گام آغازین تربیت دینی در نمای شریعت

مقدمه

بدون تردید ،یکی از اساسی ترین مفاهیم در فرایند تعلیم وتربیت ، آشنایی با اولین گام تربیت دینی کودکان ونوجوانان است ، سر فصل آغازین و بهترین زمان برای شروع تربیت کودک و نوجوان در نگاه ادیان ، مکاتب و اندیشمندان علوم تربیتی یکسان نیست ، بسیاری از دانشمندان روانشناس ،ابتدای ادراک پذیری کودک را بهترین زمان شروع تربیت می دانند "جان لاک"[1]می گوید : ذهن کودک "لوح سفیدی"[2] است و تمام دریافت های تربیتی انسان از دریچه حس واکتسابی است[3] و وابسته به سن کودکی یا وراثت نخواهد بود "جان ب.واتسون"[4] و "ب.ف. اسکینر" [5]نیز در نظریه ای مشابه می گویند:محیط و تربیت دوران کودکی ،اساس تربیت بوده [6]و وراثت بی اثر است . بعبارت دیگر در این نظریات، آغاز تربیت از ابتدای ادراک پذیری نوزاد می باشد.

قرآن کریم در این راستا چه می گوید ؟ آیا این نظریات مورد تایید اسلام است ویا قرآن بر اساس اندیشه ی متفاوتی سخن گفته است ؟ قرآن مقطع سني مناسب، براي شروع تربيت ديني فرزندان را از چه زمانی می داند؟

بسياري از والدين با بي‌توجهي به روش‌هاي پيشگيرانه و ريشه‌اي اسلام در تربيت فرزندان، پس از مشاهده ناهنجاري‌هايي در رفتار جوانان و نوجوانانشان تصميم مي‌گيرند آنان را تربیت واصلاح نمایند و چه بسا با تذكرات مكرر و گاهي پرخاشگري‌ ، سعی در تغيير شخصيت و رفتار آنان دارند.

هيچ مكتبي جوانی و نوجواني را شروع مناسبي براي تربيت فرزندان نمي‌داند؛ که از مهمترين علل آن تشكيل شخصيت مستقل و حس استقلال طلبي در جوانان و نوجوانان است.[7] توده مردم معمولاً تربيت را تنها مجموعه‌اي از دستورات ،امرها و نهي ها مي‌دانند و حال آنكه بسياري از جوانان و نوجوانان به خاطر شخصيت جديدشان، از امر و نهي كه جنبه توصيه و نصيحت دارد ،گريزانند. از اين روست که مي‌بينيم پيامبر گرامي اسلام اين شخصيت آنان را به رسميت شناخته و براي برخورد صحيح با اين مقطع سني آنان را مشاوران و وزيران خانواده مي‌داند [8]مشاور و وزير براي خود ايده و نظر مستقل دارد و براي نقد ،رد و اثبات اين نظرات، تنها گپ‌هاي دوستانه و بحث‌هاي كاملاً منطقي مي‌توانند موثر باشند. به عبارت ديگر برنامه اسلام جهت پیشگیری از ناهنجاري‌هاي فرزندان در جواني و نوجواني، برنامه‌اي دقيق و ريشه‌اي است که از دوران قبل ازدواج والدین، آغاز می گردد.

قرآن کریم و گام آغازین تربیت دینی

هر انسانی در دوران نوجوانی و جوانی ، به مجموعه اندیشه هایی پایبند خواهد شد و بر اساس آن همسر خویش را انتخاب می کند و تربیت فرزند خواهد کرد.

قرآن کریم، با توجه به این حقیقت، ریشه تربیت را شخصیت و باور های فکری والدین می داند واز این رودوران مجردی والدین را بهترین زمان شروع تربیت فرزندان آینده می داند .

الف انسان های شایسته در اندیشه پرورش نخبگان اند:

قرآن کریم مي‌فرمايد:

«وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا »

(بندگان خوب خدايند) كساني كه مي‌گويند پروردگارا از همسران و فرزندانمان مايه روشني چشم ما قرار ده و ما را از پرهيزگاران پيشوا گردان. [9]

آيات پاياني سورة فرقان بندگان شایسته ی خداوند را معرفي می نماید و يكي از ویژگی های بارز آنان را دغدغه ی تربیت معنوی خانواده می داند که در ذیل نکاتی از این آیه ی شریفه ذکر می گردد:

  1. دعای تربیتی چشم انداز برنامه تربیتی است:

    2. دعا ، نشان از تلاش پیگیری است در رسيدن به یک هدف تمنی شده . درخواست انسان ؛ معنایی جز،احساس نیاز به آن خواهش ندارد،گویی ذهن او را به خود مشغول كرده و دغدغة اش شده است. از اين رو ذكر دعاي تربيتي بندگان شايسته خداوند در حق همسر و فرزند به عنوان يازدهمين خصلت ويژه آنان ،گوياي اين نكته است كه شايستگان و بندگان ويژه خداوند؛ تلاش پیگیری بر مسئله ی تربيت فرزند و همسر دارند.

  2. پاکان بدنبال همسر وفرزندان پاکند :

    3. عبارت" قرة اعين"[10]یعنی نور چشمی وعزیز که این ترکیب ،گویای نکته ای لطیف ودقیق است و تنها همسر و فرزند شایسته را براي مومن عزيز می داند . پاکان هر زن و فرزندي را نور چشم نمي‌داند، آنها ذريه‌اي را دوست دارند كه بنده خدا و مطيع او باشند[11]ابن عباس مي‌گويد: «فرزندي نور چشم است كه پدر، او را در حال آموختن دین ببيند».[12]

    این نکته حاوی نرم افزاری فکری و گویای اندیشه ای بلند و ژرف است . تفاوت اساسی انسان با حیوان در بینش ها وگرایش های اوست .انسان ، براساس بینش واندیشه قدم برمی دارد وگرایش ودل بستگی های او نیز بر پایه منطق علم وایمان است نه فقط احساسات وغرائز .[13]مومن دل بسته هر کسی نمی شود و علاقه هر کسی را به دل نخواهد گرفت ،محبت ها و بغض هایش تنها با انگیزه ی الهی و بخاطر خداوند است ،از این روست که بی شک هم در عرصه انتخاب همسر و هم تربیت فرزند، اندیشه اش را لحاظ می کند و همسر شایسته بر می گزیند[14] واز این پیوند فرزندان شایسته ای بثمر خواهند نشست.[15]

  3. اندیشه امروز جوان مجرد، تربیت دینی فردای فرزندان اوست :

    4. آری ، قرآن ريشه‌هاي تربيتي فرزند را پيش از انعقاد نطفه و حتي قبل از انتخاب همسر می داند،به بيان ديگر نگاه انسان‌ها به مسئله خانواده و ازدواج است كه تصوير تربيتي فرزندان را مي‌سازد.

    احساس نياز جنسي و عاطفي به جنس مخالف، انگيزه عده‌اي از مردم براي تشكيل خانواده است و بعضي ديگر به طمع قدرت و اموال طرف مقابلشان تصميم به ازدواج مي‌گيرند. نگاه مادي افراد به زندگي مشترك، تصوير متناسبي نيز براي فرزندان و تربيت آنان ايجاد خواهد كرد.

    معمولاً اين افراد فرزند را ثمره يك لذت مي‌دانند كه البته پرورش او نيز با لذت پدر و مادر شدن همراه است. اين والدين تنها به طراوت، شادابي، زيبايي، سلامت و آسايش فرزندانشان مي‌انديشند و برايشان اعتقاد و ايمان مذهبي آنان چندان اهميتي ندارد.

    پدر و مادري كه پايه‌هاي زندگي را بر مبناي هدف‌هاي معنوي بنا نكرده‌اند براي فرزندانشان نيز برنامه ی معنوي و الهي ترسيم نخواهند کرد ،برای این گروه نسلی با شایستگی های انسانی ،معتقد و مومن، با نسلی با ویژگی های حیوانی ،گنهكار و بی هویت ، چندان تفاوتي ندارد.

    گويا چهارده قرن پيش ، پیامبر گرامي‌مان، عصر مدرنیته ، و دوران دنیا زدگی برخی جوامع اسلامی را مي‌بينند و نسبت به افرادي که به تربیت دینی فرزندان بی تفاوتند ، ابراز تنفر مي‌نمايند ، آن حضرت در مسیر عبور، عده‌اي از نوجوانان را می نگرند ،به فكر فرو می روند وغم بر چهره ی ایشان می نشیند، یکی از همراهان پیامبر ، علت غم وناراحتي را می پرسد و حضرت می فرمایند: واي بر فرزندان آخرالزمان به خاطر روش ناپسند پدرانشان؛ دیگری پرسید: مگر پدرانشان چگونه اند ؟ مشرکند؟و ایشان در پاسخ فرمودند :(ای کاش مشرک بودند، نه) به اسمِ دین منند ولی من از آنان بی زارم ، اين پدران تنها به فكر مسائل مادي فرزندانشان هستند و آنان را تربيت ديني نمي‌كنند.[16]

    در مقابل اين افراد كه پيامبر اكرم نسبت به آنان اعلام انزجارمی کنند و يكسويه به زندگي دنيا مي‌نگرند ، گروه ديگري هستند كه به ازدواج نگاه معنوي و الهي دارند، زندگي مي‌كنند تا به كمال انساني ،كه براي آن آفريده شده‌اند ، دست يابند .زندگي مشترك براي آنان وسيله‌اي براي رسيدن به معشوق واقعي و زيباي آسمان‌ها و زمين است. و براي رفع موانع و رسيدن به اين هدف، تصميم به ازدواج مي‌گيرند. [17]

    وقتي تصوير زندگي، تصويري الهي باشد محبت به همسر و فرزند نيز رنگ ديگري خواهد گرفت و تمام زیبایی های دنیا، با لذتهای معنوي پیوند می خورد وآن وقت است که کامیابی واقعی را رقم خواهد زد . در اين تفكر فرزند نيز نعمت و امانتي گرانقدر مي‌باشد كه وظيفة تربيت، رشد و تعالي او بر عهده والدين است.[18]

    حضرت علي(ع) در حديث شريفي اشاره به اين دو نگاه تربيتي والدين می کنند و دغدغة خود را اینگونه بيان مي‌فرمايند«قسم به خداوند از پروردگارم فرزند زيبا نخواستم و فرزند خوش قامت هم درخواست نكردم بلكه از خداوند فرزند مطيع حضرت حق و ترسان از پروردگار طلب نمودم تا هر زمان به او مي‌نگرم مطيع خدا و نور چشم من باشد».[19]

    مردان الهي و خودساخته به جاي آنكه در فكر زيبايي و قامت فرزندانشان باشند ايمان و اعتقاد آنان ذهنشان را مشغول کرده است .

  4. پرورش دینی مهمترین تربیت است

    5. در ادامة آیه، بندگان شایسته از خداوند مي‌خواهند؛ آنان و خانواده‌هايشان ،نه تنها شایسته وپرهیزگار بلکه پيشواي پرهيزگاران باشند كه اين دعا ،نشان از نوع اين تربيت يعني تربيت الهي و ديني است ، با ذكر اين مقدمه روشن ‌شد كه رابطة عميقي بين خود ساختگي و اصلاح نفس با تلاش برای تربيت ديني فرزندان وجود دارد . اهل مكتب و شريعت دغدغة داشتن خانواده مكتبي ومومن خواهد داشت و این اندیشه بی شک در انتخاب همسر نیز نقش پر اثری دارد .

  5. پرورش نخبگان ، برای انسان های وارسته اهمیت ویژه ای دارد .

تربیت دینی زمانی موفق است که نوجوان در بین همسالان خود به عنوان رهبر و سر گروه باشد ، ساختار شخصیت دینی نوجوانی ماندگار است که متاثر از جمع نباشد و از دیگران کورکورانه تبعیت نکند . زن ومردی در آینده فرزندان راهبر و نخبه تربیت خواهند کرد که دارای این فکر ودغدغه باشند از این رو قرآن یکی از ویژگی های والدین وارسته را دعا و درخواست فرزندان نخبه وراهبر می داند و دعای آنان را اینگونه می فرماید:" وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا"[20] "ما وفرزندانمان را امام ورهبر متقین قرار ده "حضرت علی (ع) در نهج البلاغه می فرماید :مردم سه گروهند 1-عالمان ونخبگان ربانی2- در راه کسب علم برای نجات وتعالی3- توده های سرگردان [21] معمولا انسانها رفتارهايشان بر مبناي تقليد و الگو پذيري از ديگران است از ديدگاه شريعت اين پيروي از هم نوع و هم رنگ جماعت شدن رفتار مقبولي است يا خير؟

خداوند متعال در قرآن کريم مي‌فرمايند: «ان تطع اکثر من في الارض يضلوک عن سبيل الله» [22] «اگر بخواهي تابع اکثريت مردم شوي تو را از راه خدا گمراه خواهند کرد»

به فرموده قرآن انسان وارسته بر مبناي عقل و درک خویش رفتار می کند،و گمراهان ملاک حقیقت را اکثریت و افکار عمومی می دانند.در آیه 74 سوره فرقان شایستگان وصالحان از خداوند می خواهند خود وخانواده یشان ،نخبگان ورهبران خلق باشند، نه پیرو و سرگردان ،البته ذکر این نکته ضروری است که مراجعه به متخصص هر رشته ای نیز فرمایش قرآن وعقل است.[23]

ب- یادگار نیکان، نیکی فرزندان است:

پدران شایسته، فردای فرزندان خویش را به تربیت دینی و معنوی گره خواهند زد،در داستان همراهی خضر وموسی که در سوره کهف ذکر می شود حضرت موسي باید برای تکمیل جایگاه علمی ومعرفتی اش در محضر خضرنبی زانو زند و شاگردی نماید. در این همراهي ،حضرت خضر سه كار شگفت انگيز انجام می دهد كه هر سه بار با اعتراض حضرت موسي مواجه می گردد. در یکی از این رفتارها ،خضر حکیم دیوار خرابه ای را بدون دریافت دستمزدی ترمیم می کند.

بررسی علت این رفتار خضر نبی، پیام های بلندی در نقطه آغازین تربیت فرزندان خواهد داشت.

قرآن کریم می فر ماید : «فَانْطَلَقَا حَتَّى إِذَا أَتَيَا أَهْلَ قَرْيَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَنْ يُضَيِّفُوهُمَا فَوَجَدَا فِيهَا جِدَارًا يُرِيدُ أَنْ يَنْقَضَّ فَأَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَيْهِ أَجْرًا »[24]

باز به راه خود ادامه دادند تا به مردم قريه‏اى رسيدند؛ از آنان خواستند كه به ايشان غذا دهند؛ ولى آنان از مهمان كردنشان خوددارى نمودند؛ (با اين حال) در آن جا ديوارى يافتند كه مى‏خواست فروريزد؛ و(آن مرد عالم) آن را برپا داشت. (موسى) گفت: «(لا اقل) مى‏خواستى در مقابل اين كار مزدى بگيرى!»

«وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنْزَهُمَا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا» [25]

«و اما آن ديوار، از آن دو نوجوان يتيم در آن شهر بود؛ و زير آن، گنجى متعلق به آن دو وجود داشت؛ و پدرشان مرد صالحى بود؛ و پروردگار تو مى‏خواست آنها به حد بلوغ برسند و گنجشان را استخراج كنند؛ اين رحمتى از پروردگارت بود؛ و من آن(كارها) را خودسرانه انجام ندادم؛ اين بود راز كارهايى كه نتوانستى در برابر آنها شكيبايى به خرج دهى!»

حضرت خضر در پاسخ اشكال حضرت موسي درباره علت ترمیم دیوار فرمود : زير آن ديوار، گنجي ارزنده است که پدر صالح و مؤمني، آن گنج را براي فرزندانش مخفي كرده بود تا پس از دوران طفوليت از آن بهره بگيرند.

بود پدرشان مرد نيكي از خواص گنج دارد بر يتيمان اختصاص [26]

از آنجا که ذكر و حذف‌ها در قرآن كريم گوياي پيام هاو نكات خاصی است[27]. صفت صالح براي پدر آن دو يتيم مي‌تواند اين توجه را به مخاطبان قرآن بدهد كه پدران صالح و خودساخته به فكر آينده فرزندان خود می باشد.و با عنايت به احاديثی كه ذکرخواهد شد اين توجه به آيندة فرزندان، فقط مربوط به آینده مادی نمی باشد و شامل تربيت ديني آنان نيز می گردد ،بررسی محتويات آن گنج نكات زيباتري از آية شريفه را قابل طرح خواهد کرد. اگر والدین کودک ونوجوانی وارسته و خود ساخته باشند ، بی شک برای آینده ی فرزندانشان برنامه ی تربیتی خواهند داشت . پدر صالح آن دو يتيم علاوه بر گنج مادي، گنج معنوي نيز برايشان می گذارد. امام صادق(ع) می فرمایند:«آن گنج لوح زريني بود كه روي آن دوره ای از اعتقادات نوشته شده است:به نام خداوند بخشندة مهربان ، خدايي جز خداي يگانه نيست و محمد رسول اوست؛ تعجب مي‌كنم از كسي كه مي‌داند مرگ حق است و چگونه خوشحالي مي‌كند. متعجبم از كسي كه به قدر (الهي) ايمان دارد و از غير خدا مي‌ترسد. در عجبم از كسي كه ياد آتش جهنم مي‌افتد و چگونه (با دلخوشي) مي‌خندد. تعجب مي‌كنم از كسي كه دنيا و چگونگي تصرف اهل دنيا را در آن، هر لحظه مي‌بيند و چگونه به آن اطمينان مي‌كند.»[28]

مفسرین دیگر ، همچون ابن عباس و حسن [29] نیز گنج را معنوی می دانند و می گویند :آن گنج لوحي ارزنده و حاوي نكات تربيتي مهمی بوده است.

از اين رو به نظر مي‌رسد آن گنج اعم از يك گنج مادي باشد و به جز ارزش مادي داراي ارزش معنوي فوق‌العاده‌اي نيز بوده است. در اين لوح مهمترين مسائل اعتقادي تأثير گذار در شخصيت يك فرد ذكر شده است كه نشان از اهتمام جدي پدر صالح آن دو يتيم به تربيت ديني فرزندانش دارد . حضرت امام صادق (ع) والديني را وارث و قادر به تربيت فرزند با علم و ادب دینی می دانند؛ كه پيش از ازدواج و انتخاب همسر دلخواهشان، برنامه تربيتي مشخصي براي خودشان دارند و با انديشه‌اي پویا وبالنده اقدام به تشكيل خانواده مي‌كنند.ایشان می فرمایند: تنها مومن است که برای خانواده خود علم وادب دینی به میراث خواهد گذاشت و بنده گنهکار برای خانواده خویش رفتار های زننده وزشت به یادگار خواهد گذاشت [30]

نگارنده در این مقاله کوشید تا با استخراج این پیام بزرگ قرآنی که" خودسازی پیش از ازدواج، اولین گام تربیت فرزندان معنوی است" قدمی هر چند کوچک برای تشکیل جامعه مهدوی بر دارد .