34- از نامه هاى امام (ع) به محمد بن ابى بكر، موقعى كه از دلگيرى وى نسبت به بركنارى از حكومت مصر و نصب مالك اشتر به جاى او، اطلاع يافت. و بعد مالك اشتر، پيش از رسيدن به مصر در بين راه بدرود حيات گفت.
أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَلَغَنِي مَوْجِدَتُكَ مِنْ تَسْرِيحِ الْأَشْتَرِ إِلَى عَمَلِكَ- وَ إِنِّي لَمْ أَفْعَلْ ذَلِكَ اسْتِبْطَاءً لَكَ فِي الْجَهْدَ- وَ لَا ازْدِيَاداً لَكَ فِي الْجِدِّ- وَ لَوْ نَزَعْتُ مَا تَحْتَ يَدِكَ مِنْ سُلْطَانِكَ- لَوَلَّيْتُكَ مَا هُوَ أَيْسَرُ عَلَيْكَ مَئُونَةً- وَ أَعْجَبُ إِلَيْكَ وِلَايَةً- إِنَّ الرَّجُلَ الَّذِي كُنْتُ وَلَّيْتُهُ أَمْرَ مِصْرَ- كَانَ رَجُلًا لَنَا نَاصِحاً وَ عَلَى عَدُوِّنَا شَدِيداً نَاقِماً- فَرَحِمَهُ اللَّهُ فَلَقَدِ اسْتَكْمَلَ أَيَّامَهُ- وَ لَاقَى حِمَامَهُ وَ نَحْنُ عَنْهُ رَاضُونَ- أَوْلَاهُ اللَّهُ رِضْوَانَهُ وَ ضَاعَفَ الثَّوَابَ لَهُ- فَأَصْحِرْ لِعَدُوِّكَ وَ امْضِ عَلَى بَصِيرَتِكَ- وَ شَمِّرْ لِحَرْبِ مَنْ حَارَبَكَ وَ ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ- وَ أَكْثِرِ الِاسْتِعَانَةَ بِاللَّهِ يَكْفِكَ مَا أَهَمَّكَ- وَ يُعِنْكَ عَلَى مَا يُنْزِلُ بِكَ و السَّلَام
لغات
موجده: خشم و ناراحتى كه به انسان دست مى دهد تسريح: فرستادن اصحر له: به خاطر او از شهر بيرون شو بصيرة: (در اينجا) برهان و راهنمايى دينى.
ترجمه
«امّا بعد، خبر دلگير شدنت از فرستادن مالك اشتر به جاى تو به من رسيد، اين عمل من نه به آن خاطر بود كه تو كوشا نبودى و تلاش زياد نداشتى، اگر من حكومت مصر را از تو مى گيرم تو را به كارى مى گمارم كه زحمت و رنجش كمتر و فرمانروايى آن براى تو گواراتر باشد. كسى را كه فرماندار مصر ساختم براى ما خيرخواه و بر دشمن ما غالب و توانا بود، پس خدا بيامرزدش كه روزگارش را به پايان رساند و با مرگ روبرو، ما از او خوشنوديم، خداوند او را غريق درياى رحمت خود گرداند، و بر او پاداشى دو چندان دهد، حال به جانب دشمن حركت كن و با بصيرت و بينش روانه شو، و براى نبرد با دشمن دامن همّت بر كمر زن، و به راه پروردگارت دعوت كن، و از خداوند، زياد كمك بخواه تا او تو را از آنچه باعث اندوهت شده باز دارد و نسبت به آنچه بر تو وارد شده است يارى نمايد، اگر خدا بخواهد.»
شرح
مى گويم (ابن ميثم): علّت (تغيير) آن بود كه محمد بن ابي بكر در روبرو شدن با دشمن از خود ضعف نشان مى داد، و در ميان ياران على (ع) براى نبرد با دشمن كسى پرجرأت تر و نيرومندتر از مالك اشتر- خدايش بيامرزد- وجود نداشت، و معاويه پس از ماجراى صفّين براى يورش به اطراف شهرهاى اسلامى آماده مى شد، از طرفى، مصر مورد توجّه عمرو بن عاص بوده است و امام (ع) مى دانست كه آن جا جز به وسيله مالك اشتر نمى تواند حفظ شود، اين بود كه عهد و فرمانى به او نوشت، كه در آينده آن را نقل خواهيم كرد، و او را به جانب مصر فرستاد، از طرفى اطّلاع يافت كه محمّد به خاطر اين عمل افسرده شده است. پس از آن كه مالك اشتر، پيش از رسيدن به مصر، بدرود زندگى گفت، اين نامه را امام (ع) به محمّد نوشت، و در نامه كارى را كه انجام داده است به اطّلاع او مى رساند و رضايت او را جلب مى كند و دليل گماردن مالك اشتر را به جاى او بازگو مى نمايد، كه نه از باب رنجش از وى و نه دليل كوتاهى از جانب او بوده است.
خلاصه و نتيجه اين بخش از نامه هاى امام (ع) چند چيز است:
اوّل: سخن امام: فقد بلغنى... عملك
همچون اعتراف به چيزى شبيه رفتار بدى در باره اوست كه چيزى همانند عذرخواهى را در پى دارد.
دوم: عبارت لم افعل ذلك... ناقما،
چيزى شبيه به عذرخواهى از محمد بن ابى بكر است، كوتاهى و سهل انگارى در تلاش و كوشش و نظاير آن را كه شايد محمد بن ابي بكر تصوّر مى كرد باعث عزل او شده است، از او نفى كرده، و پس از آن به وى وعده داده است، بر فرض پايان يافتن موضوع عزل وى، او را به كارى برگمارد كه زحمت و رنجش كمتر و فرمانروايى آن گواراتر از حكومت مصر باشد. تا از طريق تشويق او را به كارى بهتر از حكومت مصر وادارد و آرامش قلبى به او دهد. آن گاه به انگيزه خود در فرستادن اشتر، اشاره فرموده است، كه او به دليل داشتن صفات پسنديده مذكور، در خور ستايش امام (ع) بوده است، و آن صفات عبارت از خيرخواهى وى براى امام، و سختگيرى و پرخاشگرى و حمله ور بودن نسبت به دشمن است، در صورتى كه محمد هر چند در مورد اوّل در خور بوده است، امّا در مورد دوم، ضعيف بود.
سوم: عبارت: فرحمه اللّه... الثّواب له،
اطّلاع از مرگ مالك اشتر و خورسندى امام (ع) از اوست، از آن رو كه مبادا ابراز سرزنشى نسبت به او نمايد.
چهارم: جمله: فاصحر از شهر بيرون شو تا آخر نامه،
فرمان آمادگى براى مقابله با دشمن و دستور بيرون شدن او از شهر است، تا او احساس توانمندى كند، نه مخفى شدن در ميان شهر كه باعث احساس ناتوانى است، ديگر اين كه در نبرد خود با دشمن از روى برهان و بينش در تشخيص حق باشد، و صفت دامن به كمر زدن را كنايه از آمادگى براى نبرد آورده است، و ديگر آن كه با سخن دلاويز و پند و اندرز نيكو و به نيكوترين روش مجادله، ديگران را به راه پروردگارش بخواند، و زياد از خداوند كمك بخواهد، زيرا روى دل به جانب اوست، و كمك طلبيدن از او براى يارى رساندن به او و دفع كردن مهمترين عمل دشمن از او و كمك به او در برابر سختيهايى كه مبتلا مى شود، باعث آمادگى و زمينه ساز است. توفيق و نگهدارى از لغزش از جانب خداست.
( . ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج5، ص 117-119)
|