آیات:
ـ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِه[1]
{ بزرگى
خدا را چنان كه بايد نشناختند.}
ـ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ
الْبَصِير[2]
{ چيزى مانند او نيست و اوست شنواى بينا.}
روایات:
1- الأمالي للشيخ الطوسي
مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَاذَانَ الْقُمِّيُّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ
بْنِ الْحَسَنِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ
بِلَالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
بَشِيرٍ الدَّهَّانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
سَمَاعَةَ قَالَ:
سَأَلَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا الصَّادِقَ ع فَقَالَ لَهُ أَخْبِرْنِي أَيُّ
الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ قَالَ تَوْحِيدُكَ لِرَبِّكَ قَالَ فَمَا أَعْظَمُ
الذُّنُوبِ قَالَ تَشْبِيهُكَ لِخَالِقِكَ.[3]
یکی از اصحاب از امام
صادق علیه السلام پرسید: کدام اعمال افضل است؟ فرمود: اینکه پروردگارت را یگانه بدانی.
پرسید: بزرگترین گناه کدام است؟ فرمود: اینکه خالقت را تشبیه کنی.
2- كفاية الأثر عَلِيُّ بْنُ
الْحُسَيْنِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُوسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ عَنِ
الْحِمْيَرِيِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِيٍّ الْعَبْدِيِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ كَثِيرٍ
الرَّقِّيِّ عَنْ يُونُسَ بْنِ ظَبْيَانَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ
مُحَمَّدٍ ع فَقُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنِّي دَخَلْتُ عَلَى مَالِكٍ وَ أَصْحَابِهِ فَسَمِعْتُ بَعْضَهُمْ
يَقُولُ إِنَّ لِلَّهِ وَجْهاً كَالْوُجُوهِ وَ بَعْضُهُمْ يَقُولُ لَهُ يَدَانِ
وَ احْتَجُّوا لِذَلِكَ بِقَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِيَدَيَّ
أَسْتَكْبَرْتَ وَ
بَعْضُهُمْ يَقُولُ هُوَ كَالشَّابِّ مِنْ أَبْنَاءِ ثَلَاثِينَ سَنَةً فَمَا
عِنْدَكَ فِي هَذَا يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ وَ كَانَ مُتَّكِئاً
فَاسْتَوَى جَالِساً وَ قَالَ اللَّهُمَّ عَفْوَكَ عَفْوَكَ ثُمَّ قَالَ يَا
يُونُسُ مَنْ زَعَمَ أَنَّ لِلَّهِ وَجْهاً كَالْوُجُوهِ فَقَدْ أَشْرَكَ وَ مَنْ
زَعَمَ أَنَّ لِلَّهِ جَوَارِحَ كَجَوَارِحِ الْمَخْلُوقِينَ فَهُوَ كَافِرٌ
بِاللَّهِ فَلَا تَقْبَلُوا شَهَادَتَهُ وَ لَا تَأْكُلُوا ذَبِيحَتَهُ تَعَالَى
اللَّهُ عَمَّا يَصِفُهُ الْمُشَبِّهُونَ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقِينَ فَوَجْهُ
اللَّهِ أَنْبِيَاؤُهُ وَ أَوْلِيَاؤُهُ وَ
قَوْلُهُ
خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ الْيَدُ الْقُدْرَةُ كَقَوْلِهِ وَ أَيَّدَكُمْ بِنَصْرِهِ
فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ فِي شَيْ‌ءٍ أَوْ عَلَى شَيْ‌ءٍ أَوْ يَحُولُ مِنْ
شَيْ‌ءٍ إِلَى شَيْ‌ءٍ أَوْ يَخْلُو مِنْهُ شَيْ‌ءٌ أَوْ يَشْتَغِلُ بِهِ شَيْ‌ءٌ
فَقَدْ وَصَفَهُ بِصِفَةِ الْمَخْلُوقِينَ وَ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ لَا
يُقَاسُ بِالْقِيَاسِ وَ لَا يُشَبَّهُ بِالنَّاسِ لَا يَخْلُو مِنْهُ مَكَانٌ وَ
لَا يَشْتَغِلُ بِهِ مَكَانٌ قَرِيبٌ فِي بُعْدِهِ بَعِيدٌ فِي قُرْبِهِ ذَلِكَ
اللَّهُ رَبُّنَا لَا إِلَهَ غَيْرُهُ فَمَنْ أَرَادَ اللَّهَ وَ أَحَبَّهُ
بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَهُوَ مِنَ الْمُوَحِّدِينَ وَ مَنْ أَحَبَّهُ بِغَيْرِ
هَذِهِ الصِّفَةِ فَاللَّهُ مِنْهُ بَرِي‌ءٌ وَ نَحْنُ مِنْهُ بُرَءَاءُ. [4]
يونس بن ظَبيان گفت:
خدمت امام جعفر صادق علیه السلام رسيدم و عرض کردم: اي پسر رسول خدا! نزد مالک و يارانش
رفتم و شنيدم يکي از آنان می گفت: خداوند چهره اي همچون همه چهره ها دارد، يکي ديگر از آنان می گفت: او دو
دست دارد. آنها در اين باره، کلام خداوند متعال: «خَلَقْتُ بِيَدَيَّ»[5]{به
دستان خویش خلق کردم} را حجّت می گرفتند. يکي ديگر از آنان می گفت: او همچون جواني
سي ساله است. اي پسر رسول خدا! نظر شما چيست؟ ايشان تکيه زده بود، ناگاه راست شد و
نشست و فرمود: خدايا! ببخش. سپس فرمود: اي يونس! هر کس بپندارد خداوند چهره اي همچون
چهره ها دارد، شرک ورزيده است و هر کس بپندارد خداوند اندامي همچون اندام آفريدگان
دارد، او به خدا کفر ورزيده است. پس گواهي او را نپذيريد و از حيواني که او سر بريده،
نخوريد. خداوند از صفات آفريدگاني که تشبيه کنندگان او را به آنها وصف می کنند، منزّه
است. چهره(وجه) خداوند پيامبران و دوستداران اويند و در کلام خداوند متعال: «خَلَقْتُ
بِيَدَيَّ» منظور، دست قدرت است. همچون آن جا که فرمود: «وَأَيَّدَكُم بِنَصْرِهِ»[6]{و
شما را به يارى خود نيرومند گردانيد}، بنابراين هر کس بپندارد خداوند درون چيزي يا
روي چيزي است يا از چيزي به چيزي دگرگون می شود يا از چيزي تهي است يا از چيزي پر شده
است، او را به صفت آفريدگان وصف کرده، حال آنکه خداوند همه چيز را آفريده و با هيچ
مقياسي اندازه گيري نمی شود و به مردم همانند نمی شود و هيچ جايي از او تهي نيست و
هيچ جايي از او پر نشده است. در دوري اش نزديک است و در نزديکي اش دور است. او خداوند
و پروردگار ماست که هيچ خدايي جز او نيست، پس هر کس خدا را با اين صفت بخواند و بخواهد،
او در شمار موحّدان است و هر کس او را به غير اين صفت بخواهد، خداوند از او بیزار است
و ما هم از او بیزاریم.
3- کنز الفوائد، عَنِ
الصَّادِقِ ع
أَنَّهُ قَالَ لِهِشَامٍ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَا يُشْبِهُ شَيْئاً وَ لَا
يُشْبِهُهُ شَيْ‌ءٌ وَ كُلُّ مَا وَقَعَ فِي الْوَهْمِ فَهُوَ بِخِلَافِهِ. [7]
امام صادق علیه
السلام فرمود: هر كه خدا را را به آفريده‌اش تشبيه كند مشرك است. به درستى كه خداى
تبارك و تعالى به چيزى شباهت ندارد و چيزى به او نمي ماند و هر چه در وهم و خيال واقع
شود خدا بر خلاف آن است.
4- کنز الفوائد، وَ رُوِيَ
عَنْهُ أَيْضاً أَنَّهُ قَالَ: سُبْحَانَ مَنْ لَا يَعْلَمُ أَحَدٌ كَيْفَ هُوَ إِلَّا
هُوَ
لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ لَا يُحَدُّ وَ لَا يُحَسُّ وَ لَا
يُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَ لَا يُحِيطُ بِهِ شَيْ‌ءٌ وَ لَا هُوَ جِسْمٌ وَ لَا
صُورَةٌ وَ لَا بِذِي تَخْطِيطٍ وَ لَا تَحْدِيدٍ. [8]
امام صادق علیه
السلام فرمود: منزه است آن خدا كه كسى نداند چگونه است جز خود او. «لَيْسَ كَمِثْلِهِ
شَيْ‌ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِير»[9]
{ چيزى مانند او نيست
و اوست شنواى بينا}. نه حدى دارد و نه احساس شود. ديده‌ها او را نيابند و چيزى او را
فرا نگيرد. نه جسم است و نه صورت و نه خط و مرز بندى شده.
5- تفسير العياشي عَنْ
جَابِرٍ الْجُعْفِيِّ قَالَ قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ ع يَا جَابِرُ مَا أَعْظَمَ فِرْيَةَ أَهْلِ
الشَّامِ عَلَى اللَّهِ يَزْعُمُونَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى حَيْثُ
صَعِدَ إِلَى السَّمَاءِ وَضَعَ قَدَمَهُ عَلَى صَخْرَةِ بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ
لَقَدْ وَضَعَ عَبْدٌ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ قَدَمَهُ عَلَى حَجَرٍ فَأَمَرَنَا
اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنْ نَتَّخِذَهَا مُصَلًّى يَا جَابِرُ إِنَّ
اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَا نَظِيرَ لَهُ وَ لَا شَبِيهَ تَعَالَى عَنْ
صِفَةِ الْوَاصِفِينَ وَ جَلَّ عَنْ أَوْهَامِ الْمُتَوَهِّمِينَ وَ احْتَجَبَ
عَنْ عَيْنِ النَّاظِرِينَ وَ لَا يَزُولُ مَعَ الزَّائِلِينَ وَ لَا يَأْفِلُ
مَعَ الْآفِلِينَ
لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ.[10]
جابر جُعفي گوید: امام
باقر علیه السلام فرمود: اي جابر! چه بزرگ است افتراي مردم شام بر خدا! چرا كه آنان
ادعا مي‌كنند خداوند تبارك و تعالي هنگامي كه به آسمان صعود كرد، بر صخره بیت المقدس
پا نهاد و بنده‌اي از بندگان خداوند بر سنگي قدم گذاشت و خداوند تبارك و تعالي به ما
امر فرمود تا آن را نمازگاه (مصلّي) قرار دهيم. اي جابر! خداوند تبارك و تعالي مثل
و مانندي ندارد و از توصيف توصيف كنندگان برتر و در پندار خيال كنندگان نمي‌گنجد
و از چشم بينندگان پوشيده است. با نابود شوندگان، نابود نمي‌شود و با افول كنندگان،
غروب نمی کند. هيچ چيزي مانند او نيست و او شنوا و دانا است.
6- تفسير العياشي عَنْ
هِشَامٍ الْمَشْرِقِيِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ
الْخُرَاسَانِيِّ قَالَ:
إِنَّ اللَّهَ كَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ أَحَدٌ صَمَدٌ نُورٌ ثُمَّ قَالَ بَلْ يَداهُ
مَبْسُوطَتانِ
فَقُلْتُ لَهُ أَ فَلَهُ يَدَانِ هَكَذَا وَ أَشَرْتُ بِيَدِي إِلَى يَدِهِ
فَقَالَ لَوْ كَانَ هَكَذَا كَانَ مَخْلُوقاً. [11]
امام رضا عليه السلام
فرمود: خداوند متعال آن گونه است كه خودش را وصف كرده، يگانه است و بي‌نياز و نور،
و سپس فرمود: «بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ»[12]{بلکه
هر دو دست او گشاده است}، به امام گفتم: آيا خداوند، دو دست مانند اين دارد؟ و با دستانم
به دست او اشاره كردم. فرمود: اگر اين گونه بود كه او مخلوق بود.
7- الإحتجاج فِي سُؤَالِ الزِّنْدِيقِ
بِرِوَايَةِ هِشَامٍ عَنِ الصَّادِقِ ع لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ وَ لَا يُحَسُّ
وَ لَا يُجَسُّ وَ لَا يُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ الْخَمْسِ لَا تُدْرِكُهُ
الْأَوْهَامُ وَ لَا تَنْقُصُهُ الدُّهُورُ وَ لَا تُغَيِّرُهُ الْأَزْمَانُ
الْخَبَرَ. [13]
امام صادق علیه
السلام در پاسخ زندیق فرمود: خدا نه جسم است و نه صورت و محسوس نمي شود و لمس نشود
و به حواس او را در نتوان يافت و خيالها او را در نيابند و روزگارها او را ناقص نكند
و زمان او را تغيير ندهد.
8- الإحتجاج قَالَ الرِّضَا
ع إِنَّ النَّبِيَّ ص قَالَ: قَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ مَا آمَنَ بِي مَنْ فَسَّرَ
بِرَأْيِهِ كَلَامِي وَ مَا عَرَفَنِي مَنْ شَبَّهَنِي بِخَلْقِي وَ لَا عَلَى
دِينِي مَنِ اسْتَعْمَلَ الْقِيَاسَ فِي دِينِي.
[14]
امام رضا علیه
السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل فرمود: خداوند عزّ و جلّ فرموده: هر كه
كلام مرا با رأى و نظر خود تفسير كند به من ايمان نياورده و كسى كه مرا به مخلوقم تشبيه
كند مرا نشناخته و هر كه در دينم، قياس به كار برد، بر دين من نيست.
9- رجال الكشي طَاهِرُ بْنُ
عِيسَى عَنْ جَعْفَرِ بْنِ
أَحْمَدَ عَنِ الشُّجَاعِيِ عَنِ
ابْنِ يَزِيدَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ بَشَّارٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ يُونُسَ بْنِ
بَهْمَنَ قَالَ قَالَ يُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع
سَأَلْتُهُ عَنْ آدَمَ هَلْ كَانَ فِيهِ مِنْ جَوْهَرِيَّةِ الرَّبِّ شَيْ‌ءٌ
فَكَتَبَ إِلَيَّ جَوَابَ كِتَابِي لَيْسَ صَاحِبُ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ عَلَى
شَيْ‌ءٍ مِنَ السُّنَّةِ زِنْدِيقٌ. [15]
از امام رضا علیه
السلام سؤال شد: آیا از جوهر خدا چیزی در آدم هست؟ در جواب مکتوب فرمود: صاحب این
سؤال هیچ عقیده ای به سنت و دین ندارد و زندیق است.
10- الأمالي للصدوق ابْنُ
الْوَلِيدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِي هَاشِمٍ الْجَعْفَرِيِّ
قَالَ سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع يَقُولُ إِلَهِي بَدَتْ قُدْرَتُكَ وَ لَمْ تَبْدُ
هَيْئَتُهُ فَجَهِلُوكَ وَ بِهِ قَدَّرُوكَ وَ التَّقْدِيرُ عَلَى غَيْرِ مَا بِهِ
وَصَفُوكَ وَ إِنِّي بَرِي‌ءٌ يَا إِلَهِي مِنَ الَّذِينَ بِالتَّشْبِيهِ
طَلَبُوكَ لَيْسَ كَمِثْلِكَ شَيْ‌ءٌ إِلَهِي وَ لَنْ يُدْرِكُوكَ وَ ظَاهِرُ مَا
بِهِمْ مِنْ نِعَمِكَ دَلِيلُهُمْ عَلَيْكَ لَوْ عَرَفُوكَ وَ فِي خَلْقِكَ يَا
إِلَهِي مَنْدُوحَةٌ أَنْ يَتَنَاوَلُوكَ بَلْ سَوَّوْكَ بِخَلْقِكَ فَمِنْ ثَمَّ
لَمْ يَعْرِفُوكَ وَ اتَّخَذُوا بَعْضَ آيَاتِكَ رَبّاً فَبِذَلِكَ وَصَفُوكَ
تَعَالَيْتَ رَبِّي عَمَّا بِهِ الْمُشَبِّهُونَ نَعَتُوكَ. [16]
بيان:
... أي التقدير بما قدروا به من المقادير الجسمانية ينافي ما وصفوك به من الربوبية
و يحتمل أن يكون المراد بالتقدير مطلق التوصيف أي ينبغي و يجب توصيفك على غير ما
وصفوك به من الجسم و الصورة و المندوحة السعة أي في التفكر في خلقك و الاستدلال به
على عظمتك و تقدسك عن صفات المخلوقين مندوحة عن أن يتفكروا في ذاتك فينسبوا إليك
ما لا يليق بجنابك أو المعنى أن التفكر في الخلق يكفي في أن لا ينسبوا إليك هذه
الأشياء.
امام رضا
علیه السلام فرمود: خدايا توانائيت عيان شد و هيبت تو نهان ماند و تو را ندانستند و
با جهل اندازه گرفتند در حالی که اندازه گیری تو با ربوبیتی که بدان وصفت می کردند
منافات داشت. و من ای معبودم بيزارم از آنها كه تو را با تشبيه جستند و تو را درك نكردند.
و اگر تو را شناسند آنچه از نعمتت بر آنها عيان است رهنماى به تو است و در خلق تو راه
چاره هست كه در تو تفکر نکنند، بلكه تو را با خلق تو برابر ساختند و از اين جهت تو
را نشناختند و پاره‌اى نشانه‌هايت را پروردگار گرفتند و تو را بدان وصف كردند، برترى
اى پروردگارم از آنچه تشبیه کنندگان تو را ستودند.
توضیح
علامه مجلسی: یعنی اندازه گیری تو با مقادیر جسمانی منافات با ربوبیتی دارد که بدان
وصفت کردند. و ممکن است منظور از اندازه گیری، مطلق توصیف باشد یعنی واجب است توصیف
تو بر غیر آنچه آنها در قول به جسم و صورت وصف کردند.
«در خلق
تو راه چاره هست» یعنی در تفکر در خلق تو و استدلال به آن بر عظمت تو و تقدیس تو از
صفات مخلوقین راه و گشایشی است که در ذاتت تفکر نکنند تا بخواهند آنچه لایق تو نیست
به ساحتت نسبت دهند. یا معنا این است که تفکر در خلق کافی است که اینگونه امور را به
تو نسبت ندهند.
11- عيون أخبار الرضا عليه
السلام ابْنُ الْمُتَوَكِّلِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنِ الصَّقْرِ بْنِ
دُلَفَ عَنْ يَاسِرٍ الْخَادِمِ
قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع يَقُولُ مَنْ شَبَّهَ اللَّهَ
بِخَلْقِهِ فَهُوَ مُشْرِكٌ وَ مَنْ نَسَبَ إِلَيْهِ مَا نَهَى عَنْهُ فَهُوَ
كَافِرٌ. [17]
ياسر، خادم امام رضا
عليه السّلام گويد: از علی بن موسی الرضا شنيدم كه مى‌فرمود: هر كس خداوند را به مخلوقاتش
تشبيه كند مشرك است، و هر كس چيزى را كه خداوند نهى فرموده به خدا نسبت دهد، كافر است.
12- التوحيد ابْنُ
الْمُتَوَكِّلِ عَنِ السَّعْدَآبَادِيِّ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ
الْقَاسِمِ قَالَ سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع يَقُولُ مَنْ شَبَّهَ اللَّهَ
بِخَلْقِهِ فَهُوَ مُشْرِكٌ وَ مَنْ وَصَفَهُ بِالْمَكَانِ فَهُوَ كَافِرٌ وَ مَنْ
نَسَبَ إِلَيْهِ مَا نَهَى عَنْهُ فَهُوَ كَاذِبٌ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ إِنَّما يَفْتَرِي
الْكَذِبَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ
الْكاذِبُونَ.[18]
امام رضا علیه
السلام فرمود: هر كس خدا را به آفريده‌اش تشبيه كند مشرك است و هر كه او را به
مكان وصف كند كافر است و هر كس آنچه را كه از آن نهى فرموده به او نسبت دهد دروغگو
است. بعد از آن اين آيه را تلاوت فرمود: «إِنَّما يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لا
يُؤْمِنُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْكاذِبُونَ»[19]{تنها
كسانى دروغ‌پردازى مى‌كنند كه به آيات خدا ايمان ندارند و آنان خود دروغگويانند.}
13- التوحيد الدَّقَّاقُ عَنِ
الْكُلَيْنِيِّ عَنْ عَلَّانٍ عَنْ سَهْلٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ
الْهَمَدَانِيِّ قَالَ:
كَتَبْتُ إِلَى الرَّجُلِ يَعْنِي أَبَا الْحَسَنِ ع أَنَّ مَنْ قِبَلَنَا مِنْ
مَوَالِيكَ قَدِ اخْتَلَفُوا فِي التَّوْحِيدِ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ جِسْمٌ وَ
مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ صُورَةٌ فَكَتَبَ ع بِخَطِّهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا يُحَدُّ
وَ لَا يُوصَفُ
لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ أَوْ قَالَ الْبَصِيرُ. [20]
ابراهيم بن محمد همدانى
گفت: به آن مرد يعنى أبو الحسن حضرت امام على النقى علیه السلام نوشتم: كسانى از مواليان
شما كه نزد ما هستند در باب توحيد اختلاف كرده‌اند؛ بعضى از ايشان می گويد خدا جسم
است و بعضى از ايشان می گويد صورت است. امام علیه السلام به خط مبارك خود در جواب نوشت:
پاك و منزه است آن کس كه به اندازه در نيايد و او را وصف نتوان نمود و چيزى مانند او
نيست و او شنواى دانا است . يا بجاى «دانا»، «بينا» فرمود.
14- التوحيد، عيون أخبار
الرضا عليه السلام الْفَامِيُّ فِي مَسْجِدِ الْكُوفَةِ عَنْ مُحَمَّدٍ
الْحِمْيَرِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ
مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ
خَالِدٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ
رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ النَّاسَ يَنْسُبُونَّا إِلَى الْقَوْلِ بِالتَّشْبِيهِ وَ
الْجَبْرِ لِمَا رُوِيَ مِنَ الْأَخْبَارِ فِي ذَلِكَ عَنْ آبَائِكَ الْأَئِمَّةِ
ع فَقَالَ يَا ابْنَ خَالِدٍ أَخْبِرْنِي عَنِ الْأَخْبَارِ الَّتِي رُوِيَتْ عَنْ
آبَائِيَ الْأَئِمَّةِ ع فِي التَّشْبِيهِ وَ الْجَبْرِ أَكْثَرُ أَمِ
الْأَخْبَارُ الَّتِي رُوِيَتْ عَنِ النَّبِيِّ ص فِي ذَلِكَ فَقُلْتُ بَلْ مَا
رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ ص فِي ذَلِكَ أَكْثَرُ قَالَ فَلْيَقُولُوا إِنَّ رَسُولَ
اللَّهِ ص كَانَ يَقُولُ فِي التَّشْبِيهِ وَ الْجَبْرِ إِذاً فَقُلْتُ لَهُ
إِنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص لَمْ يَقُلْ مِنْ ذَلِكَ شَيْئاً وَ
إِنَّمَا رُوِيَ عَلَيْهِ قَالَ فَلْيَقُولُوا فِي آبَائِيَ الْأَئِمَّةِ ع
إِنَّهُمْ لَمْ يَقُولُوا مِنْ ذَلِكَ شَيْئاً وَ إِنَّمَا رُوِيَ عَلَيْهِمْ
ثُمَّ قَالَ ع مَنْ قَالَ بِالتَّشْبِيهِ وَ الْجَبْرِ فَهُوَ كَافِرٌ مُشْرِكٌ وَ
نَحْنُ مِنْهُ بُرَءَاءُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ يَا ابْنَ خَالِدٍ إِنَّمَا
وَضَعَ الْأَخْبَارَ عَنَّا فِي التَّشْبِيهِ وَ الْجَبْرِ الْغُلَاةُ الَّذِينَ
صَغَّرُوا عَظَمَةَ اللَّهِ تَعَالَى فَمَنْ أَحَبَّهُمْ فَقَدْ أَبْغَضَنَا وَ
مَنْ أَبْغَضَهُمْ فَقَدْ أَحَبَّنَا وَ مَنْ وَالاهُمْ فَقَدْ عَادَانَا وَ مَنْ
عَادَاهُمْ فَقَدْ وَالانَا وَ مَنْ وَصَلَهُمْ فَقَدْ قَطَعَنَا وَ مَنْ
قَطَعَهُمْ فَقَدْ وَصَلَنَا وَ مَنْ جَفَاهُمْ فَقَدْ بَرَّنَا وَ مَنْ بَرَّهُمْ
فَقَدْ جَفَانَا وَ مَنْ أَكْرَمَهُمْ فَقَدْ أَهَانَنَا وَ مَنْ أَهَانَهُمْ
فَقَدْ أَكْرَمَنَا وَ مَنْ قَبِلَهُمْ فَقَدْ رَدَّنَا وَ مَنْ رَدَّهُمْ فَقَدْ
قَبِلَنَا وَ مَنْ أَحْسَنَ إِلَيْهِمْ فَقَدْ أَسَاءَ إِلَيْنَا وَ مَنْ أَسَاءَ
إِلَيْهِمْ فَقَدْ أَحْسَنَ إِلَيْنَا وَ مَنْ صَدَّقَهُمْ فَقَدْ كَذَّبَنَا وَ
مَنْ كَذَّبَهُمْ فَقَدْ صَدَّقَنَا وَ مَنْ أَعْطَاهُمْ فَقَدْ حَرَمَنَا وَ مَنْ
حَرَمَهُمْ فَقَدْ أَعْطَانَا يَا ابْنَ خَالِدٍ مَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا فَلَا
يَتَّخِذَنَّ مِنْهُمْ وَلِيّاً وَ لَا نَصِيراً. [21]
حسين بن خالد گوید:
به ابو الحسن على بن موسى الرضا گفتم: ای فرزند رسول خدا مردم به ما اعتقاد به
تشبيه و جبر را نسبت مي دهند به جهت اخباری که در اين باب از پدرانت ائمه هدى روايت
شده. حضرت فرمود: اى پسر خالد به من بگو آیا اخبارى كه در باب تشبيه و جبر از پدرانم
ائمه هدى روايت شده بيشتر است يا اخبارى كه در اين باب از پيغمبر روايت شده؟ گفتم:
آنچه از پيغمبر در اين باب روايت شده بيشتر است. فرمود: پس در اين هنگام بايد بگويند
كه رسول خدا به تشبيه و جبر قائل بوده! به آن حضرت گفتم: ايشان می گويند كه رسول خدا
چیزی از اينها را نفرموده و جز اين نيست كه بر آن حضرت دروغ بسته اند. فرمود: پس در
حق پدران من هم باید بگویند كه ايشان از اين مطالب چيزى را نگفته‌اند و جز اين نيست
كه دروغ بر ايشان بسته‌اند. بعد از آن فرمود: هر كس به تشبيه و جبر قائل باشد كافر
و مشرک است و ما در دنيا و آخرت از او بيزاريم. اى پسر خالد جز اين نيست كه غاليانى
كه بزرگى خدا را كوچك شمرده‌اند اين اخبار را نسبت به ما جعل كرده‌اند پس هر كه ايشان
را دوست دارد ما را دشمن داشته و هر كه ايشان را دشمن دارد ما را دوست داشته و هر كه
با ايشان دوستى ورزد با ما دشمنى ورزيده و هر كه با ايشان دشمنى ورزد با ما دوستى ورزيده
و هر كه ايشان را پيوند كند از ما بريده و هر كه از ايشان ببرد ما را پيوند كرده و
هر كه با ايشان جفا كند با ما نيكى كرده و هر كه با ايشان نيكى كند با ما جفا كرده
و هر كه ايشان را بنوازد ما را خوار گردانيده و هر كه ايشان را خوار گرداند ما را نواخته
و هر كه ايشان را قبول كند ما را رد كرده و هر كه ايشان را رد كند ما را قبول كرده
و هر كه به ايشان احسان كند با ما بدى كرده و هر كه به ايشان بدى كند به ما احسان كرده
و هر كه ايشان را تصديق كند ما را تكذيب نموده و هر كه ايشان را تكذيب كند ما را تصديق
كرده و هر كه به ايشان عطا كند ما را محروم ساخته و هر كه ايشان را محروم سازد به
ما عطا كرده. اى پسر خالد هر كه از شيعيان ما باشد نبايد كه از ايشان دوست و يارى
دهنده بگيرد.
15- الإحتجاج عَنْ يَعْقُوبَ
بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ ع أَنَّهُ قَالَ: لَا أَقُولُ إِنَّهُ قَائِمٌ فَأُزِيلَهُ
عَنْ مَكَانٍ وَ لَا أَحُدُّهُ بِمَكَانٍ يَكُونُ فِيهِ وَ لَا أَحُدُّهُ أَنْ
يَتَحَرَّكَ فِي شَيْ‌ءٍ مِنَ الْأَرْكَانِ وَ الْجَوَارِحِ وَ لَا أَحُدُّهُ
بِلَفْظِ شَقِّ فَمٍ وَ لَكِنْ كَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ
يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ بِمَشِيئَتِهِ مِنْ غَيْرِ تَرَدُّدٍ فِي نَفَسٍ صَمَداً
فَرْداً لَمْ يَحْتَجْ إِلَى شَرِيكٍ يُدَبِّرُ لَهُ مُلْكَهُ وَ لَا يَفْتَحُ
لَهُ أَبْوَابَ عِلْمِهِ. [22]
امام موسى کاظم عليه
السّلام فرمود: نمی گویم خدا قائم است به اين معنا كه او را از مكانی جدا سازم، و نيز
او را به مكان معيّنى كه در آن باشد تعریف کنم، و به حركت اعضاء و جوارح تعریف
نکنم، و به تلفّظ از شكاف دهان تعریف نکنم، ولى چنان گويم كه خداى تبارك و تعالى فرمايد:
«إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُون»[23]{چون
به چيزى اراده فرمايد، كارش اين بس كه مى‌گويد: «باش» پس [بى‌درنگ] موجود مى‌شود.}
بنا به مشيّت او بدون تردّد خاطر. او صمد است و يگانه، به شريكى نياز ندارد كه امور
سلطنت او را تدبير كند و درهاى علمش را به رويش گشايد.
16- تفسير القمي مُحَمَّدُ
بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ
الْعَبَّاسِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أُسَيْدٍ عَنْ
يَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ سَمِعْتُ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ
عَلَيْهِ يَقُولُ
إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَنْزَلَ عَلَى عَبْدِهِ مُحَمَّدٍ ص أَنَّهُ
لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ وَ يُسَمَّى بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ
الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ فَتَاهَتْ هُنَالِكَ عُقُولُهُمْ وَ اسْتَخَفَّتْ
حُلُومُهُمْ فَضَرَبُوا لَهُ الْأَمْثَالَ وَ جَعَلُوا لَهُ أَنْدَاداً وَ
شَبَّهُوهُ بِالْأَمْثَالِ وَ مَثَّلُوهُ أَشْبَاهاً وَ جَعَلُوهُ يَزُولُ وَ
يَحُولُ فَتَاهُوا فِي بَحْرٍ عَمِيقٍ لَا يَدْرُونَ مَا غَوْرُهُ وَ لَا
يُدْرِكُونَ كَمِّيَّةَ بُعْدِهِ.[24]
امام موسی کاظم
علیه السلام فرمود: خدای تبارک و تعالی بر بنده اش محمد نازل فرمود که همانا هیچ
معبودی جز او نیست که حیّ و قیوم است و به اسماء رحمان، رحیم، عزیز، جباّر، علیّ و
عظیم نامیده شده است. پس عقول آنها در
آنجا حیران شد و بردباریشان کم شد پی برای خدا مثلها زدند و شریکها قرار دادند و
به مثلها تشبیهش کردند و او را قابل تغییر و تحول دانستند. پس در دریایی عمیق که
نه عمقش را دانستند و نه بعدش را درک کردند، سرگردان شدند.
17- روضة الواعظين رُوِيَ
عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع أَنَّهُ قَالَ لَهُ رَجُلٌ أَيْنَ الْمَعْبُودُ فَقَالَ ع
لَا يُقَالُ لَهُ أَيْنَ لِأَنَّهُ أَيَّنَ الْأَيْنِيَّةَ وَ لَا يُقَالُ لَهُ
كَيْفَ لِأَنَّهُ كَيَّفَ الْكَيْفِيَّةَ وَ لَا يُقَالُ لَهُ مَا هُوَ لِأَنَّهُ
خَلَقَ الْمَاهِيَّةَ سُبْحَانَهُ مِنْ عَظِيمٍ تَاهَتِ الْفِطَنُ فِي تَيَّارِ
أَمْوَاجِ عَظَمَتِهِ وَ حَصِرَتِ الْأَلْبَابُ
عِنْدَ ذِكْرِ أَزَلِيَّتِهِ وَ تَحَيَّرَتِ الْعُقُولُ فِي أَفْلَاكِ
مَلَكُوتِهِ. [25]
مردى به امير المؤمنين
علیه السلام گفت: معبود كجاست؟ فرمود: كجا بودن براى خداوند گفته نمى‌شود، زيرا او
خود مكان را آفريده است و براى خدا گفته نمى‌شود: چگونه است؟ كه خود چگونگى را آفريده
است و در باره او گفته نمى‌شود: چيست؟ كه خود ماهيت را آفريده است. منزه است پروردگارى
كه عظمتش چنان است كه هوش در گرداب امواج بزرگى او سرگردان است و خرد از ذكر ازلى
بودنش درمانده است و عقل در افلاك ملكوتش حيران است.
18- روضة الواعظين وَ رُوِيَ
عَنْهُ أَيْضاً ع أَنَّهُ قَالَ: اتَّقُوا أَنْ تُمَثِّلُوا بِالرَّبِّ الَّذِي لَا مِثْلَ
لَهُ أَوْ تُشَبِّهُوهُ مِنْ خَلْقِهِ أَوْ تُلْقُوا عَلَيْهِ الْأَوْهَامَ أَوْ
تُعْمِلُوا فِيهِ الْفِكَرَ وَ تَضْرِبُوا لَهُ الْأَمْثَالَ أَوْ تَنْعَتُوهُ
بِنُعُوتِ الْمَخْلُوقِينَ فَإِنَّ لِمَنْ فَعَلَ ذَلِكَ نَاراً. [26]
امير المؤمنين
علیه السلام فرمود: از خدا بترسيد و پرهيز كنيد از اينكه براى خداوندى كه مثل و مانند
ندارد چيزى را مثل و مانند قرار دهيد، يا آنكه او را به چيزى از آفريده‌هايش تشبيه
كنيد، يا آنكه پرده اوهام خويش را بر او در افكنيد، يا آنكه فكر خود را در باره او
به كار بنديد، يا آنكه مثال بزنيد يا آنكه او را به صفات آفريده‌شدگان وصف كنيد كه
بهره هر كس که چنين كند، آتش خواهد بود.
19- التوحيد الدَّقَّاقُ عَنِ
الْأَسَدِيِّ عَنِ النَّخَعِيِّ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ
الْحَكَمِ بْنِ ظُهَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَرِيرٍ الْعَبْدِيِّ عَنْ
جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يُحَسُّ وَ
لَا يُجَسُّ وَ لَا يُمَسُّ وَ لَا يُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ الْخَمْسِ وَ لَا
يَقَعُ عَلَيْهِ الْوَهْمُ وَ لَا تَصِفُهُ الْأَلْسُنُ فَكُلُّ شَيْ‌ءٍ حَسَّتْهُ
الْحَوَاسُّ أَوْ جَسَّتْهُ الْجَوَاسُ أَوْ
لَمَسَتْهُ الْأَيْدِي فَهُوَ مَخْلُوقٌ وَ اللَّهُ هُوَ الْعَلِيُّ حَيْثُ مَا
يُبْتَغَى يُوجَدُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي كَانَ قَبْلَ أَنْ يَكُونَ كَانَ
لَمْ يُوجَدْ لِوَصْفِهِ كَانَ بَلْ
كَانَ أَزَلًا كَانَ كَائِناً لَمْ
يُكَوِّنْهُ مُكَوِّنٌ جَلَّ ثَنَاؤُهُ بَلْ كَوَّنَ الْأَشْيَاءَ قَبْلَ
كَوْنِهَا فَكَانَتْ كَمَا كَوَّنَهَا عَلِمَ مَا كَانَ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ كَانَ
إِذْ لَمْ يَكُنْ شَيْ‌ءٌ وَ لَمْ يَنْطِقْ فِيهِ نَاطِقٌ فَكَانَ إِذْ لَا كَانَ. [27]
امام صادق علیه
السلام فرمود: حمد از براى خدائي است كه به حس در نمي آيد و جسته نمي شود و او را مس
نمي توان نمود و به حواس پنجگانه او را در نتوان يافت و خيال بر او واقع نشود و زبانها
او را وصف نتوانند كرد پس هر چيزى كه حواس آن را بيابند، يا مشاعر باطنی آن را دریابند
و يا دستها آن را لمس نمايند مخلوق است و خدا است كه بلند مرتبه است و هر وقت كه جسته
شود يافت شود. و حمد از براى خدایی است كه بود پيش از آنكه بودى باشد و براى وصفش بودى
يافت نمي شود، بلكه اولى بود باشنده كه صاحب هستى بود و هيچ هستى دهنده او را هستى
نداده بود، بلكه چيزها را هستى داد پيش از بودن آنها، پس موجود شدند چنان كه آنها را
هستى داد، و آنچه بوده و آنچه خواهد بود همه را دانست، و بود در هنگامى كه چيزى نبود
و گويایى به آن نطق نمي نمود، پس بود در هنگامى كه بودى، نبود.
20- التوحيد الدَّقَّاقُ عَنِ
الْأَسَدِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ الْبَغْدَادِيِّ عَنْ سَهْلٍ عَنْ
أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ع أَنَّهُ قَالَ: إِلَهِي تَاهَتْ أَوْهَامُ الْمُتَوَهِّمِينَ
وَ قَصُرَ طُرَفُ الطَّارِفِينَ وَ تَلَاشَتْ أَوْصَافُ الْوَاصِفِينَ وَ
اضْمَحَلَّتْ أَقَاوِيلُ الْمُبْطِلِينَ عَنِ الدَّرْكِ لِعَجِيبِ شَأْنِكَ أَوِ
الْوُقُوعِ بِالْبُلُوغِ إِلَى عُلُوِّكَ فَأَنْتَ الَّذِي لَا تَتَنَاهَى وَ لَمْ
يَقَعْ عَلَيْكَ عُيُونٌ بِإِشَارَةٍ وَ لَا عِبَارَةٍ هَيْهَاتَ ثُمَّ هَيْهَاتَ
يَا أَوَّلِيُّ يَا وَحْدَانِيُّ يَا فَرْدَانِيُّ شَمَخْتَ فِي الْعُلُوِّ
بِعِزِّ الْكِبْرِ وَ ارْتَفَعْتَ مِنْ وَرَاءِ كُلِّ غَوْرَةٍ وَ نِهَايَةٍ
بِجَبَرُوتِ الْفَخْرِ. [28]
امام هادی عليه السلام
فرمود: اى خداى من خيالهاى خيال‌كنندگان حيران شده و نظر نگرندگان كوتاه گرديده و
وصفهاى وصف کنندگان از هم پاشيده و گفتارهاى پوچ بيهوده گويان نابود گشته از آنكه شأن
عجيب تو را دريابند يا به رسيدن به سوى بلنديت واقع شوند و فرود آيند پس تو کسی
هستی که نهایت برنمی داری[29]
و چشمها بر تو واقع نشود به اشاره و عبارت. هيهات بعد از آن هيهات. اى آن كه منسوبى
به اول و اى آن كه منسوبى به وحدت و يگانگى و اى آن كه منسوبى به تک بودن، بلند شدى
در بلندى به عزت بزرگى، و بر آمدى از پس هر نشيب و پايانى به جبروت فخرى كه دارى.
21- التوحيد الْفَامِيُّ عَنْ
مُحَمَّدٍ الْحِمْيَرِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ
أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ شَبَّهَ اللَّهَ
بِخَلْقِهِ فَهُوَ مُشْرِكٌ وَ مَنْ أَنْكَرَ قُدْرَتَهُ فَهُوَ كَافِرٌ. [30]
امام صادق علیه
السلام فرمود: هر كس خدا را به آفريده‌اش تشبيه كند مشرك است و هر كس قدرتش را انكار
كند كافر است.
22- التوحيد الْفَامِيُّ عَنْ
مُحَمَّدٍ الْحِمْيَرِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدٍ
الْبَرْقِيِّ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِي
عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:
مَنْ شَبَّهَ اللَّهَ بِخَلْقِهِ فَهُوَ مُشْرِكٌ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ
تَعَالَى لَا يُشْبِهُ شَيْئاً وَ لَا يُشْبِهُهُ شَيْ‌ءٌ وَ كُلُّ مَا وَقَعَ فِي
الْوَهْمِ فَهُوَ بِخِلَافِهِ. [31]
امام صادق علیه
السلام فرمود: هر كس خدا را را به آفريده‌اش تشبيه كند مشرك است. به درستى كه خداى
تبارك و تعالى به چيزى شباهت ندارد و چيزى به او نمي ماند و هر چه در وهم و خيال واقع
شود خدا بر خلاف آن است.
23- التوحيد ابْنُ الْوَلِيدِ
عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ ابْنِ أُورَمَةَ عَنْ
إِبْرَاهِيمَ بْنِ الْحَكَمِ بْنِ ظُهَيْرٍ عَنْ
عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُوَيْنٍ الْعَبْدِيِ عَنْ
أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع
أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يُحَسُّ وَ لَا يُجَسُّ وَ
لَا يُمَسُّ وَ لَا يُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ الْخَمْسِ وَ لَا يَقَعُ عَلَيْهِ
الْوَهْمُ وَ لَا تَصِفُهُ الْأَلْسُنُ وَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ حَسَّتْهُ الْحَوَاسُّ
أَوْ لَمَسَتْهُ الْأَيْدِي فَهُوَ مَخْلُوقٌ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي كَانَ
إِذْ لَمْ يَكُنْ شَيْ‌ءٌ غَيْرُهُ وَ كَوَّنَ الْأَشْيَاءَ فَكَانَتْ كَمَا
كَوَّنَهَا وَ عَلِمَ مَا كَانَ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ. [32]
امام صادق علیه
السلام فرمود: حمد از براى خدايی است كه به حس در نمي آيد و با مشاعر باطنی درک نمي
شود و او را لمس نمي توان نمود و به حواس پنجگانه او را در نتوان يافت و خيال بر او
واقع نشود و زبانها او را وصف نتوانند كرد پس هر چيزى كه حواس آن را بيابند يا مشاعر
باطنی آن را بجويند يا دستها آن را لمس نمايند مخلوق است. حمد از براى خدایي است كه
بود وقتی که چیزی جز او نبود و اشیاء را ایجاد کرد پس موجود شدند همان طور كه آنها
را هستى داد. و آنچه بوده و آنچه خواهد بود همه را دانست.
24- التوحيد الْهَمَذَانِيُّ
عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْقَاسِمِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا
إِبْرَاهِيمَ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع وَ هُوَ يُكَلِّمُ رَاهِباً مِنَ النَّصَارَى
فَقَالَ لَهُ فِي بَعْضِ مَا نَاظَرَهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى
أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يُحَدَّ بِيَدٍ أَوْ رِجْلٍ أَوْ حَرَكَةٍ أَوْ
سُكُونٍ أَوْ يُوصَفَ بِطُولٍ أَوْ قِصَرٍ أَوْ تَبْلُغَهُ الْأَوْهَامُ أَوْ
تُحِيطَ بِصِفَتِهِ الْعُقُولُ أَنْزَلَ مَوَاعِظَهُ وَ وَعْدَهُ وَ وَعِيدَهُ
أَمَرَ بِلَا شَفَةٍ وَ لَا لِسَانٍ وَ لَكِنْ كَمَا شَاءَ أَنْ يَقُولَ كُنْ
فَكَانَ خَيْراً كَمَا أَرَادَ فِي اللَّوْحِ. [33]
امام موسى کاظم
علیه السلام در مناظره ای با راهبی نصرانی فرمود: خداى تبارك و تعالى از آن جليل‌تر
و عظيم‌تر است كه به دست يا پا يا حركت يا سكون محدود و اندازه شود، يا به درازى يا
كوتاهى به وصف درآيد يا خيالها به او برسند يا عقلها به صفتش احاطه كنند. پندها و وعده
و وعيد خود را فرو فرستاد و بدون لب و زبان فرمان داد و ليكن چنان كه چیزی خواست می
گويد: باش پس بود می شود چنان كه در لوح محفوظ اراده فرموده است.
25- التوحيد الدَّقَّاقُ عَنْ
مُحَمَّدٍ الْأَسَدِيِّ عَنِ الْبَرْمَكِيِّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ وَ
الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ قَالَ
سَمِعْتُ يُونُسَ بْنَ ظَبْيَانَ يَقُولُ دَخَلْتُ عَلَى أَبِي
عَبْدِ اللَّهِ ع فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ هِشَامَ بْنَ الْحَكَمِ يَقُولُ قَوْلًا
عَظِيماً إِلَّا أَنِّي أَخْتَصِرُ لَكَ مِنْهُ أَحْرُفاً يَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ
جِسْمٌ لِأَنَّ الْأَشْيَاءَ شَيْئَانِ جِسْمٌ وَ فِعْلُ الْجِسْمِ فَلَا يَجُوزُ
أَنْ يَكُونَ الصَّانِعُ بِمَعْنَى الْفِعْلِ وَ يَجُوزُ أَنْ يَكُونَ بِمَعْنَى
الْفَاعِلِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَيْلَهُ أَ مَا عَلِمَ أَنَّ
الْجِسْمَ مَحْدُودٌ مُتَنَاهٍ وَ الصُّورَةَ مَحْدُودَةٌ مُتَنَاهِيَةٌ فَإِذَا
احْتَمَلَ الْحَدَّ احْتَمَلَ الزِّيَادَةَ وَ النُّقْصَانَ وَ إِذَا احْتَمَلَ
الزِّيَادَةَ وَ النُّقْصَانَ كَانَ مَخْلُوقاً قَالَ قُلْتُ فَمَا أَقُولُ قَالَ
ع لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ وَ هُوَ مُجَسِّمُ الْأَجْسَامِ وَ مُصَوِّرُ
الصُّوَرِ لَمْ يَتَجَزَّأْ وَ لَمْ يَتَنَاهَ وَ لَمْ يَتَزَايَدْ وَ لَمْ
يَتَنَاقَصْ لَوْ كَانَ كَمَا يَقُولُ لَمْ يَكُنْ بَيْنَ الْخَالِقِ وَ
الْمَخْلُوقِ فَرْقٌ وَ لَا بَيْنَ الْمُنْشِئِ وَ الْمُنْشَإِ لَكِنْ هُوَ
الْمُنْشِئُ فَرْقٌ بَيْنَ مَنْ جَسَّمَهُ وَ صَوَّرَهُ وَ أَنْشَأَهُ إِذْ كَانَ
لَا يُشْبِهُهُ شَيْ‌ءٌ وَ لَا يُشْبِهُ هُوَ شَيْئاً. [34]
يونس بن ظبيان مى‌گويد:
خدمت امام صادق علیه السلام رسيدم و به آن حضرت گفتم: هشام بن حكم گفتار ناهنجار مفصلى
دارد و من چند كلمه‌اش را براى شما مختصر مى كنم؛ او معتقد است كه خدا جسم است زيرا
چيزها دو قسم باشند: جسم، و فعل جسم، و نمى‌شود كه صانع، فعل و اثر باشد ولى جایز است
كه فاعل باشد. امام صادق علیه السلام فرمود: واى بر او، نمى‌داند كه جسم محدود است
و نهايت دارد و صورت هم محدود است و نهايت دارد، اگر داراى حد شد در معرض فزونى و كاستى
است و هر چه در معرض فزونى و كاستى است مخلوق است. گفتم: پس من در اين باره چه بگويم؟
فرمود: خدا نه جسم است و نه صورت، او جسم آفرين همه اجسام و صورتگر صور است، جزء ندارد،
نهايت ندارد، فزون نشود و نكاهد، اگر چنان باشد كه آنها گويند ميان خالق و مخلوق و
آفريننده و آفريده فرقى نماند، ولى او پديد آورنده است و فرق است بین او با كسى كه
جسمش آفريده و صورتگريش كرده و پديدش آورده، زیرا چيزى شبیه او نیست و او هم به چيزى
شبیه نیست.
26- التوحيد عَلِيُّ بْنُ
أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ
الْبَرْقِيُّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ عَنِ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ
مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ قَالَ: وَصَفْتُ لِأَبِي إِبْرَاهِيمَ ع قَوْلَ هِشَامٍ
الْجَوَالِيقِيِّ وَ حَكَيْتُ لَهُ قَوْلَ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ إِنَّهُ جِسْمٌ
فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ لَا يُشْبِهُهُ شَيْ‌ءٌ أَيُّ فُحْشٍ أَوْ خَنًا أَعْظَمُ
مِنْ قَوْلِ مَنْ يَصِفُ خَالِقَ الْأَشْيَاءِ بِجِسْمٍ أَوْ صُورَةٍ أَوْ
بِخِلْقَةٍ أَوْ بِتَحْدِيدٍ وَ أَعْضَاءٍ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ عُلُوّاً
كَبِيراً. [35]
محمد بن حكيم گفت:
قول هشام جواليقى را براى امام موسی كاظم علیه السلام وصف كردم و قول هشام بن حكم را
كه خدا جسم است از برايش حكايت نمودم. امام علیه السلام فرمود: چيزى به خداى تعالى
شبیه نیست. كدام سخن زشت و ناسزا بدتر است از گفتار كسى كه آفريننده همه چيز را به
جسم يا صورت، يا به يكى از آفريدگانش، يا به تحديد و اندازه نمودن، يا به اعضاء وصف
می کند؟! خدا از اين عيب كه ايشان می گويند برتر است برترى بزرگ.
27- التوحيد ابْنُ
الْمُتَوَكِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
عَلِيٍّ الْقَاسَانِيِّ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ ع أَنَّ مَنْ قِبَلَنَا قَدِ
اخْتَلَفُوا فِي التَّوْحِيدِ قَالَ فَكَتَبَ ع سُبْحَانَ مَنْ لَا يُحَدُّ وَ لَا
يُوصَفُ وَ لَا يُشْبِهُهُ شَيْ‌ءٌ وَ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ. [36]
محمد بن على قاسانى
گوید: به آن حضرت نوشتم: كسانى كه نزد ما هستند در باب توحيد اختلاف كرده‌اند. حضرت
علیه السلام نوشت: پاك و منزه است آنكه محدود و موصوف نمي شود و چيزى به او شباهت ندارد
و چيزى مانند او نيست و اوست شنواى بينا.
28- التوحيد مَاجِيلَوَيْهِ
عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَى عَنِ
الْحَسَنِ بْنِ جَرِيشٍ الرَّازِيِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ الطَّيِّبِ
يَعْنِي عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدٍ وَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُمَا قَالا مَنْ قَالَ بِالْجِسْمِ
فَلَا تُعْطُوهُ مِنَ الزَّكَاةِ وَ لَا تُصَلُّوا وَرَاءَهُ. [37]
امام جواد و امام
هادی عليهما السلام فرموده‌اند: هر كس به جسم [بودن خدا]قائل باشد چيزى از زكات را
به او ندهيد و در پشت سرش نماز نخوانید.
29- كفاية الأثر أَبُو
الْمُفَضَّلِ الشَّيْبَانِيُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُطَوَّقِ بْنِ سَوَّارٍ عَنِ
الْمُغِيرَةِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُهَلَّبِ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ بْنِ
كَثِيرٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ أَبِي هَاشِمٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ
ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ:
قَدِمَ يَهُودِيٌّ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص يُقَالُ لَهُ نَعْثَلٌ فَقَالَ يَا
مُحَمَّدُ إِنِّي سَائِلُكَ عَنْ أَشْيَاءَ تَلَجْلَجُ فِي صَدْرِي مُنْذُ حِينٍ
فَإِنْ أَنْتَ أَجَبْتَنِي عَنْهَا أَسْلَمْتُ عَلَى يَدِكَ قَالَ سَلْ يَا أَبَا
عُمَارَةَ فَقَالَ يَا مُحَمَّدُ صِفْ لِي رَبَّكَ فَقَالَ ع إِنَّ الْخَالِقَ لَا
يُوصَفُ إِلَّا بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَ كَيْفَ يُوصَفُ الْخَالِقُ الَّذِي
يَعْجِزُ الْحَوَاسُّ أَنْ تُدْرِكَهُ وَ الْأَوْهَامُ أَنْ تَنَالَهُ وَ
الْخَطَرَاتُ أَنْ تَحُدَّهُ وَ الْأَبْصَارُ عَنِ الْإِحَاطَةِ بِهِ جَلَّ عَمَّا
يَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ نَأَى فِي قُرْبِهِ وَ قَرُبَ فِي نَأْيِهِ كَيَّفَ
الْكَيْفِيَّةَ فَلَا يُقَالُ لَهُ كَيْفَ وَ أَيَّنَ الْأَيْنَ فَلَا يُقَالُ
لَهُ أَيْنَ هُوَ مُنْقَطِعُ الْكَيْفُوفِيَّةِ وَ الْأَيْنُونِيَّةِ فَهُوَ
الْأَحَدُ الصَّمَدُ كَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ وَ الْوَاصِفُونَ لَا يَبْلُغُونَ
نَعْتَهُ
لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ قَالَ صَدَقْتَ يَا
مُحَمَّدُ أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِكَ إِنَّهُ وَاحِدٌ لَا شَبِيهَ لَهُ أَ لَيْسَ
اللَّهُ وَاحِدٌ وَ الْإِنْسَانُ وَاحِدٌ فَوَحْدَانِيَّتُهُ أَشْبَهَتْ
وَحْدَانِيَّةَ الْإِنْسَانِ فَقَالَ ع اللَّهُ وَاحِدٌ وَ أَحَدِيُّ الْمَعْنَى
وَ الْإِنْسَانُ وَاحِدٌ ثَنَوِيُّ الْمَعْنَى جِسْمٌ وَ عَرَضٌ وَ بَدَنٌ وَ
رُوحٌ فَإِنَّمَا التَّشْبِيهُ فِي الْمَعَانِي لَا غَيْرُ قَالَ صَدَقْتَ يَا
مُحَمَّدُ. [38]
از ابن عباس روایت
شده که یک یهودی به نام نعثل محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای
محمد از تو سؤالاتی می پرسم که مدتهاست در سینه ام جولان می کند که اگر به من پاسخ
آنها را بگویی به دست تو اسلام می آورم. فرمود: بپرس ای اباعماره ـ کنیه او بود ـ.
گفت: ای محمد پروردگارت را برایم وصف کن. فرمود: همانا خالق جز به آنچه خودش وصف
فرموده وصف نشود و چگونه وصف شود خالقی که حواس از درکش و اوهام از رسیدن به او و
خطورات ذهنی از محدود کردنش و دیدگان از احاطه به او عاجزند. والاتر از وصف وصف
کنندگان است. در عین نزدیکی دور و در عین دوری نزدیک است. کیفیت را او چگونگی داد
پس به او گفته نشود که چگونه است؟ و او به مکان، مکانیّت داده است پس به خودش گفته
نشود که کجاست. او از کیفیت و مکان داشتن منزه است. پس او احد و صمد است چنانچه
خودش را وصف فرموده و وصف کنندگان به وصفش نرسند. نه زاده و نه زاده شده و هیچ کس
همانند او نیست. یهودی گفت: راست گفتی ای محمد. به من بگو اینکه می گویی: واحدی
است که شبیهی ندارد، به چه معناست؟ مگر نه این است که خدا واحد است و انسان نیز
واحد است؟ پس وحدانیت او شبیه وحدانیت انسان است. فرمود: خدا واحد و از نظر معنا
یگانه است ولی انسان واحد و از نظر معنا غیریگانه است. زیرا جسم و عرَض و بدن و
روح است. و تشبیه تنها در معانی است نه در غیر معانی (اسماء). یهودی گفت: راست
گفتی ای محمد.
30- التوحيد ابْنُ الْوَلِيدِ
عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ
هِشَامِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْعَبَّاسِيِّ قَالَ: قُلْتُ لَهُ يَعْنِي أَبَا الْحَسَنِ ع
جُعِلْتُ فِدَاكَ أَمَرَنِي بَعْضُ مَوَالِيكَ أَنْ أَسْأَلَكَ عَنْ مَسْأَلَةٍ
قَالَ وَ مَنْ هُوَ قُلْتُ الْحَسَنُ بْنُ سَهْلٍ قَالَ وَ فِي أَيِّ شَيْ‌ءٍ
الْمَسْأَلَةُ قُلْتُ فِي التَّوْحِيدِ قَالَ وَ أَيُّ شَيْ‌ءٍ مِنَ التَّوْحِيدِ
قَالَ يَسْأَلُكَ عَنْ اللَّهِ جِسْمٌ أَوْ لَا جِسْمٌ فَقَالَ لِي إِنَّ
لِلنَّاسِ فِي التَّوْحِيدِ ثَلَاثَةَ مَذَاهِبَ إِثْبَاتٌ بِتَشْبِيهٍ وَ
مَذْهَبُ النَّفْيِ وَ مَذْهَبُ إِثْبَاتٍ بِلَا تَشْبِيهٍ فَمَذْهَبُ
الْإِثْبَاتِ بِتَشْبِيهٍ لَا يَجُوزُ وَ مَذْهَبُ النَّفْيِ لَا يَجُوزُ وَ
الطَّرِيقُ فِي الْمَذْهَبِ الثَّالِثِ إِثْبَاتٌ بِلَا تَشْبِيهٍ. [39]
ابراهيم بن هاشم گفت:
به امام رضا علیه السلام گفتم: فداى تو شوم بعضى از مواليانت مرا امر كرده كه ترا از
مسأله‌ای سؤال كنم فرمود: او كيست؟ گفتم: حسن بن سهل. فرمود: مسأله در چه موردی است؟
گفتم: در توحيد. فرمود: چه چيز از توحيد؟ گفتم: از تو سؤال کرده از خدا كه آیا جسم
است يا جسم نيست؟ حضرت فرمود: مردم را در توحيد سه مذهب است؛ يكى مذهب اثبات با تشبيه
و ديگرى مذهب نفى و سوم مذهب اثبات بدون تشبيه. پس مذهب اثبات با تشبيه روا نباشد و
مذهب نفى نيز جایز نيست و طريق درست در مذهب سوم باشد كه اثبات است بدون تشبيه.
31- التوحيد ابْنُ الْمُتَوَكِّلِ
عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ يَعْقُوبَ
السَّرَّاجِ قَالَ:
قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ بَعْضَ أَصْحَابِنَا يَزْعُمُ أَنَّ
لِلَّهِ صُورَةً مِثْلَ الْإِنْسَانِ وَ قَالَ آخَرُ إِنَّهُ فِي صُورَةِ أَمْرَدَ
جَعْدٍ قَطَطٍ فَخَرَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع سَاجِداً ثُمَّ رَفَعَ رَأْسَهُ
فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ الَّذِي لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ وَ لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ لَا يُحِيطُ بِهِ عِلْمٌ لَمْ يَلِدْ لِأَنَّ الْوَلَدَ
يُشْبِهُ أَبَاهُ وَ
لَمْ يُولَدْ
فَيُشْبِهَ مَنْ كَانَ قَبْلَهُ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ مِنْ خَلْقِهِ كُفُواً أَحَدٌ تَعَالَى عَنْ صِفَةِ مَنْ سِوَاهُ عُلُوّاً
كَبِيراً. [40]
يعقوب سراج گفت: به
امام صادق علیه السلام گفتم: بعضى از اصحاب ما می پندارند خدا را صورتى است مثل انسان
و ديگرى گفته كه در شکل پسر ساده روى پيچيده موئى است! امام صادق علیه السلام بر رو
در افتاد و به سجده رفت بعد از آن سرش را برداشت و فرمود: پاك و منزه است خدایی كه
چيزى مثل او نيست و ديده ها و اوهام او را در نيابد و دانشى به او احاطه نكند. نزاده
زيرا كه فرزند به پدرش مي ماند و زاده نشده كه شباهت داشته باشد به كسى كه پيش از او
بوده و هيچ كس از خلقش او را همتا نبوده و نخواهد بود و برتر است از صفت غير خودش،
برترى بزرگ.
32- التوحيد مَاجِيلَوَيْهِ
عَنْ عَمِّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الصَّيْرَفِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ
حَمَّادٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ
وَ تَعَالَى لَا يُقْدَرُ قُدْرَتُهُ وَ لَا يَقْدِرُ الْعِبَادُ عَلَى صِفَتِهِ
وَ لَا يَبْلُغُونَ كُنْهَ عِلْمِهِ وَ لَا مَبْلَغَ عَظَمَتِهِ وَ لَيْسَ شَيْ‌ءٌ
غَيْرَهُ وَ هُوَ نُورٌ لَيْسَ فِيهِ ظُلْمَةٌ وَ صِدْقٌ لَيْسَ فِيهِ كَذِبٌ وَ
عَدْلٌ لَيْسَ فِيهِ جَوْرٌ وَ حَقٌّ لَيْسَ فِيهِ بَاطِلٌ كَذَلِكَ لَمْ يَزَلْ
وَ لَا يَزَالُ أَبَدَ الْآبِدِينَ وَ كَذَلِكَ كَانَ إِذْ لَمْ تَكُنْ أَرْضٌ وَ
لَا سَمَاءٌ وَ لَا لَيْلٌ وَ لَا نَهَارٌ وَ لَا شَمْسٌ وَ لَا قَمَرٌ وَ لَا
نُجُومٌ وَ لَا سَحَابٌ وَ لَا مَطَرٌ وَ لَا رِيَاحٌ.... [41]
قال
الصدوق رحمه الله معنى قوله هو نور أي هو منير و هاد...
امام
صادق علیه السلام فرمود: به درستى كه خداى تبارك و تعالى قدرتش اندازه نمي شود و بندگان
بر وصف كردنش قادر نیستند و به كنه علم و نهایت عظمتش نمي رسند و چيزى غير از او این
چنین نيست و او نوري است كه ظلمتى در آن نيست و راستى كه دروغى در آن نيست و عدلى كه
ستمى در آن نيست و حقى كه باطلى در آن نيست. پيوسته همچنين بوده و همواره همچنين خواهد
بود در ابد الآباد و این چنین بود در وقتى كه نه زمينى بود و نه آسمانى و نه شبى و
نه روزى و نه آفتابى و نه ماهى و نه ستارگانى و نه ابرى و نه بارانى و نه بادهائى...
صدوق
ـ رحمه الله ـ گفته است: معنى قول آن حضرت كه خدا نور است يعنى نور بخش و رهنما است.
33- المحاسن مُحَمَّدُ بْنُ
عِيسَى عَنْ أَبِي هَاشِمٍ الْجَعْفَرِيِّ قَالَ أَخْبَرَنِي الْأَشْعَثُ بْنُ
حَاتِمٍ
أَنَّهُ سَأَلَ الرِّضَا ع عَنْ شَيْ‌ءٍ مِنَ التَّوْحِيدِ فَقَالَ أَ لَا
تَقْرَأُ الْقُرْآنَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ اقْرَأْ لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ
الْأَبْصارَ
فَقَرَأْتُ فَقَالَ وَ مَا الْأَبْصَارُ قُلْتُ أَبْصَارُ الْعَيْنِ قَالَ لَا
إِنَّمَا عَنَى الْأَوْهَامَ لَا تُدْرِكُ الْأَوْهَامُ كَيْفِيَّتَهُ وَ هُوَ
يُدْرِكُ كُلَّ فَهْمٍ. [42]
بيان
كون الأوهام أكثر لأن البصر في الشخص متحد و له واهمة و متفكرة و متخيلة و عاقلة و
كثيرا ما يسلب عن الشخص البصر و تكون له تلك القوى و يحتمل أن يكون المراد بها
أكثرية مدركاتها فإنها تدرك ما لا يدركه البصر أيضا.
راوی گوید: از
امام رضا علیه السلام در باره توحید پرسیدم: فرمود: آیا قرآن نخوانده ای؟ گفتم:
بله. فرمود: بخوان: «لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصار»[43]
پس خواندم. فرمود: أبصار چیست؟ گفتم: بینایی چشم. فرمود: نه. منظور فقط اوهام است.
یعنی اوهام کیفیت خدا را درک نمی کنند در حالی که خدا هر فهمی را درک می کند.
34- تفسير العياشي عَنِ
الثُّمَالِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ لَا يُوصَفُ اللَّهُ
بِمُحْكَمِ وَحْيِهِ عَظُمَ رَبُّنَا عَنِ الصِّفَةِ وَ كَيْفَ يُوصَفُ مَنْ لَا
يُحَدُّ وَ
هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ وَ لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ. [44]
امام سجاد عليه السلام فرمود: به دلالت آیات محکم قرآن،
خداوند توصیف نمی‌شود و پروردگار ما بزرگتر از آن است که توصیف شود و چگونه آن کس
که تعریفی برای آن نمی‌توان قائل شد، توصیف شود. اوست که أبصار را درک می‌کند ولی
ابصار او را درک نکنند. «لاَ تُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الأَبْصَارَ وَهُوَ
اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ»[45]
35- التوحيد أَحْمَدُ بْنُ
الْهَيْثَمِ الْعِجْلِيُّ عَنِ ابْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانِ عَنِ ابْنِ حَبِيبٍ
عَنِ ابْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْعَبْدِيِّ عَنْ
سُلَيْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ
عَزَّ وَ جَلَ وَ
الْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَقَالَ يَعْنِي مِلْكَهُ لَا يَمْلِكُهَا
مَعَهُ أَحَدٌ وَ الْقَبْضُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى فِي مَوْضِعٍ آخَرَ الْمَنْعُ
وَ الْبَسْطُ مِنْهُ الْإِعْطَاءُ وَ التَّوْسِيعُ كَمَا قَالَ عَزَّ وَ جَلَ وَ اللَّهُ يَقْبِضُ وَ
يَبْصُطُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ يَعْنِي يُعْطِي وَ يُوَسِّعُ وَ يَمْنَعُ وَ يُضَيِّقُ وَ
الْقَبْضُ مِنْهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي وَجْهٍ آخَرَ الْأَخْذُ فِي وَجْهِ
الْقَبُولِ مِنْهُ كَمَا قَالَ وَ يَأْخُذُ الصَّدَقاتِ أَيْ يَقْبَلُهَا مِنْ أَهْلِهَا وَ يُثِيبُ
عَلَيْهَا قُلْتُ فَقَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ قَالَ الْيَمِينُ الْيَدُ
وَ الْيَدُ الْقُدْرَةُ وَ الْقُوَّةُ يَقُولُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ السَّمَوَاتُ
مَطْوِيَّاتٌ بِقُدْرَتِهِ وَ قُوَّتِهِ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ.[46]
راوی گوید: از امام صادق علیه السلام از
قول خداى عزّ و جلّ «وَ الْأَرْضُ جَمِيعاً قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ»»[47]{روز
قيامت زمين يكسره در قبضه [قدرت] اوست} سؤال كردم؛ فرمود: یعنی زمین مِلک اوست كه
هيچ كس با او آن را مالك نمي‌شود و قبض در مورد خداى تعالى در جاى ديگر به معنای
منع است و بسط به معنای عطا کردن و وسعت دادن؛ چنان كه خداى عزّ و جلّ فرموده: «وَ
اللَّهُ يَقْبِضُ وَ يَبْصُطُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ»[48]
{و خداست كه [در معيشت بندگان] تنگى و گشايش پديد مى‌آورد و به سوى او بازگردانده
مى‌شويد.} به اين معنى كه عطاء مي‌كند و وسعت مي‌دهد و منع مي‌فرمايد و تنگ مي‌گيرد.
و معنای دیگر قبض در مورد خدای عزّ و جلّ، گرفتن همراه با قبول کردن است چنان كه فرموده:
«وَ يَأْخُذُ الصَّدَقاتِ»[49]{و
صدقات را می‌گیرد} يعنى آنها را از اهل آنها قبول مي‌فرمايد و بر آن ثواب مي‌دهد. عرض
كردم پس قول خداوند: «وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ»[50]
يعنى چه؟ فرمود: يمين، دست است و دست یعنی قدرت و قوت؛ خداى عزّ و جلّ مي‌فرمايد: آسمانها
به قوت و قدرت او در هم پیچیده می‌شود. منزه است او و برتر است از آنچه شرك مي‌آورند.
36- التوحيد، عيون أخبار
الرضا عليه السلام الْهَمْدَانِيُّ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْهَرَوِيِّ
قَالَ:
قُلْتُ لِعَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ
فِي الْحَدِيثِ الَّذِي يَرْوِيهِ أَهْلُ الْحَدِيثِ أَنَّ الْمُؤْمِنِينَ
يَزُورُونَ رَبَّهُمْ مِنْ مَنَازِلِهِمْ فِي الْجَنَّةِ فَقَالَ ع يَا أَبَا
الصَّلْتِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَضَّلَ نَبِيَّهُ مُحَمَّداً ص
عَلَى جَمِيعِ خَلْقِهِ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الْمَلَائِكَةِ وَ جَعَلَ طَاعَتَهُ
طَاعَتَهُ وَ مُبَايَعَتَهُ مُبَايَعَتَهُ وَ زِيَارَتَهُ فِي الدُّنْيَا وَ
الْآخِرَةِ زِيَارَتَهُ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ
اللَّهَ وَ
قَالَ
إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ
أَيْدِيهِمْ وَ
قَالَ النَّبِيُّ ص مَنْ زَارَنِي فِي حَيَاتِي أَوْ بَعْدَ مَوْتِي فَقَدْ زَارَ
اللَّهَ وَ دَرَجَةُ النَّبِيِّ ص فِي الْجَنَّةِ أَرْفَعُ الدَّرَجَاتِ فَمَنْ
زَارَهُ إِلَى دَرَجَتِهِ فِي الْجَنَّةِ مِنْ مَنْزِلِهِ فَقَدْ زَارَ اللَّهَ
تَبَارَكَ وَ تَعَالَى قَالَ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا
مَعْنَى الْخَبَرِ الَّذِي رَوَوْهُ أَنَّ ثَوَابَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ
النَّظَرُ إِلَى وَجْهِ اللَّهِ فَقَالَ ع يَا أَبَا الصَّلْتِ مَنْ وَصَفَ
اللَّهَ بِوَجْهٍ كَالْوُجُوهِ فَقَدْ كَفَرَ وَ لَكِنَّ وَجْهَ اللَّهِ
أَنْبِيَاؤُهُ وَ رُسُلُهُ وَ حُجَجُهُ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ هُمُ
الَّذِينَ بِهِمْ يُتَوَجَّهُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِلَى دِينِهِ وَ
مَعْرِفَتِهِ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ وَ يَبْقى وَجْهُ
رَبِّكَ وَ
قَالَ عَزَّ وَ جَلَ
كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ فَالنَّظَرُ إِلَى أَنْبِيَاءِ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ
حُجَجِهِ ع فِي دَرَجَاتِهِمْ ثَوَابٌ عَظِيمٌ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ
الْقِيَامَةِ وَ قَدْ قَالَ النَّبِيُّ ص مَنْ أَبْغَضَ أَهْلَ بَيْتِي وَ
عِتْرَتِي لَمْ يَرَنِي وَ لَمْ أَرَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ قَالَ ص إِنَّ
فِيكُمْ مَنْ لَا يَرَانِي بَعْدَ أَنْ يُفَارِقَنِي يَا أَبَا الصَّلْتِ إِنَّ
اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَا يُوصَفُ بِمَكَانٍ وَ لَا يُدْرَكُ
بِالْأَبْصَارِ وَ الْأَوْهَامِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ
فَأَخْبِرْنِي عَنِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ أَ هُمَا الْيَوْمَ مَخْلُوقَتَانِ
فَقَالَ نَعَمْ وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَدْ دَخَلَ الْجَنَّةَ وَ رَأَى
النَّارَ لَمَّا عُرِجَ بِهِ إِلَى السَّمَاءِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ قَوْماً
يَقُولُونَ إِنَّهُمَا الْيَوْمَ مُقَدَّرَتَانِ غَيْرُ مَخْلُوقَتَيْنِ فَقَالَ ع
مَا أُولَئِكَ مِنَّا وَ لَا نَحْنُ مِنْهُمْ مَنْ أَنْكَرَ خَلْقَ الْجَنَّةِ وَ
النَّارِ فَقَدْ كَذَّبَ النَّبِيَّ ص وَ كَذَّبَنَا وَ لَيْسَ مِنْ وَلَايَتِنَا
عَلَى شَيْ‌ءٍ وَ يُخَلَّدُ فِي نَارِ جَهَنَّمَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي
يُكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ يَطُوفُونَ بَيْنَها وَ بَيْنَ حَمِيمٍ آنٍ وَ قَالَ النَّبِيُّ ص
لَمَّا عُرِجَ بِي إِلَى السَّمَاءِ أَخَذَ بِيَدِي جَبْرَئِيلُ فَأَدْخَلَنِي
الْجَنَّةَ فَنَاوَلَنِي مِنْ رُطَبِهَا فَأَكَلْتُهُ فَتَحَوَّلَ ذَلِكَ نُطْفَةً
فِي صُلْبِي فَلَمَّا هَبَطْتُ إِلَى الْأَرْضِ وَاقَعْتُ خَدِيجَةَ فَحَمَلَتْ
بِفَاطِمَةَ فَفَاطِمَةُ حَوْرَاءُ إِنْسِيَّةٌ فَكُلَّمَا اشْتَقْتُ إِلَى
رَائِحَةِ الْجَنَّةِ شَمِمْتُ رَائِحَةَ ابْنَتِي فَاطِمَةَ. [51]
ابا صلت گوید: به امام رضا علیه السلام عرض
كردم: ای فرزند رسول خدا چه مي‌فرمائى در حديثى كه اهل حديث آن را روايت مي‌كنند كه
گوید: مؤمنان در بهشت در منزلهاى خود پروردگار خود را زيارت مي‌كنند؟ امام فرمود: اى
ابا صلت به درستى كه خداى تبارك و تعالى پیامبرش محمد را زيادتى داد بر همه آفريدگانش
از پیامبران و فرشتگان و طاعت او را اطاعت خود و متابعت او را متابعت خود و زيارت او
را در دنيا و آخرت زيارت خود قرار داد پس خداوند فرمود: «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ
أَطاعَ اللَّهَ»[52]{هر
كس از پيامبر فرمان بَرَد، در حقيقت، خدا را فرمان برده.} و فرموده: «إِنَّ الَّذِينَ
يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ»[53]{در
حقيقت، كسانى كه با تو بيعت مى‌كنند، جز اين نيست كه با خدا بيعت مى‌كنند دست خدا بالاى
دستهاى آنان است.} و پیامبر فرمود: هر كه مرا زيارت كند در حيات من يا بعد از وفات
من به حقيقت كه خداى تعالى را زيارت كرده و درجه پیامبر در بهشت از همه درجه‌ها بلندتر
است. پس هر كس او را زيارت كند در بهشت و از منزل خود به سوى درجه آن حضرت رود به
حقيقت كه خدای تبارك و تعالى را زيارت كرده است.
ابا صلت مي‌گويد: به آن حضرت عرض كردم:
ای فرزند رسول خدا! معنى خبرى كه روايت كرده‌اند: ثواب لا اله الا اللَّه نظر كردن
به وجه خدا است چيست؟ امام فرمود: اى ابا صلت هر كه خدا را وصف كند به داشتن وجه و
روئى چون روي‌ها به حقيقت كافر شده و ليكن وجه خدا پیامبران و رسولان و حجتهاى اويند
ـ صلوات اللَّه عليهم ـ و ايشان همانها هستند كه به وسیله ايشان به سوى خدا و به
سوى دين و معرفتش توجه مى‌شود و خداى عزّ و جلّ فرموده است: «كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ
وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ»[54]{هر
چه بر [زمين] است فانى‌شونده است. و وجه پروردگارت باقی می‌ماند.}و فرموده است: «كُلُّ
شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ»[55]{هر
چیزی جز وجه او نابود شونده است.} پس نظر كردن به پیامبران و رسولان و حجتهاى خدا در
درجه‌هاى ايشان در روز قيامت ثواب عظيمى است از براى مؤمنان و همانا پیامبر فرمود:
هر كه خاندان من و عترت مرا دشمن دارد در روز قيامت مرا نبيند و من او را نبينم و آن
حضرت فرمود: در ميان شما كسانى هستند كه بعد از آنكه[در دنیا]از من مفارقت كنند دیگر
مرا نبينند. اى ابا صلت به درستى كه خداى تبارك و تعالى وصف نمي‌شود به مكانى و به
ديدها و خيالها دريافته نمي‌شود.
ابا صلت مي‌گويد: به آن حضرت عرض كردم: ای فرزند
رسول خدا مرا خبر ده از بهشت و دوزخ كه آيا آنها امروز آفريده شده‌اند؟ فرمود: آرى
و به درستى كه رسول خدا در هنگامى كه او را به سوى آسمان بالا بردند داخل بهشت شد و
دوزخ را ديد. أبا صلت مي‌گويد: عرض كردم: گروهى مي‌گويند كه آن دو امروز مقدّرند و
غير مخلوقند كه هنوز آفريده نشده‌اند. حضرت فرمود: آن گروه از ما نيستند و ما از ايشان
نيستيم. هر كه آفريده شدن بهشت و دوزخ را انكار كند به حقيقت كه پیامبر را و ما را
تكذيب كرده و هیچ بهره‌ای از ولايت ما ندارد و در آتش دوزخ جاويد باشد؛ خداى عزّ و
جلّ فرموده: «هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي يُكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ يَطُوفُونَ بَيْنَها
وَ بَيْنَ حَمِيمٍ آنٍ»[56]{اين
است همان جهنّمى كه تبهكاران آن را دروغ مى‌خواندند. ميان [آتش] و ميان آب جوشان سرگردان
باشند.} و پیامبر فرمود: چون مرا به سوى آسمان بالا بردند جبرئيل دستم را گرفت و مرا
داخل بهشت گردانيد و قدرى از رطب آن را به من داد و من آن را خوردم پس آن نطفه شد در
صلب من و چون به زمين فرود آمدم با خديجه مجامعت كردم و به فاطمه حامله شد. پس فاطمه
حور سرشتى است آدمى زاد و در هر زمان كه به بوى بهشت مشتاق شوم بوى دخترم فاطمه را
ببويم.
37- التوحيد، معاني الأخبار
الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِيِّ عَنِ الْبَرْمَكِيِّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ
الْحَسَنِ عَنْ بَكْرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ عَبْدِ
اللَّهِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
مُسْلِمٍ قَالَ:
سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع فَقُلْتُ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ يا إِبْلِيسُ ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ
لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَ
فَقَالَ الْيَدُ فِي كَلَامِ الْعَرَبِ الْقُوَّةُ وَ النِّعْمَةُ قَالَ اللَّهُ وَ اذْكُرْ عَبْدَنا
داوُدَ ذَا الْأَيْدِ وَ
قَالَ وَ
السَّماءَ بَنَيْناها بِأَيْدٍ أَيْ بِقُوَّةٍ وَ قَالَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ أَيْ قَوَّاهُمْ وَ
يُقَالُ لِفُلَانٍ عِنْدِي أَيَادِي كَثِيرَةٌ أَيْ فَوَاضِلُ وَ إِحْسَانٌ وَ
لَهُ عِنْدِي يَدٌ بَيْضَاءُ أَيْ نِعْمَةٌ.
[57]
[58]{اى
ابليس، چه چيز تو را مانع شد كه براى چيزى كه به دستان قدرت خويش خلق كردم سجده آورى؟}
چه معنى دارد؟ فرمود: «يد» در كلام عرب، قوت و نعمت است. چنانچه خدا فرموده: «وَ اذْكُرْ
عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَيْدِ»[59]{و
داوود، بنده ما را كه داراى امكانات [متعدّد] بود به ياد آور} و فرموده: «وَ السَّماءَ
بَنَيْناها بِأَيْدٍ»[60]{و
آسمان را به قدرت خود برافراشتيم} يعنى به قوت. و فرموده: «وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ
مِنْهُ»[61]{آنها
را با روحى از جانب خود تأييد كرده است} يعنى تقويت کرده است. و گفته مى‌شود:
«فلانى را نزد من ايادى بسيارى هست» يعنى فضيلتها و احسان. و گفته می‌شود: «او را نزد
من يد بيضاء است» يعنى نعمت.
38- التوحيد، معاني الأخبار
ابْنُ الْوَلِيدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ
الْمَشْرِقِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ قَيْسٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع
قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ فَقُلْتُ لَهُ يَدَانِ هَكَذَا وَ أَشَرْتُ
بِيَدِي إِلَى يَدَيْهِ فَقَالَ لَا لَوْ كَانَ هَكَذَا لَكَانَ مَخْلُوقاً. [62]
راوی گوید: شنیدم امام رضا علیه السلام
فرمود: «بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ»[63]{بلكه
هر دو دست او گشاده است}؛ عرض كردم: آیا خدا را دو دست است همچنين؟ ـ و اشاره به
دستهاى آن حضرت نمودم ـ فرمود: نه! اگر چنين مي‌بود مخلوق و آفريده بود.
39- تفسير القمي كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ
وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ قَالَ دِينُ رَبِّكَ وَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ع
نَحْنُ الْوَجْهُ الَّذِي يُؤْتَى اللَّهُ مِنْهُ.
[64]
امام سجاد علیه السلام در باره «كُلُّ مَنْ
عَلَيْها فانٍ وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّك» فرمود: ما آن وجه خدا هستیم که از طریق
آن به سوی [دین و رضایتِ] خدا می روند.
40- التوحيد، معاني الأخبار
أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ بَزِيعٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ
يُونُسَ عَنْ جَلِيسٍ لِأَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ
ع قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ قَالَ فَيَهْلِكُ كُلُّ
شَيْ‌ءٍ وَ يَبْقَى الْوَجْهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ
يُوصَفَ بِالْوَجْهِ وَ لَكِنَّ مَعْنَاهُ كُلُّ شَيْ‌ءٍ هَالِكٌ إِلَّا دِينَهُ
وَ الْوَجْهُ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ. [65]
ابو حمزه گوید: به امام باقر علیه
السلام گفتم: قول خداى عزّ و جلّ «كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ»[66]{هر
چیزی جز وجه او نابود شونده است} چه تفسير دارد؟ امام فرمود: پس هر چيزى هلاك مى‌شود
و رو باقى مي‌ماند؟! به درستى كه خداى عزّ و جلّ از آن بزرگتر است كه به رو وصف شود
و ليكن معنى آن اين است كه هر چيزى نابود مى‌شود مگر دين خدا. و وجه آن است كه از طریق
آن آمده مى‌شود و مردم از آن رو به خدا مي‌روند.
41- بصائر الدرجات أَحْمَدُ
عَنِ الْحُسَيْنِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ عَمِيرَةَ عَنِ ابْنِ
الْمُغِيرَةِ قَالَ:
كُنَّا عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَسَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ
إِلَّا وَجْهَهُ
قَالَ مَا يَقُولُونَ فِيهِ قُلْتُ يَقُولُونَ يَهْلِكُ كُلُّ شَيْ‌ءٍ إِلَّا
وَجْهَهُ فَقَالَ يَهْلِكُ كُلُّ شَيْ‌ءٍ إِلَّا وَجْهَهُ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ
وَ نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ.[67]
راوی می‌گوید: نزد امام صادق علیه السلام
بودیم که مردی از حضرت پرسید: «كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَه» یعنی چه؟ فرمود:
مردم (مخالفین) در باره اش چه می گویند؟ گفت: می گویند: هر چیزی نابود می شود جز روی
خدا! امام فرمود: خیر! بلکه به این معناست که هر چیزی جز وجه خدا که از آن طریق به
سوی [دین و رضایت] او روند نابود می شود و ما هستیم آن وجهی که از آن طریق به سوی او
روند.
42- التوحيد مَاجِيلَوَيْهِ
عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ صَفْوَانَ
الْجَمَّالِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ قَالَ مَنْ أَتَى اللَّهَ
بِمَا أَمَرَ بِهِ مِنْ طَاعَةِ مُحَمَّدٍ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ بَعْدِهِ
صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ فَهُوَ الْوَجْهُ الَّذِي لَا يَهْلِكُ ثُمَّ قَرَأَ مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ
فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ.[68]
امام صادق علیه السلام كه در باره قول خداى
عزّ و جلّ «كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ»[69]{هر
چیزی جز وجه او نابود شونده است} فرمود: هر كه به سوی خدا بيايد از طریق آنچه که
به آن امر شده یعنی اطاعت از محمد و امامان بعد از آن حضرت، آن وجهى است كه هلاك نمي‌شود.
سپس امام اين را خواند: «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ»[70]{هر
كس از پيامبر فرمان بَرَد، در حقيقت، خدا را فرمان برده.}
43- التوحيد ابْنُ الْوَلِيدِ
عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ يَزِيدَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَبِي
سَعِيدٍ الْمُكَارِي عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ
الْمُغِيرَةِ النَّصْرِيِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ
عَزَّ وَ جَلَ
كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ قَالَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ هَالِكٌ إِلَّا مَنْ أَخَذَ طَرِيقَ
الْحَقِّ. [71]
راوی گوید: از امام صادق علیه السلام در باره قول خداى
عزّ و جلّ «كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ»[72]{هر
چیزی جز وجه او نابود شونده است}سؤال كردم؛ فرمود: هر چيزى نابود مى‌شود مگر كسى كه
راه حق را بگيرد.
44- التوحيد أَبِي عَنْ
سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَيْفٍ عَنْ أَخِيهِ الْحُسَيْنِ عَنْ
أَبِيهِ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ النَّخَعِيِّ عَنْ خثيمة [خَيْثَمَةَ] قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ
اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ قَالَ دِينَهُ وَ كَانَ
رَسُولُ اللَّهِ ص وَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع دِينَ اللَّهِ وَ وَجْهَهُ وَ
عَيْنَهُ فِي عِبَادِهِ وَ لِسَانَهُ الَّذِي يَنْطِقُ بِهِ وَ يَدَهُ عَلَى
خَلْقِهِ وَ نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ لَنْ نَزَالَ فِي
عِبَادِهِ مَا دَامَتْ لِلَّهِ فِيهِمْ رَوِيَّةٌ قُلْتُ وَ مَا الرَّوِيَّةُ
قَالَ الْحَاجَةُ فَإِذَا لَمْ يَكُنْ لِلَّهِ فِيهِمْ حَاجَةٌ رَفَعَنَا إِلَيْهِ
فَصَنَعَ مَا أَحَبَّ. [73]
راوی گوید: از امام صادق علیه السلام در
باره قول خداى عزّ و جلّ «كُلُّ شَيْ‌ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ»[74]{هر
چیزی جز وجه او نابود شونده است} پرسیدم؛ امام فرمود: يعنى دين او. و رسول خدا صلی
الله علیه و آله و امير المؤمنين علیه السلام دين خدا و وجه او و چشم او در
بندگانش بودند و زبانش كه به آن سخن مي‌گفت و دست او بر آفريدگانش بودند. و مائيم وجه
خدا كه از آن آمده مى‌شود.
و ما پيوسته در ميان بندگانش باشيم مادام
كه خدا را در ايشان رويّه باشد. گفتم: رويّه چيست؟ فرمود: یعنی حاجت. و چون خدا را
در ايشان حاجتى نباشد ما را از میان ایشان به سوى خود بَرد آن گاه آنچه دوست دارد با
ایشان خواهد كرد.
45- التوحيد أَبِي عَنْ
سَعْدٍ عَنِ ابْنِ هَاشِمٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ عَنْ
مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ
جَلَ
يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ ساقٍ قَالَ تَبَارَكَ الْجَبَّارُ ثُمَّ أَشَارَ إِلَى سَاقِهِ
فَكَشَفَ عَنْهَا الْإِزَارَ قَالَ وَ يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلا يَسْتَطِيعُونَ قَالَ أُفْحِمَ الْقَوْمُ
وَ دَخَلَتْهُمُ الْهَيْبَةُ وَ شَخَصَتِ الْأَبْصَارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ شَاخِصَةً أَبْصَارُهُمْ
تَرْهَقُهُمُ الذِّلَّةُ وَ
قَدْ كانُوا يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ.[75]
امام صادق علیه السلام در باره قول خداى
عزّ و جلّ «يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ ساقٍ»[76]
فرمود: خداوند جبار برترى دارد از این ـ در حالی که به ساق پايش اشاره نمود و جامه
را از آن دور کرد ـ. و اين آیه را تلاوت نموده: «وَ يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلا
يَسْتَطِيعُونَ»{و به سجده فرا خوانده می‌شوند ولی نمی‌توانند} و فرمود: قوم درمانده
شوند و هيبت و ترس بر ايشان داخل شود و ديده‌ها باز ماند و دلها به گلو رسد «خاشِعَةً
أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَ قَدْ كانُوا يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ
هُمْ سالِمُونَ»[77]{ديدگانشان
به زير افتاده، خوارى آنان را فرو مى‌گيرد، در حالى كه [پيش از اين] به سجده دعوت
مى‌شدند و تندرست بودند.}
46- التوحيد، عيون أخبار
الرضا عليه السلام الْمُكَتِّبُ وَ الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِيِّ عَنِ
الْبَرْمَكِيِّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ
الْحَسَنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ
جَلَ
يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ ساقٍ قَالَ حِجَابٌ مِنْ نُورٍ يُكْشَفُ فَيَقَعُ
الْمُؤْمِنُونَ سُجَّداً أو [وَ] تُدْمَجُ أَصْلَابُ الْمُنَافِقِينَ فَلَا
يَسْتَطِيعُونَ السُّجُودَ. [78]
امام رضا علیه السلام در باره قول خداى عزّ
و جلّ «يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ ساقٍ» فرمود: حجابى از نور برداشته مى‌شود و مؤمنان به
سجده مى‌افتند و پشت منافقان محکم و سخت مى‌شود و نمي‌توانند سجده كنند.
47- التوحيد ابْنُ الْوَلِيدِ
عَنِ ابْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ
عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ
الْمُؤْمِنِينَ ع فِي خُطْبَةٍ أَنَا الْهَادِي
وَ أَنَا الْمُهْتَدِي وَ أَنَا أَبُو الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ زَوْجُ
الْأَرَامِلِ وَ أَنَا مَلْجَأُ كُلِّ ضَعِيفٍ وَ مَأْمَنُ كُلِّ خَائِفٍ وَ أَنَا
قَائِدُ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى الْجَنَّةِ وَ أَنَا حَبْلُ اللَّهِ الْمَتِينُ وَ
أَنَا عُرْوَةُ اللَّهِ الْوُثْقَى وَ كَلِمَةُ التَّقْوَى وَ أَنَا عَيْنُ
اللَّهِ وَ لِسَانُهُ الصَّادِقُ وَ يَدُهُ وَ أَنَا جَنْبُ اللَّهِ الَّذِي
يَقُولُ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى
عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ وَ
أَنَا يَدُ اللَّهِ الْمَبْسُوطَةُ عَلَى عِبَادِهِ بِالرَّحْمَةِ وَ
الْمَغْفِرَةِ وَ أَنَا بَابُ حِطَّةٍ مَنْ عَرَفَنِي وَ عَرَفَ حَقِّي فَقَدْ
عَرَفَ رَبَّهُ لِأَنِّي وَصِيُّ نَبِيِّهِ فِي أَرْضِهِ وَ حُجَّتُهُ عَلَى
خَلْقِهِ لَا يُنْكِرُ هَذَا إِلَّا رَادٌّ عَلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ. [79]
قال الصدوق
الجنب الطاعة في لغة العرب يقال هذا صغير في جنب الله أي في طاعة الله عز و جل
فمعنى قول أمير المؤمنين ع أنا جنب الله أي أنا الذي ولايتي طاعة الله قال الله عز
و جل
أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ أي في طاعة الله عز و جل. رُوِيَ عَنِ الْبَاقِرِ ع
أَنَّهُ قَالَ:
مَعْنَى جَنْبِ اللَّهِ أَنَّهُ لَيْسَ شَيْ‌ءٌ أَقْرَبَ إِلَى اللَّهِ مِنْ
رَسُولِهِ وَ لَا أَقْرَبَ إِلَى رَسُولِهِ مِنْ وَصِيِّهِ فَهُوَ فِي الْقُرْبِ
كَالْجَنْبِ وَ قَدْ بَيَّنَ اللَّهُ تَعَالَى ذَلِكَ فِي كِتَابِهِ بِقَوْلِهِ أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا
حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ يَعْنِي فِي وَلَايَةِ أَوْلِيَائِهِ.
امام صادق علیه السلام فرمود: امير المؤمنين
علیه السلام در خطبه خويش فرمود: منم راهنما و منم راه يافته و منم پدر يتيمان و بيچارگان
و شوهر بيوه زنان و منم پناه هر ناتوان و ايمنى هر ترسان و منم جلودار مؤمنان به
سوى بهشت و منم ريسمان استوار خدا و منم دسته محكم‌تر خدا و كلمه تقوى و سخن پرهيزگارى
خدا و منم چشم خدا و زبان راستگوى او و دست او و منم جنب و پهلوى خدا كه خدا مي‌فرمايد:
«أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ»[80]{تا
آنكه [مبادا] كسى بگويد: «دريغا بر آنچه در حضور خدا كوتاهى ورزيدم بى‌ترديد من از
ريشخندكنندگان بودم.»} و منم دست گشوده خدا بر بندگانش به مهربانى و آمرزش و منم باب
«حطه». هر كه مرا شناخت و حق مرا شناخت همانا پروردگار خود را شناخته، زيرا كه من وصى
پیامبر اويم در زمين او و حجت اويم بر خلق او و اين را انكار نمي‌كند مگر ردكننده بر
خدا و رسولش.
صدوق ـ رحمه الله ـ گوید: «جَنب» در لغت
به معنى طاعت است؛ گفته مى‌شود: «اين در جنب خدا صغير است» یعنی در قبال طاعت خداى
عزّ و جلّ کوچک است. پس قول امير المؤمنين علیه السلام كه فرمود: منم جنب خدا، يعنى
منم آن كسى كه قبول ولایت من طاعت خداست. اینکه خداى عزّ و جلّ فرموده: «أَنْ تَقُولَ
نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ» يعنى در طاعت خدا.
48- تفسير العياشي عَنْ أَبِي
مَعْمَرٍ السَّعْدِيِ قَالَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ
أَبِي طَالِبٍ ع
فِي قَوْلِهِ وَ
لا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ
يَعْنِي لَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ بِخَيْرٍ لِمَنْ لَا يَرْحَمُهُمْ وَ قَدْ
يَقُولُ الْعَرَبُ لِلرَّجُلِ السَّيِّدِ أَوْ لِلْمَلِكِ لَا تَنْظُرُ إِلَيْنَا
يَعْنِي أَنَّكَ لَا تُصِيبُنَا بِخَيْرٍ وَ ذَلِكَ النَّظَرُ مِنَ اللَّهِ إِلَى
خَلْقِهِ. [81]
امیرمؤمنان علیه السلام در باره سخن خداوند
«وَ لا يَنْظُرُ إِلَيْهِم» فرمود: یعنی خداوند به کسانی که رحمشان نکند توجه به خیر
ننماید. و گاهی عرب به مرد بزرگ و سرور یا به پادشاه می گوید: به ما نظر نمی کنی یعنی
به ما خیر نمی رسانی. و این است معنای نظر کردن خداوند به خلقش.
49- التوحيد، عيون أخبار
الرضا عليه السلام الْهَمْدَانِيُّ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ
مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا ع يَا ابْنَ رَسُولِ
اللَّهِ إِنَّ النَّاسَ يَرْوُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ إِنَّ اللَّهَ
خَلَقَ آدَمَ عَلَى صُورَتِهِ فَقَالَ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ لَقَدْ حَذَفُوا
أَوَّلَ الْحَدِيثِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص مَرَّ بِرَجُلَيْنِ يَتَسَابَّانِ
فَسَمِعَ أَحَدَهُمَا يَقُولُ لِصَاحِبِهِ قَبَّحَ اللَّهُ وَجْهَكَ وَ وَجْهَ
مَنْ يُشْبِهُكَ فَقَالَ ع يَا عَبْدَ اللَّهِ لَا تَقُلْ هَذَا لِأَخِيكَ فَإِنَّ
اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ آدَمَ عَلَى صُورَتِهِ.
[82]
راوی گوید: به امام رضا عليه السلام عرض
كردم: ای فرزند رسول خدا! مردم روايت مي‌كنند كه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
خدا آدم را به شکل خود آفريد! امام فرمود: خدا ايشان را بكشد که اول حديث را حذف كرده‌اند.
همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله به دو مرد گذشت كه يكديگر را دشنام مي‌دادند و
از يكى از ايشان شنيد كه به دیگری مي‌گفت: خدا زشت كند روى تو و روى كسى را كه به
تو شباهت دارد. حضرت صلی الله علیه و آله فرمود: اى بنده خدا اين را به برادرت مگو!
زيرا كه خداى عزّ و جلّ آدم را به شکل او(شبیه او) آفريده است.
50- التوحيد، معاني الأخبار
أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ يَزِيدَ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ هِلَالٍ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا ع عَنْ
قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَقَالَ هَادٍ لِأَهْلِ
السَّمَاءِ وَ هَادٍ لِأَهْلِ الْأَرْضِ.
[83]
راوی گوید: از امام رضا علیه السلام در
باره قول خداى عزّ و جلّ «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»[84]{خدا
نور آسمانها و زمین است.} سؤال كردم؛ امام فرمود: یعنی راهنماى اهل آسمانها و راهنماى
اهل زمين است.
51- التوحيد، معاني الأخبار
إِبْرَاهِيمُ بْنُ هَارُونَ الهيستي [الْهِيتِيُ] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي الثَّلْجِ عَنِ
الْحُسَيْنِ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ غَالِبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ
الْحُسَيْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَيُّوبَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ
مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ الذُّهْلِيِّ عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ
ع اللَّهُ نُورُ
السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قَالَ كَذَلِكَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ قُلْتُ مَثَلُ نُورِهِ قَالَ لِي مُحَمَّدٌ ص
قُلْتُ
كَمِشْكاةٍ
قَالَ صَدْرُ مُحَمَّدٍ ص قُلْتُ فِيها مِصْباحٌ قَالَ فِيهِ نُورُ الْعِلْمِ يَعْنِي النُّبُوَّةَ قُلْتُ الْمِصْباحُ فِي زُجاجَةٍ قَالَ عِلْمُ رَسُولِ
اللَّهِ ص صَدَرَ إِلَى قَلْبِ عَلِيٍّ ع قُلْتُ كَأَنَّها قَالَ لِأَيِّ شَيْ‌ءٍ
تَقْرَأُ كَأَنَّهَا قُلْتُ وَ كَيْفَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ كَأَنَّهُ كَوْكَبٌ
دُرِّيٌّ قُلْتُ
يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ قَالَ ذَاكَ أَمِيرُ
الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ع لَا يَهُودِيٌّ وَ لَا نَصْرَانِيٌّ
قُلْتُ
يَكادُ زَيْتُها يُضِي‌ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ قَالَ يَكَادُ الْعِلْمُ يَخْرُجُ مِنْ فَمِ
الْعَالِمِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَنْطِقَ بِهِ قُلْتُ نُورٌ عَلى نُورٍ قَالَ الْإِمَامُ عَلَى
أَثَرِ الْإِمَامِ. [85]
قال
الصدوق رحمه الله إن المشبّهة تفسّر هذه الآية على أنه ضياء السماوات و الأرض و لو
كان لذلك لما جاز أن توجد الأرض مظلمة في وقت من الأوقات لا بالليل و لا بالنهار
لأن الله هو نورها و ضياؤها على تأويلهم و هو موجود غير معدوم فوجود الأرض مظلمة
بالليل و وجودنا داخلها أيضا مظلما بالنهار يدل على أن تأويل قوله اللَّهُ نُورُ
السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ هو ما قاله الرضا ع دون تأويل المشبّه و أنه عز و جل هادي
أهل السماوات و الأرض و المبين لأهل السماوات و الأرض أمور دينهم و مصالحهم فلما كان بالله و بهداه يهتدي أهل
السماوات و الأرض إلى صلاحهم و أمور دينهم كما يهتدون بالنور الذي خلقه الله لهم
في السماوات و الأرض إلى إصلاح دنياهم قال إنه نور السماوات و الأرض على هذا
المعنى و أجرى على نفسه هذا الاسم توسعا و مجازا لأن العقول دالة على أن الله عز و
جل لا يجوز أن يكون نورا و لا ضياء و لا من جنس الأنوار و الضياء لأنه خالق
الأنوار و خالق جميع أجناس الأشياء و قد دل على ذلك أيضا قوله مَثَلُ نُورِهِ و إنما أراد به صفة نوره و
هذا النور هو غيره لأنه شبهه بالمصباح و ضوئه الذي ذكره و وصفه في هذه الآية و لا
يجوز أن يشبه نفسه بالمصباح لأن الله لا شبه له و لا نظير فصح أن نوره الذي شبهه
بالمصباح إنما هو دلالته أهل السماوات و الأرض على مصالح دينهم و على توحيد ربهم و
حكمته و عدله ثم بين وضوح دلالته هذه و سماها نورا من حيث يهتدي بها عباده إلى
دينهم و صلاحهم فقال مثله مثل كوّة و هي المشكاة فيها المصباح و المصباح هو السراج
في زجاجة صافية شبيهة بالكوكب الذي هو الكوكب المشبّه بالدرّ في لونه و هذا
المصباح الذي في هذه الزجاجة الصافية يتوقّد من زيت زيتونة مباركة و أراد
به زيتون الشام لأنه يقال إنه بورك فيه لأهله و عنى عز و جل بقوله لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا
غَرْبِيَّةٍ أن
هذه الزيتونة ليست بشرقيّة فلا تسقط الشمس عليها في وقت الغروب و لا غربيّة و لا
تسقط الشمس عليها في وقت الطلوع بل هي في أعلى شجرها و الشمس تسقط عليها في طول
نهارها فهو أجود لها و أضوأ لزيتها ثم أكّد وصفه لصفاء زيتها فقال يَكادُ زَيْتُها يُضِي‌ءُ
وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ لما فيها من الصفاء فبين أن دلالات الله التي بها دل عباده
في السماوات و الأرض على مصالحهم و على أمور دينهم في الوضوح و البيان بمنزلة هذا
المصباح الذي في هذه الزجاجة الصافية و يتوقّد بها الزيت الصافي الذي وصفه فيجتمع
فيه ضوء النار مع ضوء الزجاجة و ضوء الزيت هو معنى قوله نُورٌ عَلى نُورٍ و عنى بقوله عز و جل يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ يعني من عباده و هم
المكلّفون ليعرفوا بذلك و يهتدوا به و يستدلوا به على توحيد ربهم و سائر أمور
دينهم و قد دل الله عز و جل بهذه الآية و بما ذكره من وضوح دلالاته و آياته التي
دل بها عباده على دينهم أن أحدا منهم لم يؤت فيما صار إليه من الجهل و من تضييع
الدين لشبهة و لبس دخلا عليه في ذلك من قبل الله عز و جل إذ كان الله عز و جل قد
بين لهم دلالاته و آياته على سبيل ما وصف و أنهم إنما أوتوا في ذلك من قبل نفوسهم بتركهم النظر في دلالات الله و الاستدلال بها
على الله عز و جل و على صلاحهم في دينهم و بين أنه بكل شي‌ء من مصالح عباده و من
غير ذلك عليم
وَ
قَدْ رُوِيَ عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ اللَّهُ نُورُ
السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ فِيها مِصْباحٌ فَقَالَ هُوَ مَثَلٌ
ضَرَبَهُ اللَّهُ لَنَا.
فالنبي
و الأئمة صلوات الله عليهم من دلالات الله و آياته التي يهتدى بها إلى التوحيد و
مصالح الدين و شرائع الإسلام و السنن و الفرائض و لا قوة إلا بالله العلي العظيم.
راوی گوید: به امام صادق
علیه السلام گفتم: «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»؟ فرمود: خداى عزّ و
جلّ چنين است. گفتم: «مثل نوره»؟ فرمود: آن محمد است. گفتم: «كمشكاة»؟ فرمود: سينه
محمد است. گفتم: «فيها مصباح»؟ فرمود: در آن مصباح نور علم است يعنى نبوت. گفتم: «الْمِصْباحُ
فِي زُجاجَةٍ» فرمود: علم رسول خدا است كه به قلب على صادر شد. گفتم: «كأنّها...»؟
فرمود: چرا «كأنّها» ميخوانى؟ گفتم: فداى تو گردم پس چگونه است؟ فرمود: كَأَنَّه كَوْكَبٌ
دُرِّيٌّ. گفتم: «يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لا شَرْقِيَّةٍ وَ
لا غَرْبِيَّةٍ»؟ فرمود: اين اميرالمؤمنين على بن ابى طالب است كه نه يهودى است و
نه نصرانى. گفتم: «يَكادُ زَيْتُها يُضِي‌ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ»؟ فرمود:
نزديك باشد كه علم از دهان عالم از آل محمد بيرون آيد پيش از آنكه به آن نطق كند. گفتم:
«نُورٌ عَلى نُورٍ»؟ فرمود: امامی است در پیِ امامی دیگر.
صدوق رحمه الله گوید: فرقه مشبِّهه
اين آيه را بر اين وضع تفسير مي‌كنند كه خدا روشنى آسمانها و زمين است و اگر چنين بود
هر آينه روا نبود كه زمين در وقتى از اوقات تار يافت شود و كسى آن را تاريك بيابد نه
در شب و نه در روز زيرا كه خداى عزّ و جلّ بنا بر تأويل ايشان نور و روشنى آن است و
او موجودى است كه معدوم نيست پس اینکه ما زمين را در شب، و در روز نیز درون آن را تاریک
می‌یابیم بر اين دلالت مي‌كند كه تأويل قول خداى تعالى «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ
وَ الْأَرْضِ» همان است كه امام رضا علیه السلام فرموده نه تأويل مشبِّهه و دلالت مي‌كند
بر اينكه خداى عزّ و جلّ راهنماى اهل آسمانها و زمين است و از براى اهل آسمانها و زمين
امور دين و مصالح ايشان را بيان و آشكار فرمايد. و چون اهل آسمانها و زمين برای صلاح
دين خويش به خدا و به هدايتش هدايت مي‌يابند چنان كه به نورى كه خدا آن را از براى
ايشان در آسمانها و زمين آفريده به صلاح دنياى خود هدايت مي‌يابند، فرموده كه او نور
آسمانها و زمين است بنا بر اين معنى. و اين نام را بر خودش جارى فرموده از روى توسع
و مجاز زيرا كه عقول بر اين دلالت دارند كه روا نباشد كه خداى عزّ و جلّ نور و روشنى
باشد و نه از جنس نورها و روشنى، زيرا كه او آفريننده نورها و خالق همه انواع چيزها
است.
و نيز قول او كه فرموده: «مثل
نوره» بر اين دلالت مي‌كند و جز اين نيست كه منظور صفت نوره است. يعنى صفت نور خدا
و داستان عجيب آن. و اين نور غير خدا است زيرا كه خدا آن را تشبيه فرموده به چراغ و
به روشنيش ـ چنانچه در اين آيه ذكر نموده و وصف فرموده ـ و جائز نيست كه خودش را به
چراغ تشبيه كند زيرا كه خدا مانند و نظيرى ندارد پس معلوم می‌شود نورش كه آن را به
چراغ تشبيه فرموده همان دلالت او است كه اهل آسمانها و زمين را بر مصالح دين ايشان
و بر توحيد پروردگار ايشان و حكمت و عدلش رهبرى نموده است.
پس وضوح اين دلالتش را بيان
كرده و آن را نور ناميده از آنجا كه بندگانش به واسطه آن به دين و صلاح خويش راه مي‌يابند
و فرموده كه داستان آن داستان طاقچه ایست و آن همان مشكات است كه در آن چراغی باشد
و آن چراغ در شیشه صافى بدون گرد و غبار كه آن را تشبيه كرده به كوكب درّى در صفاى
آن. و كوكب درى همان ستاره ايست كه به مرواريد بزرگ تشبيه شده در رنگش. و اين چراغى
كه در اين شیشه صافى است افروخته مى‌شود از روغن درخت زيتون پرنفع و با بركت که
منظور زيتون شام است زيرا كه گفته مى‌شود بركت داده شده براى اهلش و مقصود خداى عزّ
و جلّ از اینکه شرقى و غربى نيست، آن است كه اين زيتون نه در جانب شرق است كه در وقت
غروب آفتاب آفتاب بر آن نيفتد و نه در جانب غرب است كه در وقت طلوع آفتاب آفتاب بر
آن نيفتد بلكه آن در بلندتر موضع درخت خود است و در طول نهار و تمام روز آفتاب بر آن
مى‌افتد و همين آن را نيكوتر و روغنش را روشن‌تر مي‌سازد.
بعد از آن وصفش را تأكيد و استوار فرموده به جهت
صفاى روغن آن درخت زيتون و فرموده كه نزديك باشد كه روغن آن خود به خود روشن شود اگر
چه آتشى به آن نرسيده باشد به جهت صفایی که دارد. پس بيان فرموده كه دلالتهاى خدا كه
بندگانش را در آسمانها و زمين بر مصالح ايشان و بر امور دين ايشان به آنها دلالت فرموده
در وضوح و بيان به منزله اين چراغ است در اين شیشه صافى و روغن صافى كه به آن افروخته
مى‌شود و آن را وصف كرده. پس نور آتش با نور شیشه و نور روغن در آن جمع مى‌شود و اين
معنى قول خدا است كه نور است افزون به نوری ديگر و در بالاى آن.
و مقصود از این سخن كه: خدا
هر كه را كه مي‌خواهد به نور خويش راه مي‌نمايد، بندگانش هستند که آنها همان
مكلفانند تا آنكه به آن نورِ هدایت خدا، معرفت یابند و راه راست يابند و بر توحيد پروردگار
و سائر امور دين خويش استدلال كنند.
و خداى عزّ و جلّ با اين آيه
و به آنچه در باره وضوح دلالتها و
آياتش كه به آنها بندگان خود را بر دينشان راهنمایی نموده، ذکر کرده، بر اين مطلب
دلالت نموده كه امور وارده بر ايشان همچون جهل و تضييع دين به شبهه و فریبی که
برایشان پیش می آید از جانب خداى عزّ و جلّ آورده نشده زيرا كه خداى عزّ و جلّ دلالتها
و آيتهاى خود را ـ آن چنان که وصف فرمود ـ براى ايشان بيان فرموده و جز اين نيست كه
در اين باب تنها از جانب خودشان مبتلا شده‌اند، به دلیل اینکه نظر و تفكر را در دلالتهاى
خدا و استدلال به آنها بر خداى عزّ و جلّ و بر صلاح و دين خويش را ترک کردند.
و خدا در انتهای آیه بيان فرموده
كه او به هر چيزى از مصالح بندگانش و از غير آن دانا است. و از امام صادق علیه
السلام روايت شده است كه از قول خداى عزّ و جلّ «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ
مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ فِيها مِصْباحٌ» سؤال شد؛ فرمود: كه اين مَثَلی است كه خدا
براى ما زده است.
پس پیامبر و امامان صلوات اللَّه
عليهم اجمعين از دلالتهاى خدا و آيتهاى اويند كه به وسیله آنها به توحيد و مصالح دين
و شرايع اسلام و سنتها و فريضه‌ها راه برده
مى‌شود. و لا قوة إلا باللَّه العلى العظيم.
52- الكافي عَلِيُّ بْنُ
مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ عَمْرِو
بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ وَضَعَ الْعِلْمَ الَّذِي
كَانَ عِنْدَهُ عِنْدَ الْوَصِيِّ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَقُولُ أَنَا هَادِي
السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ الْعِلْمِ الَّذِي أَعْطَيْتُهُ وَ هُوَ
نُورِيَ الَّذِي يُهْتَدَى بِهِ مَثَلُ الْمِشْكَاةِ فِيهَا الْمِصْبَاحُ
فَالْمِشْكَاةُ قَلْبُ مُحَمَّدٍ ص وَ الْمِصْبَاحُ النُّورُ الَّذِي فِيهِ
الْعِلْمُ وَ قَوْلُهُ
الْمِصْباحُ فِي زُجاجَةٍ يَقُولُ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أَقْبِضَكَ فَاجْعَلِ الَّذِي
عِنْدَكَ عِنْدَ الْوَصِيِّ كَمَا يُجْعَلُ الْمِصْبَاحُ فِي الزُّجَاجَةِ كَأَنَّها كَوْكَبٌ
دُرِّيٌ
فَأَعْلَمَهُمْ فَضْلَ الْوَصِيِ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ فَأَصْلُ الشَّجَرَةِ الْمُبَارَكَةِ
إِبْرَاهِيمُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ رَحْمَتُ اللَّهِ وَ
بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ
عَزَّ وَ جَلَ
إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى
الْعالَمِينَ ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ
اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّةٍ يَقُولُ لَسْتُمْ بِيَهُودَ فَتُصَلُّوا
قِبَلَ الْمَغْرِبِ وَ لَا نَصَارَى فَتُصَلُّوا قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ أَنْتُمْ
عَلَى مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ
عَزَّ وَ جَلَ ما
كانَ إِبْراهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لا نَصْرانِيًّا وَ لكِنْ كانَ حَنِيفاً
مُسْلِماً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ يَكادُ زَيْتُها يُضِي‌ءُ وَ لَوْ لَمْ
تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشاءُ يَقُولُ مَثَلُ
أَوْلَادِكُمُ الَّذِينَ يُولَدُونَ مِنْكُمْ كَمَثَلِ الزَّيْتِ الَّذِي يُعْصَرُ
مِنَ الزَّيْتُونِ
يَكادُ زَيْتُها يُضِي‌ءُ يَقُولُ يَكَادُونَ أَنْ يَتَكَلَّمُوا بِالنُّبُوَّةِ وَ
لَوْ لَمْ يُنْزَلْ عَلَيْهِمْ مَلَكٌ.[86]
أقول
سيأتي الأخبار الكثيرة في تأويل تلك الآية في كتاب الإمامة في باب أنهم أنوار
الله.
امام باقر علیه السلام
فرمود: خداوند آن علمى را كه نزد رسول بود به وصى او سپرد و اين است تفسير قول خدای
عزّ و جلّ «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْض» {خدا نور آسمانها و زمين
است}یعنی من هدایتگر آسمانها و زمين هستم. مَثل آن علمی كه به تو ای پیامبر عطا شد
و آن همان نور من است كه بدان هدايت شوند نمونه يك چراغ‌داني است كه در آن چراغی
است. پس آن چراغدان قلب محمد است و آن چراغ همان نوري‌ست كه علم در آن است.
و قول او كه فرمايد: «الْمِصْباحُ
فِي زُجاجَةٍ» یعنی من مي‌خواهم جان تو را بگيرم و آنچه در نزد تو است به وصى تو بسپارم
چنانچه چراغ را در ميان فانوس شيشه مى‌سپارند. «كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ» پس فضيلت
وصى را به آنها اعلام كرده است.
«يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ»:
ریشه اين شجره با بركت ابراهيم است و اين است مقصود قول خدای عزّ و جلّ «رَحْمَتُ اللَّهِ
وَ بَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيد»[87]{رحمت خدا و بركات او بر شما خاندان
[رسالت] باد. بى‌گمان، او ستوده‌اى بزرگوار است.»} و آن است قول خدای عزّ و جلّ «إِنَّ
اللَّهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمِينَ
ذُرِّيَّة بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»[88]{به يقين، خداوند، آدم و نوح و
خاندان ابراهيم و خاندان عمران را بر مردم جهان برترى داده است. فرزندانى كه بعضى از
آنان از [نسل] بعضى ديگرند، و خداوند شنواى داناست.}. «لا شَرْقِيَّةٍ وَ لا غَرْبِيَّة»
مي‌فرمايد: نه يهود هستيد تا به سوى مغرب نماز گذارید و نه نصارى تا به سوى مشرق نماز
كنيد و شماها بر كيش ابراهيم هستید و محققا خدا عزّ و جلّ فرموده است: «ما كانَ إِبْراهِيمُ
يَهُودِيًّا وَ لا نَصْرانِيًّا وَ لكِنْ كانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ ما كانَ مِنَ
الْمُشْرِكِين»[89]{ ابراهيم نه يهودى بود و نه نصرانى،
بلكه حق‌گرايى فرمانبردار بود، و از مشركان نبود.}و قول خدای عزّ و جلّ «يَكادُ زَيْتُها
يُضِي‌ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ
مَنْ يَشاء»{نزديك است كه روغنش- هر چند بدان آتشى نرسيده باشد- روشنى بخشد. روشنى
بر روى روشنى است. خدا هر كه را بخواهد با نور خويش هدايت مى‌كند.} مي‌فرمايد: مثل
فرزندان شما كه از شما متولد مي‌شوند به مانند روغنی است كه از زيتون بفشارند. که
نزدیک روشنی بخشد. مي‌فرمايد: نزديك است به نبوت گويا شوند گرچه هنوز فرشته بر آنها
نازل نشده باشد.
علامه مجلسی: روایات زیادی در
تأویل این آیه در کتاب امامت، باب «آنها نور هستند» خواهد آمد.
53- التوحيد مَاجِيلَوَيْهِ
عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ
أَبِي الْجَارُودِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
بِشْرٍ الْهَمْدَانِيِ قَالَ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ
بْنَ الْحَنَفِيَّةِ يَقُولُ حَدَّثَنِي أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص
يَوْمَ الْقِيَامَةِ آخِذٌ بِحُجْزَةِ اللَّهِ وَ نَحْنُ آخِذُونَ بِحُجْزَةِ
نَبِيِّنَا وَ شِيعَتُنَا آخِذُونَ بِحُجْزَتِنَا قُلْتُ يَا أَمِيرَ
الْمُؤْمِنِينَ وَ مَا الْحُجْزَةُ قَالَ اللَّهُ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يُوصَفَ
بِحُجْزَةٍ أَوْ غَيْرِ ذَلِكَ وَ لَكِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص آخِذٌ بِأَمْرِ
اللَّهِ وَ نَحْنُ آلَ مُحَمَّدٍ آخِذُونَ بِأَمْرِ نَبِيِّنَا وَ شِيعَتُنَا
آخِذُونَ بِأَمْرِنَا. [90]
امير المؤمنين علیه السلام فرمود: رسول خدا
صلی الله علیه و آله در روز قيامت حُجزه خدا را مي‌گيرد و ما حُجزه پیامبر خود را
مي‌گيريم و شيعيان ما حُجزه ما را مي‌گيرند. راوی گوید: ای امير المؤمنين منظور از
حُجزه چيست؟ فرمود: خدا از آن بزرگتر است كه به حُجزه و غير آن وصف شود و ليكن منظور
آن است که رسول خدا امر خدا را مي‌گيرد و ما آل محمد امر پیامبر خود را مي‌گيريم و
شيعيان ما امر ما را مي‌گيرند.
54- التوحيد، عيون أخبار
الرضا عليه السلام أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ
عَلِيٍّ الْخَزَّازِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص يَوْمَ
الْقِيَامَةِ آخِذٌ بِحُجْزَةِ اللَّهِ وَ نَحْنُ آخِذُونَ بِحُجْزَةِ نَبِيِّنَا
وَ شِيعَتُنَا آخِذُونَ بِحُجْزَتِنَا ثُمَّ قَالَ الْحُجْزَةُ النُّورُ. [91]
امام رضا علیه السلام فرمود: رسول خدا
صلی الله علیه و آله در روز قيامت حُجزه خدا را مي‌گيرد و ما حُجزه پیامبر خود را مي‌گيريم
و شيعيان ما حُجزه ما را مي‌گيرند. بعد از آن فرمود: منظور از حُجزه، نور است.
55- عيون أخبار الرضا عليه
السلام، التوحيد الدَّقَّاقُ عَنِ الْأَسَدِيِّ عَنِ الْبَرْمَكِيِّ عَنْ عَلِيِّ
بْنِ الْعَبَّاسِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ
يُوسُفَ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ
عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي الْيَقْظَانِ عَنْ
أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: يَجِي‌ءُ رَسُولُ اللَّهِ ص يَوْمَ الْقِيَامَةِ آخِذاً
بِحُجْزَةِ رَبِّهِ وَ نَحْنُ آخِذُونَ بِحُجْزَةِ نَبِيِّنَا وَ شِيعَتُنَا
آخِذُونَ بِحُجْزَتِنَا فَنَحْنُ وَ شِيعَتُنَا حِزْبُ اللَّهِ وَ حِزْبُ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ وَ اللَّهِ مَا نَزْعُمُ
أَنَّهَا حُجْزَةُ الْإِزَارِ وَ لَكِنَّهَا أَعْظَمُ مِنْ ذَلِكَ يَجِي‌ءُ
رَسُولُ اللَّهِ ص آخِذاً بِدِينِ اللَّهِ وَ نَجِي‌ءُ نَحْنُ آخِذِينَ بِدِينِ
نَبِيِّنَا وَ يَجِي‌ءُ شِيعَتُنَا آخِذِينَ بِدِينِنَا. [92]
امام صادق علیه السلام فرمود: رسول خدا
صلی الله علیه و آله در روز قيامت مى‌آيد و حُجزه پروردگارش را گرفته و ما حُجزه پیامبر
خود را مي‌گيريم و شيعيان ما حُجزه ما را مي‌گيرند. پس ما و شيعيان ما گروه خدائيم
و گروه خدا ايشانند كه غالبند. به خدا سوگند كه ما نمي‌گوئيم آن حُجزه و بندگاه لنگ
است و ليكن آن از اين بزرگتر است. رسول خدا صلی الله علیه و آله مى‌آيد و دين خدا را
گرفته و ما مي‌آئيم در حالی که دين پیامبر خدا را گرفته‌ايم و شيعيان ما مى‌آيند در
حالی که دين ما را گرفته‌اند.
56- وَ قَدْ رُوِيَ عَنِ
الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ: الصَّلَاةُ حُجْزَةُ اللَّهِ وَ ذَلِكَ أَنَّهَا تَحْجُزُ
الْمُصَلِّيَ عَنِ الْمَعَاصِي مَا دَامَ فِي صَلَاتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ
جَلَ
إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ. [93]
بيان
الأخذ بالحجزة كناية عن التمسك بالسبب الذي جعلوه في الدنيا بينهم و بين ربهم و
نبيهم و حججهم أي الأخذ بدينهم و طاعتهم و متابعة أمرهم و تلك الأسباب الحسنة
تتمثل في الآخرة بالأنوار فإذا عرفت ذلك فاعلم أن مضامين تلك الأخبار ترجع إلى أمر
واحد فقوله ع في الخبر الأول و لكن رسول الله ص آخذ بأمر الله أي بما عمل به من
أوامر الله فيحتجّ في ذلك اليوم و يتمسك بأنه عمل بما أمره الله به و كذا النور
الذي ورد في الخبر الثاني يرجع إلى ذلك إذ الأديان و الأخلاق و الأعمال الحسنة
أنوار معنوية تظهر للناس في القيامة و الثالث ظاهر...
امام صادق علیه السلام فرمود: نماز حُجزه
خدا است. به این دلیل که نماز، نمازگزارنده را مادامى كه در نماز باشد از معصيتها حجز(منع)
مي‌كند. خداى عزّ و جلّ فرموده: «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ»[94]{
نماز از كار زشت و ناپسند بازمى‌دارد.}
توضیح علامه مجلسی: گرفتن حجزه (دامان) کنایه
از تمسک به سببی است که در دنیا بین خود و پروردگار و پیامبر و امامان خود قرار دادند؛
یعنی گرفتن دین و طاعت آنها و پیروی از امر آنها که این اسباب نیکو در آخرت به صورت
انوار متمثّل می شود.
حال که این را دانستی، بدان که مضمون این
روایات به امری واحد باز می‌گردد؛ سخن امام در روایت اول که فرمود: بلکه رسول خدا امر
خدا را گرفته یعنی بدانچه از او امر خدا که به آن عمل کرده تمسک جوید و در آن روز احتجاج می‌کند به اینکه به
اوامر خدا عمل کرده است. نوری هم که در روایت دوم آمده به این مطلب برمی‌گردد زیرا
دین و اخلاق و اعمال نیکو انواری معنوی هستند که در قیامت برای مردم ظاهر می‌شوند.
و روایت سوم هم که معلوم است.