این نوشتار، مجموعه ی کوچکی از رفتار و گفتار حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام درباره ی اخلاق خانوادگی است که در آن ابتدا به اقتصاد و مدیریت منزل پرداخته شده و سپس به رفتار و گفتار ایشان در رابطه با همسر اشاره گردیده است.
اخلاق خانوادگی مبحثی است که بسیار کم به آن پرداخته می شود؛ در حالی که جایگاهی عالی و مهم دارد و می تواند گر ه گشای بسیاری از مشکلات تربیتی و اخلاقی افراد خانواده، به خصوص فرزندان باشد. از آن جهت که والدین اولین الگو و معلّم فرزندان می باشند و فرزندان اخلاق و رفتار آن ها را الگوبرداری می کنند، بنابراین والدین می توانند در آن ها بسیار تأثیرگذار باشند. طبیعی است که تربیت نیکو و اخلاق شایسته و اسلامی یکی از نیازهای واقعی است که هم اینک جامعه مذهبی ما به آن بسیار محتاج است.
در زمینه ی اخلاق خانوادگی، بهترین الگو برای افراد، ائمه اطهار علیهم السلام علی الخصوص امیرمؤمنان علی علیه السلام هستند که در اینجا نمونه ی کوچکی از آن به خواننده ی محترم ارائه گردیده است.
یکی از اصول مهم در مدیریت منزل، تامین هزینه ی زندگی است. مرد باید با کار و تلاش فراوان نیازهای اقتصادی خانواده را برطرف سازد تا سربار جامعه نگردند. حضرت امیرمومنان علی علیه السلام باکار و تلاش، حفر چاه، درختکاری و احداث باغ در منطقه ی ینبع در اطراف مدینه توانست سرمایه ی فراوانی بدست بیاورد و با آن هزار برده آزاد کند، برای عمه ها و خاله های خود خانه بخرد و زنان و فرزندان خود را آبرومندانه اداره کند. وصیت نامه ی حضرت به عنوان نامه ی بیست و چهارم نهج البلاغه در تاریخ ثبت گردیده است که در آن دستور العمل اقتصادی برای اداره ی زنان و فرزندان خود می دهد و تاکید می کند که درخت ها و زمین ها را نفروشند، بلکه با درآمد سالانه ی آن نیازهای اقتصادی خانواده آن حضرت را برطرف سازند.[1]
اعتدال و میانه روی در هر کاری مقبول و پسندیده است. میانه روی در امر اقتصاد و خرج کردن درآمدهای خانواده می تواند راحتی و آسایش طولانی تری را برای خانواده به ارمغان بیاورد. در اهمیت اعتدال و میانه روی همین بس که حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام در لحظات پایان عمر گرانقدر خود، فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام را به میانه روی درزندگی سفارش می کند؛ «حدثنا أبو عبد الله محمد بن محمد بن النعمان في شهر رمضان سنة تسع و أربعمائة... قال حدثني الحسن بن علي بن أبي طالب عليهم السلام، قالَ لمّا حَضَرَت وَالِدي الوَفَاة أَقبَلَ يُوصِي، فَقَالًَ هَذَا مَا أَوصَى بِهِ عَلي بنِ أبِي طَالِب أخُومُحَمَد رَسُولُ الله صَلََّى الله عليه و آله وَ ابنَ عَمِّهِ وَ صَاحِبِهِ ... وَ اقتَصِد يَا بُنَيَّ فِي مَعيشَتِك[2]...»؛ «...این، آن چیزی است که علی بن ابیطالب، برادر رسول خدا و پسر عمویش و هم نشینش وصیت می کند... پسر جانم! در زندگانى راه اعتدال و ميانه روى را پيش گير...».
حضرت امیر در جای دیگر در بیان اکتفا کردن به قدر ضرورت، اینگونه اشاره می کنند:«مَنِ اقْتَصَرَ عَلَى بُلْغَةِ الْكَفَافِ فَقَدِ انْتَظَمَ الرَّاحَة»؛[3] «هر كه به كفايت گذران زندگى بسنده كند، آسايش خود راپا بر جا كرده است».
گاهی حضرت امیر در مواقع بی پولی رویه ای بکار می بردند که معمولاً بسیاری از مردم آنگونه عمل نمی کنند. ایشان صبر می کردند تا زمانی که پولی بدست ایشان برسد؛ در حالی که افراد معمولاً با قرض کردن و یا خرید نسیه مشکل را حل می کنند. نمونه ای از عمل حضرت اینگونه نقل گردیده است: «رُوِيَ أَنَّ عَلِيّاً علیه السلام اِجتَازَ بِقَصَّابٍ وَ عِندَهُ لَحمٌ سَمينٌ فَقَالَ يَا أَميرَالمُؤمِنيِن هَذَا اللَّحم سَمينٌ اِشتَر مِنهُ فَقَالَ لَهُ لَيسَ الثَّمَن حَاضِرًا فَقَالَ أَنَا أَصبِرُ يَا أَميرَالمُؤمِنينَ فَقَالَ لَهُ أَنَا أَصبَرُ عَنِ اللَّحمِ»؛[4] «روایت شده است که روزی حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام از مقابل قصابی عبور می کردند. قصاب به حضرت عرض می کند: ای امیرمؤمنان! گوشت خوبی است، از آن بخرید؛ اما حضرت می فرمایند: پولی برای خرید ندارم. قصاب عرض می کند: من برای گرفتن پولش صبر می کنم. حضرت می فرمایند: من در خوردن گوشت صبر می کنم».
خانواده ها سعی می کنند تا راهی برای افزایش درآمدهای خود پیدا کنند؛ اما گاهی نیز مسائلی پیش می آید که باعث می شود درآمد خانوار کَم شود. این در حالی است که معمولاً افراد دلیل این اتفاقات را نمی دانند؛ اما حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام دلیل آن را وجود گناهان معرفی می کنند؛ «قَالَ اَمیِرُالمُومِنین عَلی عَلیه السلام: ...تُوقُوا الذُّنُوبَ فَمَا مِن بَليَّةٍ وَلانَقصِ رِزقٍ إِلّا بِذَنب ... قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ مَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ»؛[5] «خود را از گناهان دور کنید؛ زیرا هیچ بلا و هیچ کم شدن رزق و روزی نیست، مگر بخاطر گناهان ... خداوند متعال می فرماید: هر مصيبتى به شما می رسد، به خاطر كارهايى است كه كرده ايد و خدا بسيارى از گناهان را عفو مى كند».[6]
در اینکه مدیریت منزل با چه کسی است، نظرات مختلفی وجود دارد؛ اما طبق فرموده ی حضرت امیر، مدیریت منزل با مرد است؛ «قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام: كُلُّ امْرِئٍ تُدَبِّرُهُ امْرَأَةٌ فَهُوَ مَلْعُونٌ»؛[7] «هر کس که امورش را زنی بگرداند و مدیریت کند، ملعون است».
طبیعی است که مراد حضرت، کسانی نیستند که کسی را غیر از همسر خود ندارند و خودشان بدلایل مختلف قادر به کسب درآمد و مدیریت منزل نمی باشند؛ مانند افراد بیمار.
قرآن می فرماید: «وعاشروهنّ بالمعروف»«نساء18»؛ «با زنان به نیکویی زندگی کنید».
1.1.3. روابط اجتماعی آنان
از آنجایی که مرد مسئولیت هدایت خانواده را به عهده دارد، بنابراین باید مواظب رفت وآمدهای همسر خود نیز باشد تا مبادا دچار وسوسه های شیطان شده و از راه به در شود. حضرت امیر در یک دستور العمل اخلاقی، اجتماعی خطاب به فرزندش می نویسد:«وَاكْفُفْ عَلَيْهِنَّ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ بِحِجَابِكَ إِيَّاهُنَّ فَإِنَّ شِدَّةَ الْحِجَابِ أَبْقَى عَلَيْهِنَّ وَ لَيْسَ خُرُوجُهُنَّ بِأَشَدَّ مِنْ إِدْخَالِكَ مَنْ لَا يُوثَقُ بِهِ عَلَيْهِنَّ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا يَعْرِفْنَ غَيْرَكَ فَافْعَل»؛[8] «زنان را روى پوشيده دار تا چشمشان به مردان نيفتد؛ زيرا حجاب، زنان را بيش از هر چيز از گزند نگه دارد. خارج شدنشان از خانه بدتر نيست از اين كه كسى را كه به او اطمينان ندارى، به خانه در آورى. اگر توانى كارى كنى كه جز تو را نشناسد، چنان كن».
حضرت امیر درجایی دیگر مردانی را که در رفت وآمدهای اجتماعی زنان خود، مطیع آن ها هستند را سزاوار خشم و غضب خدا برمی شمرد و می فرماید:«مَنْ أَطَاعَ امْرَأَتَهُ فِي أَرْبَعَةِ أَشْيَاءَ أَكَبَّهُ اللَّهُ عَلَى مَنْخِرَيْهِ فِي النَّارِقِيلَ وَ مَا هِيَ قَالَ فِي الثِّيَابِ الرِّقَاقِ وَ الْحَمَّامَاتِ وَ الْعُرُسَاتِ وَ النِّيَاحَاتِ»؛[9] «هرکه در چهار چیز به حرف همسرش گوش کند، خداوند او را به صورت در آتش می افکند. پرسیدند: آنها چیست؟ فرمودند: در پوشیدن لباس نازک، در رفتن به حمام ها(زیرا رعایت عفت کلام و بدن را نمی کنند)، در رفتن به عروسی(زیرا رعایت حجاب و جدایی زنان و مردان نمی شود، علاوه بر بدزبانی ها و چشم و هم چشمی ها و تفاخرهای بی جا) و نوحه خوانی ها(به طور کلی مرد باید مراقب رفت و آمدهای همسر خود باشد و او را از رفتن به مجالسی که زمینه ساز فساد و موجب وسوسه ی شیطان می باشد، منع کند).
2.1.3. پرهیز در روابط زن و مرد نامحرم
از دیدگاه حضرت امیرمؤمنان، یکی از راههای سلامت جامعه، رعایت فرهنگ پرهیز و حرمت نهادن به جایگاه ارزشی زن و مرد است که در خطبه ی هشتادم نهج البلاغه چنین می فرمایند:«فَاتَّقُوا شِرَارَ النِّسَاءِ وَ كُونُوا مِنْ خِيَارِهِنَّ عَلَى حَذَرٍ وَ لَا تُطِيعُوهُنَّ فِي الْمَعْرُوفِ حَتَّى لَا يَطْمَعْنَ فِي الْمُنْكَرِ»؛[10] «از زنان بد بپرهيزيد و از زنان خوب حذر كنيد و كار نيك را به خاطر اطاعت از آنان انجام مدهيد تا به كارهاى زشت طمع نكنند».
3.1.3. غیرت ورزی
یکی از خصلت هایی که خداوند متعال در نهاد مردان به ودیعت گذارده است، غیرت ورزیدن نسبت به ناموس و محارم خویش است که خودبخود جلوی بسیاری از مفاسد و ناهنجاری های اجتماعی را می گیرد؛ اما گاه می شود که این ویژگی در فرد به دلایل گوناگون ضعیف می شود که حضرت امیر این افراد را این گونه مورد سرزنش و لعن خود قرار می دهد:«يَا أَهْلَ الْعِرَاقِ نُبِّئْتُ أَنَّ نِسَاءَكُمْ يُوَافِينَ الرِّجَالَ فِي الطَّرِيقِ أَ مَا تَسْتَحْيُونَ وَ قَالَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ لَا يَغَارُ»؛[11] «ای اهل عراق! شنیده ام که زن های شما در راه رفتن، با مردها برخورد پیدا می کنند؛ آیا خجالت نمی کشید؟ خدا لعنت کند بی غیرت ها را!».
4.1.3. غیرت نابجا ممنوع
درست است که غیرت ورزیدن مطلوب است؛ اما گاه خود بعنوان معضلی بزرگ جلوه می کند و آن زمانی است که در موضعی غیر از موضع خود بکار گرفته شود. حضرت امیر استفاده نابجا از غیرت را بعنوان خطر، این گونه مطرح می کنند:«إِيَّاكَ وَ التَّغَايُرَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِ غَيْرَةٍ فَإِنَّ ذَلِكَ يَدْعُو الصَّحِيحَةَ إِلَى السَّقَمِ وَ الْبَرِيئَةَ إِلَى الرِّيَبِ»؛[12] «امیرمومنان علیه السلام به امام حسن مجتبی علیه السلام می فرمایند: بپرهیز از غیرت بی جا(و سختگیری نامعقول و احیاناً متهم کردن همسر)؛ زیرا این کار زن پاکدامن را به آلودگی گرایش می دهد».
5.1.3. محدوده ی اختیارات زن
یکی دیگر از زوایای ارتباط با زن، محدوده ی اختیارات و قدرت اعمال نظر زنان در زندگی است. این مطلب را می توان در قسمت مدیریت منزل هم ذکر کرد؛ زیرا به نحوی اختیار داشتن زن و محدوده ی آن در نحوه ی مدیریت منزل بسیار تأثیرگذار خواهد بود.
امیر مؤمنان محدوده ی اختیارات زن را این گونه به فرزند خود گوشزد می نمایند: «قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام فِي وَصِيَّتِهِ لِابْنِهِ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِيَّةِ يَا بُنَيَّ إِذَا قَوِيتَ فَاقْوَ عَلَى طَاعَةِ اللَّهِ وَ إِذَا ضَعُفْتَ فَاضْعُفْ عَنْ مَعْصِيَةِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تُمَلِّكَ الْمَرْأَةَ مِنْ أَمْرِهَا مَا جَاوَزَ نَفْسَهَا فَافْعَلْ فَإِنَّهُ أَدْوَمُ لِجَمَالِهَا وَ أَرْخَى لِبَالِهَا وَ أَحْسَنُ لِحَالِهَا فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَيْحَانَةٌ وَ لَيْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ فَدَارِهَا عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنِ الصُّحْبَةَ لَهَا لِيَصْفُوَ عَيْشُكَ»؛[13] «حضرت امیر مومنان در سفارش خود به محمد حنفیه فرمودند: ... اگر بتوانی که زن را بیش از آنچه مربوط به خود اوست، اختیار ندهی، انجام ده؛ چرا که این کار جمال زن را پیوسته و خاطرش را آسوده و حال او را نیکو می کند. همانا زن گل است، نه کارفرما؛ با او به هر حال مدارا کن و نیکو برخورد نما تا زندگی تو باصفا شود».
6.1.3. خوش رویی با همسر
حضرت در ضمن بیاناتی که راجع به صفات ناپسند برخی زنان، مانند تکبّر و خودپسندی ناشکری و بی صبری و مانند اینها ایراد نمود، توصیه فرمود که مراقب زن ها باشید تا به هلاکت نیفتند و سرپرستی خانواده را به آنان نسپارید؛ چنان که فرمودند:«فَدَارِهَا عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنِ الصُّحْبَةَ لَهَا لِيَصْفُوَ عَيْشُكَ»؛[14] «با زن ها در هر حال مدارا کنید(سخنان تند وزشت برزبان نیاورید)؛ شاید(در اثر این نیکویی شما) آنها کارهای خود را اصلاح کنند».
برخی از مردان فکر می کنند که چون در خارج از منزل مشغول کار و تلاشند، وقتی به منزل می آیند، دیگر نباید هیچ کاری را انجام دهند و خود را بسیار خسته نشان می دهند. برخی دیگر نیز کار در منزل و کمک به همسر را زشت می شمرند و آن را عار و ننگ می دانند؛ اما سیره ی رفتاری حضرت امیر مؤمنان علی علیه السلام خلاف هر دو دسته فوق بوده است. ایشان با آن همه مشغله ای که در زمان حیات رسول گرامی اسلام داشتند(شرکت در جنگهای گوناگون، رفتن به مأموریت هایی که پیامبر او را می فرستاد و ... )، در کارهای منزل کمک کار بی بی دوعالم فاطمه ی زهرا سلام الله علیها بودند که نمونه های آن این گونه در تاریخ نقل شده است:
الف) «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ يَحْتَطِبُ وَ يَسْتَقِي وَ يَكْنُسُ وَ كَانَتْ فَاطِمَةُ سَلَامُ اللَّهِ عَلَيْهَا تَطْحَنُ وَ تَعْجِنُ وَ تَخْبِزُ»؛[15] امام صادق علیه السلام فرمودند: «حضرت امیر علیه السلام هیزم تهیه می کرد، آب از چاه برای منزل می آورد و جاروب می کرد؛ حضرت فاطمه سلام الله علیها نیز گندم را آرد می نمود، خمیر می کرد و نان می پخت». پس کار در منزل برای مرد عار نیست؛ گرچه از نظر تقسیم کار، به عهده ی زن می باشد.
ب) «عَنْ عَلِيٍّ علیه السلام قَالَ دَخَلَ عَلَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ فَاطِمَةُ جَالِسَةٌ عِنْدَ الْقِدْرِ وَ أَنَا أُنَقِّي الْعَدَسَ قَالَ يَا أَبَا الْحَسَنِ قُلْتُ لَبَّيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ اسْمَعْ مِنِّي وَ مَا أَقُولُ إِلَّا مَنْ أَمَرَ رَبِّي مَا مِنْ رَجُلٍ يُعِينُ امْرَأَتَهُ فِي بَيْتِهَا إِلَّا كَانَ لَهُ بِكُلِّ شَعْرَةٍ عَلَى بَدَنِهِ عِبَادَةُ سَنَةٍ- صِيَامٍ نَهَارُهَا وَ قِيَامٍ لَيْلُهَا وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَى مِنَ الثَّوَابِ مِثْلَ مَا أَعْطَاهُ اللَّهُ الصَّابِرِينَ وَ دَاوُدَ النَّبِيَّ وَ يَعْقُوبَ وَ عِيسَى علیهم السلام يَا عَلِيُّ مَنْ كَانَ فِي خِدْمَةِ الْعِيَالِ فِي الْبَيْتِ وَ لَمْ يَأْنَفْ كَتَبَ اللَّهُ تَعَالَى اسْمَهُ فِي دِيوَانِ الشُّهَدَاءِ وَ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ ثَوَابَ أَلْفِ شَهِيدٍ وَ كَتَبَ لَهُ بِكُلِّ قَدَمٍ ثَوَابَ حِجَّةٍ وَ عُمْرَةٍ- وَ أَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَى بِكُلِّ عِرْقٍ فِي جَسَدِهِ مَدِينَةً فِي الْجَنَّةِ يَا عَلِيُّ سَاعَةٌ فِي خِدْمَةِ الْعِيَالِ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ أَلْفِ سَنَةٍ وَ أَلْفِ حَجٍّ وَ أَلْفِ عُمْرَةٍ وَ خَيْرٌ مِنْ عِتْقِ أَلْفِ رَقَبَةٍ وَ أَلْفِ غَزْوَةٍ وَ أَلْفِ عِيَادَةِ مَرِيضٍ وَ أَلْفِ جُمُعَةٍ وَ أَلْفِ جَنَازَةٍ وَ أَلْفِ جَائِعٍ يُشْبِعُهُمْ وَ أَلْفِ عَارٍ يَكْسُوهُمْ وَ أَلْفِ فَرَسٍ يُوَجِّهُهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَلْفِ دِينَارٍ يَتَصَدَّقُ عَلَى الْمَسَاكِينِ وَ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ يَقْرَأَ التَّوْرَاةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ الزَّبُورَ وَ الْفُرْقَانَ وَ مِنْ أَلْفِ أَسِيرٍ أَسَرَ فَأَعْتَقَهَا وَ خَيْرٌ لَهُ مِنْ أَلْفِ بَدَنَةٍ يُعْطِي لِلْمَسَاكِينِ وَ لَا يَخْرُجُ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى يَرَى مَكَانَهُ مِنَ الْجَنَّةِ يَا عَلِيُّ مَنْ لَمْ يَأْنَفْ مِنْ خِدْمَةِ الْعِيَالِ دَخَلَ الْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِسَابٍ يَا عَلِيُّ خِدْمَةُ الْعِيَالِ كَفَّارَةٌ لِلْكَبَائِرِ- وَ يُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ مُهُورُ حُورِ الْعِينِ وَ يَزِيدُ فِي الْحَسَنَاتِ وَ الدَّرَجَاتِ- يَا عَلِيُّ لَا يَخْدُمُ الْعِيَالَ إِلَّا صِدِّيقٌ أَوْ شَهِيدٌ أَوْ رَجُلٌ يُرِيدُ اللَّهُ بِهِ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَة».[16]
روايت است از اميرالمؤمنين عليه السلام كه فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه وآله بر ما داخل شد؛ در حالى كه فاطمه نزد ديك نشسته بود و من عدس در آن مي ريختم. آن سرور فرمود: يا ابو الحسن! عرض كردم: لبيك يا رسول اللَّه. فرمود: بشنو از من آنچه مي گويم؛ و نمي گويم، مگر از امر پروردگار خود. نيست مردى كه يارى كند زن خود را در خانه، الا آنكه باشد او را بهر مویى كه در بدن اوست، عبادت يك ساله كه روز آن روزه دار باشد و شب آن به قيام و بدهد او را خداى تعالى از ثواب، مثل آنچه داده است صابران را و داوود پيغمبر و يعقوب و عيسى عليهم السلام را. يا على! هر كه در خدمت عيال باشد در خانه و ننگ ندارد از آن، بنويسد نام او را خداى تعالى در ديوان شهيدان و بنويسد خدا از براى وى به هر روزى و شبى ثواب هزار شهيد و بنويسد از براى او به هر قدمى ثواب حجى و عمره ای و بدهد او را به هر رگى كه در بدن اوست، شهرى در بهشت. يا على! يك ساعت در خدمت خانه بهتر است از عبادت هزار ساله و هزار حج و هزار عمره و بهتر است از آزاد كردن هزار بنده و هزار جهاد و عيادت هزار بيمار و هزار جمعه و هزار جنازه و هزار گرسنه را سير كردن و هزار برهنه را پوشيدن و هزار اسير آوردن در راه خدا و بهتر است او را از هزار دينار صدقه دادن بر درويشان و بهتر است او را از خواندن تورات و انجيل و زبور و قرآن و از هزار اسير كه بخرد و آزاد گرداند آن را و بهتر است او را از هزار شتر كه بدهد بدرويشان و بيرون نرود از دنيا تا آنكه ببيند جاى خود را در بهشت. يا على! هر كه ننگ ندارد از خدمت عيال، داخل گرداند او را خدا در بهشت بي حساب. يا على! خدمت عيال كفاره گناهان كبيره است و باز مي نشاند غضب پروردگار را و مهر حور العين است و زياد مي گرداند حسنات و درجات را. يا على! خدمت نمي كند عيال را، مگر صديق يا شهيد يا مردي كه خدا خواهد برای وى خير دنيا و آخرت را».[17]
یکی از عوامل سعادت و شادابی خانواده، تقسیم کار و تعیین حدود و وظایف زن و شوهر است؛ «عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ، عَنِ السِّنْدِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِي الْبَخْتَرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ علیه السلام قَالَ تَقَاضَى عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ صلی الله علیه وآله إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فِي الْخِدْمَةِ فَقَضَى عَلَى فَاطِمَةَ بِخِدْمَةِ مَا دُونَ الْبَابِ وَ قَضَى عَلَى عَلِيٍّ علیه السلام بِمَا خَلْفَهُ قَالَ فَقَالَتْ فَاطِمَةُ ع فَلَا يَعْلَمُ مَا دَاخَلَنِي مِنَ السُّرُورِ إِلَّا اللَّهُ بِإِكْفَائِي رَسُولُ اللَّهِ ص تَحَمُّلَ رِقَابِ الرِّجَال»؛ [18] امام صادق علیه السلام از پدرش امام باقر علیه السلام نقل می کند که فرمودند: «حضرت امیر با حضرت زهرا علیهماالسلام راجع به تقسیم کار از پیامبر نظر خواستند. پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: کارهای تا دم درب خانه به عهده فاطمه و کارهای پشت درب خانه بر عهده ی علی باشد. حضرت زهرا فرمودند: از این تصمیمی که پیامبر گرفت و مرا از سروکار داشتن با مردها بی نیاز کرد، آنقدر شادمان شدم که جز خدا کسی نمی داند».
درست است که تعدد زوجات یکی از راههای جدی مقابله با مفاسد اجتماعی است، اما شرایط و مقررات خاص خودش را دارد که یکی از آنها عدالت رفتاری میان همسران است. قرآن کریم در این باره در آیه ی سوم سوره ی نساء هشدار داده است که اگر نمی توانی رعایت عدالت کنی، نباید چند زن اختیار کنی. امیرمومنان چون همسران متعدد داشتند، عدالت را دقیقاً میان آنها رعایت می نمودند. شبی نوبت یکی از آنها بود، حتی وضوی خود را هم در خانه ی او می گرفت؛ یعنی عدالت رفتاری را حتی در وضو گرفتن نیز رعایت می فرمودند.[19]
یکی از راههای مهم ایجاد عطوفت و مهربانی بین اعضای خانواده و جلب قلوب، هدیه دادن است که حضرت امیر از این نکته مهم نیز غافل نبوده اند؛ «قالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَطْرِفُوا أَهَالِيَكُمْ فِي كُلِّ جُمُعَةٍ بِشَيْ ءٍ مِنَ الْفَاكِهَةِ كَيْ يَفْرَحُوا بِالْجُمُعَة»؛[20]ِ «در هر روز جمعه مقداری میوه ی تازه برای اهل و عیال خود بخرید تا از جمعه خوشنود شوند»(تا نسبت به شعایر اسلامی احترام کرده محبتشان به دین زیاد شود).
1- حضرت امیر نه تنها در زمان حیات خود به فکر درآمد خانواده خویش بودند، با وصیت نامه ای درباره نخلستان ها منبع درآمدی را هم برای بعد از فوت خویش برای خانواده خود بجای گذاردند.
2- گناهان انسان بر رزق و روزی او تاثیر دارند و باعث کم شدن آن می شوند.
3- غیرت ورزی مردان یکی از راههای حفظ پاکدامنی زنان است؛ اما باید توجه داشت که استفاده نابجا از غیرت اثر عکس بجا می گذارد و باعث آلودگی دامن زنان می شود.
4- برای اصلاح رفتار زنان، تندی و خشونت جایی ندارد؛ اما حضرت می فرمایند: مدارا و چشم پوشی از خطاهای آنان باعث اصلاح رفتار آن ها خواهد شد.
5- حضرت امیر با مشغله ی فراوان اجتماعی که داشتند، در کار منزل به حضرت زهرا کمک می کردند.
محمدجواد رحمانی
[1] - دشتی ،امام علی و اخلاق اسلامی، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین ،ص79
[2] - شيخ مفيد،أمالي المفيد، وفات مؤلف: 413 ق ،ناشر: كنگره شيخ مفيد،ص222
[3] - ثقة الاسلام كلينى، الكافي، 8 جلد، دار الكتب الإسلامية تهران، 1365 هجرى شمسى الكافي،ج8/ص18
[4] - حسن بن ابى الحسن ديلمى، إرشاد القلوب، دو جلد در يك مجلد، انتشارات شريف رضى، 1412 هجرى قمرى/ ج1 ص 119
[5] - شيخ صدوق، الخصال، دو جلد در يك مجلد، انتشارات جامعه مدرسين قم، 1403 هجرى قمرى/ج2 ص 616
[6] - شوری آیه 30
[7] - کافی 5/518(ثقة الاسلام كلينى، الكافي، 8 جلد، دار الكتب الإسلامية تهران، 1365 هجرى شمسى)
[8] - امام على بن ابى طالب عليه السلام، نهج البلاغه، 1 جلد، انتشارات دار الهجره قم /نامه 31
[9] - علامه مجلسى، بحار الأنوار، 110 جلد، مؤسسة الوفاء بيروت - لبنان، 1404 هجرى قمرى / ج100 ص 242
[10] - امام على بن ابى طالب عليه السلام، نهج البلاغه، 1 جلد، انتشارات دار الهجره قم /خطبه 80
[11] - علامه مجلسى، بحار الأنوار، 110 جلد، مؤسسة الوفاء بيروت - لبنان، 1404 هجرى قمرى / ج76 ص 115
[12] - امام على بن ابى طالب عليه السلام، نهج البلاغه، 1 جلد، انتشارات دار الهجره قم / نامه 31
[13] - شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، 4 جلد، انتشارات جامعه مدرسين قم، 1413 هجرى قمرى/ ج3 ص556
[14] - شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، 4 جلد، انتشارات جامعه مدرسين قم، 1413 هجرى قمرى/ ج3 ص556
[15] - ثقة الاسلام كلينى، الكافي، 8 جلد، دار الكتب الإسلامية تهران، 1365 هجرى شمسى /ج5 ص 86
[16] - تاج الدين شعيرى، جامع الأخبار، قرن ششم ، زبان: عربى ، تعداد جلد: 1 ، انتشارات رضى ، قم ، سال چاپ: 1405 ق ،چاپ: اول ص 102
[17] - شرف الدين خويدكى ، كاشف الاستار در ترجمه جامع الاخبار، ،تعداد جلد: 1، ناشر: كتاب فروشى اسلاميه ، تهران ، 1388 ق ،چاپ: اول ص 105
[18] - محدث نورى، مستدرك الوسائل، 18 جلد، مؤسسه آل البيت عليهم السلام قم، 1408 هجرى قمرى/ج 13 ص 48
[19] - دشتی/ امام علی و اخلاق اسلامی /موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین/ص304
[20] - علامه مجلسى، بحار الأنوار، 110 جلد، مؤسسة الوفاء بيروت - لبنان، 1404 هجرى قمرى/ج101 ص 73