررسی گشته و با در نظر گرفتن ابعاد کار، به استمرار و مداومت و نیز اتقان کار پرداخته شده است. نکته حائز اهمیت اینکه معیاری برای سنجش کارها ارائه گردیده و در پایان به ثمره و فواید کار و کوشش اشاره شده است.
کلید واژگان: کار و تلاش- اتقان و تمامیت- استمرار و تداوم- آثار و فواید کار- کم کاری- تقسيم كار.
از عوامل پویایی و موفقیت یک جامعه ی سالم و با نشاط، کار و فعالیت و کسب روزی حلال از خلال دسترنج مردم آن جامعه است.
حضرات معصومین علیهم السلام نه تنها در گفتار بلکه در میدان عمل نیز الگو برای پیروان خویش هستند. امیرمؤمنان علی علیه السلام با کار خستگی ناپذیر و طاقت فرسا می خواستند جامعه اسلامی را از رکود، فقر، تنبلی و تن پروری که در اثر فاصله ی طبقاتی ایجاد شده بود، نجات دهند. پس اهمیت، ضرورت و جایگاه تلاش و کار، با توجه به سفارش های دین مبین اسلام و سلوک آن حضرت، صد چندان آشکار می شود. کار و تلاش زمینه ساز سعادت ، نیکبختی و سلامت فرد و جامعه را تضمین می کند.
تعریف فلسفی عمومی کار عبارت است از: حرکتی که دارای تأثیر باشد. این تعریف با مفهوم کلی حرکت مساوی است. بنابراین تعریف های مختلفی با توجه به جهان بینی و نظام اجتماعی، از سوی اندیشمندان مکاتب گوناگون دنیا ارائه شده است. این تعاریف با عنایت به نوع نگرش اسلام به انسان و طبیعت و مسئولیت اشکالات فراوانی دارند. از این رو ما به یک تعریف جامع و مناسب از علامه استاد محمد تقی جعفری اکتفا می کنیم:
کار عبارت است از حرکت دارای تاثیر مفید که با هدف گیری آگاهانه به وجود می آید، اعم از اینکه آگاهی مزبور به طور مستقیم به انجام دهنده ی کار مستند باشد، یا تابع هدف گیری شخص دیگر این تعریف بر همه کارها قابل تطبیق است. مثلاً اگر کار را از دیدگاه اقتصادی در نظر بگیریم، خواهیم دید: کار حرکتی است آگاهانه و دارای تأثیر در مواد اولیه که آنها را برای مفید بودن در معیشت آدمی دگرگون می سازد.[1]
در آموزه های اسلامی، تاکید فراوانی بر انجام کار و کسب روزی حلال شده است. کار به عنوان یک امر مثبت و مقدس برای دست یابی به زندگی شایسته و سالم شناخته شده است. همچنین ارزش و منزلت آدمی در گرو کار و کوشش او بستگی دارد. امام علی علیه السلام کار هایی مثل حفر چاه و قنات، کشت درخت، آباد کردن باغها و احیاناً کار به شرط مزد گرفتن ولو برای غیر مسلمان انجام می دادند. گاهی ایشان در باغهای مدینه برای بنی قریظه و بنی النضیر که یهودیان مدینه بودند، کار می کرد و مزد می گرفت و با آن پول زندگی می کرد.[2]
برای دستیابی و فهم ضرورت یک چیزی، اگر به فقدان و خالی بودن آن امر در زندگی توجه داشته باشیم به وضوح ضرورت و نقش آن مسئله بر ایمان آشکار خواهد شد. جامعه و فردي که تن به کار ندهد، دچار انحطاط و آسیب های بیشماری می گردد از جمله: فقر، شیوع انواع فسادها، بی هویتی ، پوچی ،عقب ماندگی و ناسلامتی و ... . بنابراین هیچ شک و شبهه ای در ضرورت کار و تلاش و جود ندارد. همچنین فعالیت و کوشش انسان یک وظیفه اجتماعی و به منظور رفع نیازهای شخصی و جمعی به حساب می آید. کار انسان صرفاً تنوع و سرگرمی نیست، بلکه حرکت و بهره برداری است. از سویی دیگر مشکلات و گرفتاری ها در زندگی تمامیت ندارد و این ما هستیم که با تلاش و کوشش خویش مشکلات و ناهمواری های زندگی را هموار می کنیم.
به طور کلی کارها به دو قسمت تقسیم می شوند: الف)کار عضلانی ب)کار فکری
در کار عضلانی ما شاهد فعالیت و حرکت اعضای مختلف بدن هستیم. کار فکری به عنوان مقدمه برای کارهای عینی و عضلانی انجام می گیرد و سبب به فعلیت رسیدن استعدادهای متنوع انسان می شود.
انبیای الهی و از جمله رسول گرامی اسلام حضرت محمد (ص) و نیز ائمه معصومین علیهم السلام علاوه بر رهبری فكري و هدایت امت، دارای شغل هايی چون کشاورزی، زره سازی، دامداری، نجاری وخیاطی و... بوده اند.[3]
انسان همان طور که نیازمند فعالیت و تکاپو است. نیازمند آرامش روحی و رواني و توجه به حقوق و وظايف خویش در قبال خانواده نیز می باشد. پس هر گونه بی اعتنایی سبب احساس کمبود محبت از سوی همسر و فرزندان، تربیت غلط و تک بُعد ی خواهد شد. پس وظیفه و مسئولیت انسان؛ همان کار مفید است و این عمل برکت الهی را در پی خواهد داشت. از سویی باید کار بر اساس توان و علاقه آدمی باشد و در اسلام حجم عمل و کمیت کار ،ملاک برتری نیست، بلکه درست انجام دادن کار و کیفیت مهم است. حضرت علی علیه السلام در نامه ای به اسود بن قطبه، می نویسند: و من الحق علیک حفظ نفسک و الاحتساب علی الرعیه بجهدک[4] ؛ ... وظیفه توست که برای مردم به اندازه توانت کار کنی.
بسیاری از افراد فکر می کنندکه کار خوب، آن کاری است که گُنده و بزرگ باشد و به چشم همگان بیاید، از این رو ما شاهد هستیم که اغلب کارهايی که استمرار و پایداری نمی یابند و ابتر رها می گردند، همان فعالیت هایی هستند که با این فکر شروع شده اند. امیرمؤمنان علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرمایند:
قلیل تدوم علیه ارجی من کثیرٍ مملولٍ منه
[5] ؛ کار اندکی که ادامه یابد، از کار بسیاری که از آن به ستوده آیی امیدوار کننده تر است . همچنین در روایت زیبایی رسول خدا (ص) نتایج استمرار و مداومت بر کار نیکو را این چنین بیان می فرمایند:
اما المداومه علی الخیر فیتشعب منه: ترک الفواحش، و البعد من الطیش، و التحرج، الیقین، وحب النجاه، و طاعه الرحمن،و تعظيم البرهان، و اجتناب الشیطان، و الاجابه للعدل، و قول الحق فهذا ما اصاب العاقل بمداومه الخیر
[6]. ؛ آنچه از مداومت بر کار نیک بر می خیزد، عبارت است از: ترک زشتی ها، دور شدن از سبکسری، بیرون آمدن از گناه، یقین، عشق به رهایی و رستگاری، فرمانبردن از خدای بخشنده، بزرگداشت برهان، کناره گیری از شیطان، پذیرش عدل و گفتار حق. اینها چیزی است که از پیگیری در کار نیک به خردمند می رسد . و در روایتی ديگر بر لزوم استمرار تا یک سال بر ادامه کارها تاکید شده است. افراد زیادی هستند در ابتدای کار با توجه به انگیزه و انرژی فراوان شروع و استارت خوبی دارند اما در طول زمان، با خستگی طبیعی و یا حضور و ظهور موانع و برخورد با کاستی ها و اشتباه و برخورد های غلط و یا نا مطلوب، افت انگیزه و ضعف اراده، ]منجر[ به ناتمامی عمل شان می انجامد.[7]
روایات فراوانی از حضرات معصومین علیهم السلام در باب برترین کارها بیان شده است که ما به جهت اختصار به دو نمونه اکتفا می کنیم. امام علی علیه السلام می فرمایند:
افضل العمل ما ارید به وجه الله
[8]؛ برترین کارها، کاری است که برای خدا باشد . پس با این کلام گهر بار حضرت، کارهایی را که به منظور ریا، منّت گذاشتن، تحقیر دیگران، چاپلوسی، بدعت و نفاق صورت می گیرد، چون به خاطر خداوند و خالصانه انجام نمی گیرد از تحت شمول این روایت به کنار می مانند. رسول گرامی اسلام (ص) در حدیثی می فرمایند:
احب الاعمال الی الله سرورٌ(الذی) تدخله علی المومن، تطرد عنه جوعته أو تکشف عنه کربته
[9]؛ محبوب ترین کارها در پیشگاه خدا، شادیی است که به مومن رسانی، گرسنگی اش را برطرف سازی و اندوهش را بزدایی با تأسی و تمسک نمودن به این روایت پُر مضمون، دیگر زدودن غم و اندوه از چهر مردم و شادکردن آنها نباید مورد غفلت و فراموش سپرده شود و نیز با احسان و انفاق و خدمت رسانی به مردم، جلوی گرسنگی و فقر ضعفاء گرفته می شود.
بعضی ها هستند که کارهای خوب را در وسط راه رها می کنند و یا بخاطر شتاب و عجله در انجام کار و دیدن تعارض با کارهای دیگر و نیز انبوه کارها، راحت ترین راه ممکن را انتخاب می کنند و آن، ناقص و ناتمام گذاشتن کارهاست و یا به محکم کاری نمی پردازند بلکه با کار سطحی نه عمقی و بنیادی تصور می کنند که می توانند به کارهای زیاد اقدام نمایند و در واقع حجم و کمیت کار را در نظر می گیرند. از سویی چون کارهای ژرف دیر به نتیجه و حاصل می رسد، سعی می کنند به کارهای زود بازده و کمتر ازتوان واقعی خودشان بپردازند. بر عکس این گونه تلقی از کار، سیرة حضرات معصومین علیهم السلام بر اتقان و کامل انجام دادن کار استوار بود. حضرت در فرازی از خطبه در نهج البلاغه می فرمایند:
العمل العمل، ثم النهايه النهایه، و ...
[10]؛ که تأکید بر عمل و سپس تأکید بر نهایت و تمامیت عمل شده است و امام صادق علیه السلام در زمینه محکم کاری و اتقان عمل می فرماید:
لما مات ابراهیم ابن رسول الله (ص) رای النبی (ص) فی قبره خللاً فسواه بیده، ثم قال: اذا عمل احدکم عملاً فلیتقن
[11] ؛ چون ابراهیم فرزند پیامبر خدا (ص) در گذشت، پیامبر در قبر او شکافی دید و آن را با دست پُر و هموارکرد. سپس فرمود: هر گاه کسی از شما کاری کرد ،محکم کاری کند
نکته ای که لازم است به آن عنایت نماییم، این است که برای رها و ترک نکردن کارها، باید ابتدا آنها را اهم و مهم کنیم و بر حسب اولویت مشغول سعی و تلاش در انجام بهتر کارها بر آریم. بسیاری از دوباره کاری ها و خراب کاری ها و خسارات تحمیل شده بر بیت المال؛ از آنجا ناشی می شود که به اتقان و محکم کاری و تمام نمودن کارها توجه کافی نمی شود.
آثار بسیاری بر این مسئله مترتب است که ما به دو مورد اکتفا می کنیم:
الف. اندوه و افسردگی: جوهره و شاکله آدمی در اثر کار شکوفا و به فعلیت می رسد. بالا رفتن شخصیت و رشد و استعدادهای خدادادی در سایة سعی و کوشش به منصة ظهور می رسد. بنابراین با اهمال کاری، تنبلی و تن پروری، امیدهای انسان به یأس و نامیدی تبدیل می شود. علی علیه السلام می فرمایند:
من قصر فی العمل ابتلی بالهمّ و ...
[12]؛ هر کس کوشش اندک نماید، به اندوه و افسردگی مبتلا خواهد شد .
ب. ندامت و پشیمانی:در طول تاریخ تا به امروز افراد فراوانی بوده و هستند که با تسویف و از دست دادن فرصت ها و به بطالت گذراندن بهار جوانی، در سنین کهولت و پیری به پشیمانی و افسوس افتاده اند. از این رو با رعایت اعتدال در زندگی و عقل معاش و بهره گیری مفید و سازنده از ساعات و لحضات عمر، سعی کنیم با تلاش و تکاپو بسیار، خدمات شایانی به جامعه داشته باشیم.
تقسيم كار ميان افراد جامعه، به هر ميزان كه با استعدادهاي فطري و تكويني آنان هماهنگ و متناسب باشد ، ثمره و بهره هاي بيشتري را عايد جامعه خواهد نمود . انتخاب و واگذاري كار ها بايد بر اساس روحيات ، جنسيت ، علايق و شايستگي ها باشد. نكته ديگر اينكه كار ها بر حسب عدالت ، توان افراد و بدون تحكّم بايد تقسيم شود.در منطق اسلام تقسيم كار ها در خانواده ، نه بر پاية زن سالاري و نه بر پاية مرد سالاري استوار است.بلكه در برگيرندة عدالت و در سايه سار ايثار و صميمت است.در زندگي مشترك علي (ع) و حضرت فاطمه عليها السلام كه كامل ترين اسوه در مسائل خانوادگي هستند ، اين نكته كاملاً رعايت شده است. تدبير كارهاي منزل بر عهده حضرت زهرا(س) و تدبير امور بيرون منزل ، بر دوش علي (ع).حضرت فاطمه (س) در همين زمينه مي فرمايند :
فلا يعلم ما داخلني من السرور الا الله باكفائي رسول الله تحمل رقاب الرجال ؛
جز خدا كسي نمي داند كه از اين تقسيم كار تا چه اندازه مسرور و خوشحال شدم؛ چرا كه رسو ل خدا مرا از انجام كار هايي كه مربوط به مردان است ، بازداشت .[13]
بيشتركارهاي موازي و تكراري به سبب عدم تقسيم كار مناسب صورت مي گيرد.اگر در جامعه نهاد ها و سازمان ها با برنامه ريزي اصولي ، به تقسيم كار رو آورند آن موقع ديگر ما شاهد اتلاف منابع ، گزارشات كاري يكسان و خنثي سازي برنامه هاي يكديگر و ... نخواهيم بود.
برای اینکه دچار وازدگی و گرفتار غرور کاذب نشویم. برای اینکه رو به تکاثر و تجمیع منافع نیاوریم و منّتی برسر بندگان خدا نگذاشته باشیم، باید کارها و تلاش هایمان را با کار دوستانمان، رقیبانمان و دشمنانمان بسنجیم. آنهایی که در جبهه باطل روز وشب نمی شناسند و هر روز با ثمرة کارهایشان جوانانمان را از دست ما می گیرند. آنهایی که توجیه و بهانه جویی در کارشان نیست . آنهایی که میزان کار مفیدشان بیشتر از ادعاهای ماست. از منظر دیگر در آموزه های دینی بر مسئله نیّت بسیار تاکید شده است. چنانکه نیت، شالوده و اساس کار است (امام علی علیه السلام :
النيه اساس العمل
)
[14] و در روایت دیگری حضرت می فرمایند:
قدر الرجل علی قدر همّته و عمله علی قدر نیته
[15]؛ قدر و ارزش هر کس به اندازه همت اوست و عملش به قدر نیت او . پس یکی از ملاک ها و معیار های سنجش کارها و اعمال به نیت شخص کننده کار بستگی دارد؛ یعنی هر میزان که نیت شخص خالص تر و والاتر باشد به همان مقدار ارزش و پاداش او نزد خداوند فزونی خواهد یافت، از سویی دیگر از راههای محک سنجش کار، توانایی و سعی خود انسان است و آیه شریفه به آن رهنمون می دارد که وان لیس للانسان الا ما سعی [16]. با یک مثال کوچک این نکته روشن می شود که مثلاً منی که می توانستم و درتوانم بود که از آبرو، اعتبار و ثروتم برای جهیزیه ی چندین دختر بی سرپرست استفاده بکنم، این کار را نکرده ام و به اندک موردی قانع و قناعت کرده ام، پس به میزان سعی و توان خویش کاری انجام نداده ام.
الف. یکی از آثار مهم کار جلوگیری از انجام گناه است. کار علاوه بر اینکه انرژي ذخيره شده در وجود آدمی را تنظیم می نماید و مانع از شعله ورشدن و جوشش و انفجار شهوت می شود، از سویی مانع از تمرکز ذهن به فکر نمودن به کژی ها و خیالات شیطانی می گردد.
ب. یکی از خواص و فواید کار آزمودن خود است. انسان با کار، خود را کشف می کند، و خود را کشف کردن بهترین کشف است. در اثر کار، انسان به استعدادهای نهفته خود پی می برد و به خود اعتماد پیدا می کند و در نتیجه حس احترام ذات در او بیدار و زنده می شود و در نتیجه ی بیداری این حس، گِرد کارهای پست و زشت نمی رود[17].
ج. انسان در اثر کار احترام اجتماعی و حیثیت پیدا می کند، مورد تحقیر واقع نمی شود و احساس حقارت که منشأ عوارض ناراحت کنندة روحی زیادی است در او پیدا نمی شود و در اجتماع احساس شکست نمی کند[18].
د. از جمله آثار کار این است که به قلب انسان خضوع و خشوع می دهد، یعنی جلوی قساوت قلب را می گیرد. بیکاری قساوت قلب می آورد. در مجموع، کار در عین اینکه معلول فکر و روح و خیال ودل و جسم آدمی است، سازندة خیال،سازندة عقل و فکر، سازندة دل و قلب و به طور کلّی سازنده و تربیت کنندة انسان است[19].
برای مطالعه و تحقیق بیشتر، منابع ذیل پیشنهاد می شود:
1- ترجمه و تفسیر نهج البلاغه؛ اثر استاد محمد تقی جعفری، جلد چهارم.
2- نامه های بلوغ؛ اثر استاد علی صفایی حائری (عین.صاد).
راه حل برون رفت در بسیاری از موانع و مشکلات، کار و تلاش مستمر و با اتقان است. جامعه ای که سعی و کوشش را سرلوحه ی امور خویش قرار ندهد، بی شک زوال و انحطاط به سراغ اش خواهد آمد. امام علی علیه السلام بهترین الگو و اسوه در همین موضوع کار و تلاش خستگی ناپذیراست. ایشان عنایت خاصی به کار و تلاش مضاعف با توجه به جامعه آنروز که اکثر مردم در فقر و فاصله طبقاتی بسر می بردند، داشتند. چنان که اکثر دسترنج تلاش خودشان را صرف فقراء و ایتام و ... می کردند. مردم جامعه امروز و آیندة ما، اگر بخواهند با عزّت و سر بلندی زندگی کنند، باید این مشی و سلوک عملی اول امام مظلوم را نصب العین برنامه هایشان قرار دهند و به قول ناصرخسرو:
-
چون مرد باشد پُر کار و بخت باشد یار
زخاک تیره نماید به خلق زر عیار
-
فلک به چشم بزرگی کند نگاه در آنک
بهانه هیچ نیارد زبهر خردی کار
* قرآن
** نهج البلاغه
1. اسحاقی، حسین؛ جرعه های رسالت < ارمغانی از دُر واژه های نبوی >؛ نشر مشعر، چاپ اول، تابستان 1385.
2.پيشوائي،مهدي؛سيره پيشوايان، ناشر :موسسه امام صادق،چاپ 11 ، زمستان 1379
3. جعفری، محمد تقی؛ ترجمه و تفسیر نهج البلاغه دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ج4، چاپ اول، مهر 1358.
4. صفایی حائری، علی؛ نامه های بلوغ؛ انتشارات لیله القدر، چاپ چهارم، بهار1386.
5. ________؛ درس هایی از انقلاب (انتظار)؛ انتشارات لیله القدر، چاپ اول، بهار 1382.
6. عطاران طوسی، علی اصغر؛ نقش و حقوق کارکنان در سازمان ها از دیدگاه امام علی علیه السلام ؛ قم: بوستان کتاب، چاپ اول،1384.
7. محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه، ج 15 ، قم: دارالحدیث،1377.
8. مطهری، مرتضی؛ تعلیم و تربیت در اسلام؛ انتشارات صدرا،. چاپ سی و پنجم، تیر1379.
9. _______ ؛ یادداشتهای استاد مطهری؛ انتشارات صدرا، ج6، چاپ اول، آبان 1381.