حکمت 341 نهج البلاغه : الگوی انسان كامل

حکمت 341 نهج البلاغه : الگوی انسان كامل

متن اصلی حکمت 341 نهج البلاغه

موضوع حکمت 341 نهج البلاغه

ترجمه مرحوم فیض

ترجمه مرحوم شهیدی

شرح ابن میثم

ترجمه شرح ابن میثم

شرح مرحوم مغنیه

شرح شیخ عباس قمی

شرح منهاج البراعة خویی

شرح لاهیجی

شرح ابن ابی الحدید

شرح نهج البلاغه منظوم

متن اصلی حکمت 341 نهج البلاغه

341 وَ قَالَ عليه السلام مَنْ نَظَرَ فِي عَيْبِ نَفْسِهِ اشْتَغَلَ عَنْ عَيْبِ غَيْرِهِ وَ مَنْ رَضِيَ بِرِزْقِ اللَّهِ لَمْ يَحْزَنْ عَلَى مَا فَاتَهُ وَ مَنْ سَلَّ سَيْفَ الْبَغْيِ قُتِلَ بِهِ وَ مَنْ كَابَدَ الْأُمُورَ عَطِبَ وَ مَنِ اقْتَحَمَ اللُّجَجَ غَرِقَ وَ مَنْ دَخَلَ مَدَاخِلَ السُّوءِ اتُّهِمَ وَ مَنْ كَثُرَ كَلَامُهُ كَثُرَ خَطَؤُهُ وَ مَنْ كَثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَيَاؤُهُ وَ مَنْ قَلَّ حَيَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ وَ مَنْ نَظَرَ فِي عُيُوبِ النَّاسِ فَأَنْكَرَهَا ثُمَّ رَضِيَهَا لِنَفْسِهِ فَذَلِكَ الْأَحْمَقُ بِعَيْنِهِ (وَ الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا يَنْفَدُ«») وَ مَنْ أَكْثَرَ مِنْ ذِكْرِ الْمَوْتِ رَضِيَ مِنَ الدُّنْيَا بِالْيَسِيرِ وَ مَنْ عَلِمَ أَنَّ كَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ كَلَامُهُ إِلَّا فِيمَا يَعْنِيهِ

موضوع حکمت 341 نهج البلاغه

الگوى انسان كامل

(اخلاقى، معنوى)

ترجمه مرحوم فیض

341- امام عليه السّلام (در سود و زيان برخى از خوها) فرموده است 1- هر كه در عيب (بدى) خويش بنگرد از عيب ديگرى باز ماند (چون به اصلاح زشتيهاى خود پرداخته به ديگران نمى رسد) 2- و هر كه به روزى كه خدا داده خوشنود باشد بآنچه از دست داده اندوهگين نشود (چون آنچه شخص بيابد و در چنگش بماند نشانه آنست كه روزى او همان بوده است، و آنچه جست و نيافت يا يافت و از دست داد نشانه آنست كه روزيش نبوده، پس اندوه خوردن بر نيافتن يا از دست دادن پس از يافتن دليل بر راضى نبودن به روزى مقدّر است) 3- و هر كه شمشير ستم (از غلاف) بيرون كشد (بسيار ستم كند) بهمان شمشير كشته شود (علاوه بر كيفر آخرت در دنيا هم تباه گردد) 4- و هر كه (بى اسباب) در كارها (ى دشوار) بكوشد و رنج كشد (با قضاء و قدر آويخته) هلاك شود، 5- و هر كه خود را در گردابهاى سختى و رنج بيفكند (با ناتوانى بكار بزرگ دست اندازد) غرق گردد (از بين برود) 6- و هر كه در جاهاى بد داخل شود مردم باو بد گمان گردند (هر چند كار بدى انجام نداده باشد) 7- و هر كه پر گويد خطاء و اشتباه بسيار كند (چون در گفتار انديشه بكار نبرد) و هر كه خطاء بسيار كند شرمش كم شود (چون كار زشت پيشه او ميشود) و هر كه شرمش كم شود پرهيزكارى و دورى از گناهش كم گردد (چون بى شرم از انجام هر كار ناشايسته باك ندارد) و هر كه پرهيزكاريش كم شود دلش مى ميرد (از رحمت خدا دور گردد، زيرا زنده دل بودن بسته بپرهيز از گناه است) و هر كه دلش بميرد داخل آتش شود (چون بهشت جاويد و رحمت خدا براى دل مرده نيست) 8- و هر كه در زشتيهاى مردم نگريسته و آنها را نپسندد و براى خود بخواهد پس او همان احمق و نفهم است (زيرا مخالفت با آنچه راست و درست دانسته نموده كه از نفهمى و كم خردى است) 9- و قناعت (خورسند بودن به بهره خود) دارائى است كه نيست نگردد، 10- و هر كه مرگ را بسيار ياد نمايد به اندك از دنيا خوشنود باشد (چون غفلت از مرگ حرص بدنيا مى آورد) 11- و هر كه بداند گفتار او از روى كردار او است (آنچه مى گويد بآن رفتار مى نمايد) گفتارش كم گردد مگر در آنچه بآن تصميم گرفته و اهميّت مى دهد.

( . ترجمه وشرح نهج البلاغه(فیض الاسلام)، ج 6 ، صفحه ی 1250)

ترجمه مرحوم شهیدی

349 [و فرمود:] آن كه به عيب خود نگريست، ننگريست كه عيب ديگرى چيست، و آن كه به روزى خدا خرسندى نمود، بر آنچه از دستش رفت اندوهگين نبود، و آن كه تيغ ستم آهيخت، خون خود بدان بريخت، و آن كه در كارها خود را به رنج انداخت، خويشتن را هلاك ساخت، و آن كه بى پروا به موجها در شد غرق گرديد، و آن كه به جايهاى بدنام در آمد بدنامى كشيد، و هر كه پر گفت راه خطا بسيار پوييد، و آن كه بسيار خطا كرد شرم او كم، و آن كه شرمش كم پارسايى اش اندك هم، و آن كه پارسايى اش اندك، دلش مرده است، و آن كه دلش مرده است راه به دوزخ برده. و آن كه به زشتيهاى مردم نگرد و آن را ناپسند انگارد سپس چنان زشتى را براى خود روا دارد نادانى است و چون و چرايى در نادانى او نيست، و قناعت مالى است كه پايان نيابد، و آن كه ياد مرگ بسيار كند، از دنيا به اندك خشنود شود، و آن كه دانست گفتارش از كردارش به حساب آيد، جز در آنچه به كار اوست زبان نگشايد.

( . ترجمه نهج البلاغه شهیدی، ص 423)

شرح ابن میثم

330- و قال عليه السّلام: أربع عشر كلمة:

مَنْ نَظَرَ فِي عَيْبِ نَفْسِهِ اشْتَغَلَ عَنْ عَيْبِ غَيْرِهِ- وَ مَنْ رَضِيَ بِرِزْقِ اللَّهِ لَمْ يَحْزَنْ عَلَى مَا فَاتَهُ- وَ مَنْ سَلَّ سَيْفَ الْبَغْيِ قُتِلَ بِهِ- وَ مَنْ كَابَدَ الْأُمُورَ عَطِبَ- وَ مَنِ اقْتَحَمَ اللُّجَجَ غَرِقَ- وَ مَنْ دَخَلَ مَدَاخِلَ السُّوءِ اتُّهِمَ- وَ مَنْ كَثُرَ كَلَامُهُ كَثُرَ خَطَؤُهُ- وَ مَنْ كَثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَيَاؤُهُ- وَ مَنْ قَلَّ حَيَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ- وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ- وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ- وَ مَنْ نَظَرَ فِي عُيُوبِ النَّاسِ فَأَنْكَرَهَا- ثُمَّ رَضِيَهَا لِنَفْسِهِ فَذَلِكَ الْأَحْمَقُ بِعَيْنِهِ- وَ مَنْ أَكْثَرَ مِنْ ذِكْرِ الْمَوْتِ- رَضِيَ مِنَ الدُّنْيَا بِالْيَسِيرِ- وَ مَنْ عَلِمَ أَنَّ كَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ- قَلَّ كَلَامُهُ إِلَّا فِيمَا يَعْنِيهِ

أحدها: من نظر في عيب نفسه اشتغل عن غيب غيره.

لأنّه إنّما يذكر عيب الغير غالبا في معرض الافتخار عليه بالبراءة من ذلك العيب فإذا نظر إلى مثله من نفسه شغله اعتبار ذلك النقصان فيها عن الاشتغال بنقصان غيره و النظر فيه.

الثانية: و من رضى برزق اللّه لم يحزن على ما فاته.

و ذلك أنّ الحزن على ما فات مستلزم لعدم القناعة و الرضى بالحاصل من الرزق فعدم ذلك اللازم مستلزم لعدم ملزومه و هو الحزن على الفائت.

الثالثة: و من سلّ سيف البغى قتل به.

و هو كناية عن الظلم، و ظاهر أنّ الظلم سبب لهلاك الظالم. و قد سبق بيانه مرارا.

الرابعة: و من كابد الامور عطب

أى من قاساها بنفسه استعدّ بها للهلاك.

الخامسة: و من اقتحم اللجج غرق.

و استعار لفظ اللجج للامور العظام كالحروب و تدبير الدول، و لفظ الغرق للهلاك.

السادسة: و من دخل مداخل السوءاتّهم.

لأنّها مظنّة التهمة و دخولها من الأمارات الموجبة للظنّ كمعاشرة الفسّاق و نحوه.

السابعة: و من كثر كلامه كثر خطأه.

لأنّه قد مرّ أنّ كمال العقل مستلزم لقلّة الكلام فيكون كثرة الكلام مستلزما لنقصان العقل المستلزم لكثرة الخطأ و القول من غير تروّ و تثبّت.

الثامنة: و من كثر خطأه قلّ حياؤه

لأنّك علمت أنّ الحياء هو أن يحسّن الارتداع عن الامور الّتي يقبح تعاطيها و الإقدام عليها لملاحظته ما ينتج من ارتكابها من قبح الاحدوثة. و الإقدام على الخطأ بكثرة الكلام ينافي الارتداع عن تلك الامور و هو من جملتها.

التاسعة: و من قلّ حياؤه قلّ ورعه.

لأنّ الورع هو لزوم الأعمال الجميلة و الوقوف على حدودها دون الرذائل. و الحياء منها. فقلّة الحياء مستلزم لقلّة الورع. و ربّما فسرّ الورع بالوقوف عن المحارم، و ظاهر أنّ قلّة الحياء أيضا مظنّة للإقدام على المحارم فكانت مظنّة لقلّة الورع فأقام الشي ء مقام مظنّة الشي ء و حكم به.

العاشرة: و من قلّ ورعه مات قلبه

أى لمّا كانت الفضيلة هى حياة القلب استعار لعدمها أو قلّتها فيه لفظ الموت باعتبار عدم انتفاعه بها كخروج الميّت عن الانتفاع بالحياة.

الحادية عشر: و من مات قلبه دخل النار.

لأنّ المزحزح له عنها إلى الجنّة هو استكماله بالفضيلة فإذا فقدها فالنار موعده، و الكلام في صورة قياس مفصول نتيجته أنّ من كثر كلامه دخل النار. و هو تنفير عن كثرة الكلام.

الثانية عشر: و من نظر في عيوب الناس فأنكرها ثمّ رضيها لنفسه فذلك الأحمق بعينه.

و وجه الحمق أنّ كونه منكرا لها من غيره يستلزم كون الرأى الحقّ أن لا يفعلها، و رضاه بها لنفسه مخالفة للرأي الحقّ له و خروج عن المصلحة لنفسه و ذلك حمق و نقصان ظاهر في العقل. و الألف و اللام في الحمق يفيد حصره في المشار إليه، و لذلك أكّده بعينه.

الثالثة عشر: و من أكثر من ذكر الموت رضى من الدنيا باليسير.

لأنّ الغرض من طلب الكثير منها الاستمتاع و الالتذاذ به و ذكر الموت كاسر لذلك الالتذاذ و مبغّض له.

الرابعة عشر: و من علم أنّ كلامه من عمله قلّ كلامه إلّا فيما يعنيه.

و ذلك أنّ العالم بذلك يرتّب قياسا هكذا: الكلام عمل، و الأعمال موأخذ على ما لا يعنى منها. فينتج أنّ الكلام مؤاخذ على ما لا يعنى منه. و ذلك موجب للاقتصار على ما يعنى منه.

( . شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 412 - 414)

ترجمه شرح ابن میثم

330- امام (ع) فرمود: (چهارده كلمه)

مَنْ نَظَرَ فِي عَيْبِ نَفْسِهِ اشْتَغَلَ عَنْ عَيْبِ غَيْرِهِ- وَ مَنْ رَضِيَ بِرِزْقِ اللَّهِ لَمْ يَحْزَنْ عَلَى مَا فَاتَهُ- وَ مَنْ سَلَّ سَيْفَ الْبَغْيِ قُتِلَ بِهِ- وَ مَنْ كَابَدَ الْأُمُورَ عَطِبَ- وَ مَنِ اقْتَحَمَ اللُّجَجَ غَرِقَ- وَ مَنْ دَخَلَ مَدَاخِلَ السُّوءِ اتُّهِمَ- وَ مَنْ كَثُرَ كَلَامُهُ كَثُرَ خَطَؤُهُ- وَ مَنْ كَثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَيَاؤُهُ- وَ مَنْ قَلَّ حَيَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ- وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ- وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ- وَ مَنْ نَظَرَ فِي عُيُوبِ النَّاسِ فَأَنْكَرَهَا- ثُمَّ رَضِيَهَا لِنَفْسِهِ فَذَلِكَ الْأَحْمَقُ بِعَيْنِهِ- وَ الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا يَنْفَدُ- وَ مَنْ أَكْثَرَ مِنْ ذِكْرِ الْمَوْتِ- رَضِيَ مِنَ الدُّنْيَا بِالْيَسِيرِ- وَ مَنْ عَلِمَ أَنَّ كَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ- قَلَّ كَلَامُهُ إِلَّا فِيمَا يَعْنِيهِ

ترجمه

«هر كس به عيب خود بنگرد از عيب ديگران بازماند. و هر كه به روزى خدا داده قانع باشد، به آنچه از دست داده غمگين نمى شود. و هر كس شمشير ستم بر آورد با همان شمشير كشته شود. و هر كس در كارها خود را رنج دهد، هلاك شود. و هر كس خود را در گردابهاى زندگى اندازد، غرق شود. و هر كه به جاهاى بد رود، متهم شود. و هر كس پر حرفى كند، اشتباهش زياد شود. و هر كس زياد مرتكب اشتباه گردد، كم شرم شود. و هر كس كم شرم باشد، پرهيزگارى اش اندك است و هر كس پرهيزگارى اش اندك باشد، دلش مى ميرد، و آن كه دلش بميرد، داخل آتش دوزخ گردد. و هر كس به بديهاى مردم بنگرد و آنها را نپسندد و باز آنها را براى خود بخواهد، اين همان احمق و نادان است. و هر كس زياد به ياد مرگ باشد، به اندك دنيا دلخوش گردد. و هر كس بداند كه گفتارش برخاسته از كردار اوست، كمتر سخن گويد مگر در باره آنچه لازم مى بيند.»

شرح

1- هر كس به عيب خود بنگرد از عيب ديگران بازماند، از آن رو كه عيب ديگران را به خاطر افتخار خود كه او چنين عيبى را ندارد، بازگو مى كند. پس اگر چنان عيبى را در خود ببيند، توجّه به كاستى خود، او را از پرداختن به كاستى ديگران و توجّه به آن، باز مى دارد.

2- هر كه به روزى خدا داده راضى باشد، به آنچه از دست داده غم نمى خورد، توضيح آن كه غم خوردن براى از دست رفته، برخاسته از نداشتن قناعت و عدم رضايت به روزى موجود است پس عدم لازم، مستلزم عدم ملزوم، يعنى غم خوردن براى از دست رفته است.

3- هر كس شمشير ستم بركشد با همان شمشير كشته شود، كنايه از ستمكارى است بديهى است كه ستم باعث نابودى ستمكار است. اين مطلب در چند جا گذشت.

4- و هر كس در كارها خود را به زحمت اندازد، هلاك شود، يعنى كسى كه به خود سختى و مشقّت دهد، خود را در معرض هلاكت قرار داده است.

5- هر كس خود را در گردابهاى درياى زندگى اندازد غرق شود. كلمه لجج را براى كارهاى مهم مانند جنگها و تدبير حكومتها، و لفظ غرق را براى هلاك شدن، استعاره آورده است.

6- هر كس در جاهاى بد قدم گذارد، متّهم شود، زيرا آن جاها محلّ تهمت و ورود به آن جاها از نشانه هايى است كه باعث بدگمانى مى شود، مانند معاشرت با بدكاران و امثال آن.

7- و هر كس پر حرفى كند، خطايش زياد باشد، زيرا قبلا گذشت كه كمال عقل مستلزم كم حرفى است، بنا بر اين پر حرفى مستلزم نقصان عقل است و نقصان عقل نيز مستلزم خطاى زياد و گفتار بدون انديشه و تدبير است.

8- و هر كس زياد مرتكب اشتباه شود، كم شرم باشد، زيرا دانستى كه شرم همان چيزى است كه بخوبى جلو انجام كارهايى را مى گيرد كه انجام و اقدام بر آنها- به دليل پيامد ناروايشان- زشت است. و اقدام بر خطا وسيله پرحرفى با خوددارى از آن امور و از جمله خود پرحرفى، منافات دارد.

9- هر كس كم شرم باشد، پرهيزگارى اش اندك گردد. زيرا كه پرهيزگارى عبارت است از پايبند بودن بر كارهاى خوب و از مرز كارهاى شايسته به ناشايستها تجاوز نكردن، و از جمله كارهاى نيك شرم داشتن است. پس كم شرمى مستلزم كمى پرهيزگارى است. و بسا كه ورع را به خوددارى از محارم تفسير كرده اند. و بديهى است كه كم شرمى نيز زمينه اى است براى ارتكاب كارهاى حرام، و در نتيجه زمينه براى كم بودن ورع است، پس امام (ع) شي ء (ورع) را، جاى زمينه شي ء قرار داده و بدان نيز حكم كرده است.

10- هر كس پرهيزگارى اش اندك باشد، دلش مى ميرد، يعنى چون فضيلت، باعث زنده بودن دل است، نبودن ورع و يا كمى آن را استعاره براى مردن دل آورده است، كلمه مردن به خاطر بى فايده بودن چنان دلى است. همان طورى كه مرده از سود زندگى بى بهره مى شود.

11- و هر كه دلش بميرد وارد آتش دوزخ گردد، زيرا باعث انتقال انسان از آتش جهنّم به بهشت، همان آراسته شدن به فضيلت است، بنا بر اين اگر داراى فضيلت نبود، وعده گاهش آتش دوزخ است. اين عبارت به صورت قياس مفصولى است و نتيجه آن اين است كه هر كس پر حرف باشد، وارد آتش دوزخ گردد. و اين عبارت براى برحذر داشتن از پرحرفى آمده است.

12- و هر كس به بديهاى مردم بنگرد و آنها را نپسندد، و بعد آنها را براى خود بخواهد و بپسندد، اين شخص احمق است، و دليل نادانى او آن است كه اين صفات را از ديگران بد دانستن مستلزم داشتن انديشه صحيح و انجام ندادن آنهاست، و از طرفى خواستن و پسنديدن آنها براى خود، خلاف انديشه درست و بيرون شدن از مصلحت انديشى براى خويشتن است و اين خود، نادانى و كاستى آشكار در عقل اوست. الف و لام در الحمق افاده حصر در شخص مورد نظر دارد، و از آن رو با كلمه بعينه مورد تأكيد قرار داده است.

13- هر كس مرگ را زياد ياد كند، به اندك دنيا دل خوش دارد. زيرا هدف از فزون خواهى بهره بردارى و كامجويى از دنياست و ياد مرگ، اين كامجويى را در هم شكسته و تلخ مى كند.

14- و هر كس بداند كه گفتارش برخاسته از رفتار اوست، جز در موارد لزوم، سخن اندك گويد، توضيح آن كه آگاه بر اين مطلب، چنين قياسى را ترتيب مى دهد: گفتار، خود عملى است، و هر عملى مورد مؤاخذه قرار مى گيرد كه چرا بيهوده بوده است، پس نتيجه مى گيرد كه گفتار اگر بى هدف باشد مورد مؤاخذه است، و اين باعث مى شود كه بر سخن لازم بسنده كند.

( . ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 699 - 702)

شرح مرحوم مغنیه

348- من نظر في عيب نفسه اشتغل عن عيب غيره. و من رضي برزق اللّه لم يحزن على ما فاته. و من سلّ سيف البغي قتل به. و من كابد الأمور عطب. و من اقتحم اللّجج غرق. و من دخل مداخل السّوء اتّهم. و من كثر كلامه كثر خطؤه. و من كثر خطؤه قلّ حياؤه. و من قلّ حياؤه قلّ ورعه. و من قلّ ورعه مات قلبه. و من مات قلبه دخل النّار. و من نظر في عيوب النّاس فأنكرها ثمّ رضيها لنفسه فذاك الأحمق بعينه. و القناعة مال لا ينفد، و من أكثر من ذكر الموت رضي من الدّنيا باليسير. و من علم أنّ كلامه من عمله قلّ كلامه إلّا فيما يعنيه.

المعنى

من عرف نفسه و عيوبها، و حاول التخلص منها- يستحيل في حقه أن يذكر عيوب غيره، و يعيّره بما هو فيه، و من تنازل عن الطمع و الشره فقد أراح نفسه من الهموم و المتاعب، و وقاها شر الرذائل و المآثم، أما الظالم فله يوم و لو بعد حين، و من أثار الفتن و الشغب و الحروب- أحرقته بنارها، و من وضع نفسه مواضع التهمة فلا يلومن إلا نفسه.

(و من كثر كلامه كثر خطأه). سبب الخطأ الحركة، و من لا يقول و لا يفعل لا يخطى ء بطبيعة الحال، و معنى هذا ان كثرة الخطأ في الكلام تقاس بكثرة دوران اللسان و ثرثرته، و ان كثرة الخطأ في الأفعال تقاس بكثرة الحركات و الاندفاعات بلا وعي (و من كثر خطؤه) اعتاد عليه، و صار له طبيعة ثانية، و من كان كذلك (قلّ حياؤه) حيث لا ضمير يحاسبه على شي ء (و من قلّ حياؤه قل ورعه) لأن الحياء من الايمان، و لا ايمان لمن لا حياء له، و العكس بالعكس (و من قلّ ورعه مات قلبه). من لا يتورع عن شي ء لا يشعر بالمسئولية، و هذا هو موت القلب بالذات.

و بعد، فقد علّمتنا التجربة ان الذين يتكلمون كثيرا لا يفعلون شيئا، و انه حيث يوجد الضعف و الفراغ توجد الثرثرة و الكلام الفارغ، و من أراد شاهدا على ذلك فليستمع الى قادة العرب و أقوالهم و اذا عاتهم، و ما يقولون و يقررون في المؤتمرات و الحفلات.

(و من مات قلبه دخل النار) حيث لا وازع له و لا رادع عن الأسواء و الأوباء (و من نظر في عيوب الناس).. من فعل ما ينكره على غيره فقد أقام الدليل من نفسه على انه مجرم.. و هذا هو الجنون بعينه (و القناعة مال لا ينفد) تقدم بالحرف الواحد في الحكمة 57 و تكرر في الحكمة 228 و غيرها (و من أكثر من ذكر الموت رضي من الدنيا باليسير) لأن ذكره يميت الشهوات و يحقر الدنيا (و من علم ان كلامه إلخ).. الكلام يدرك بحاسة السمع، و كل ما يدرك بإحدى الحواس الخمس فهو مادة حتى النور، و اذن فلا فرق بين الكلام و بين سائر الأعمال من حيث نسبتها الى الفاعل و من حيث الثواب و العقاب. و قال كاتب و عالم فرنسي: «إن أسلوب الانسان هو الانسان». (إلا فيما يعنيه) أي ينفعه كما انه لا يعمل إلا ما يعود عليه بالخير و الصلاح. و كل ذلك تقدم أكثر من مرة.

( . فی ضلال نهج البلاغه، ج 4، ص 419 و 420)

شرح شیخ عباس قمی

318- من نظر في عيب نفسه اشتغل عن عيب غيره، و من رضي برزق اللّه لم يحزن على ما فاته، و من سلّ سيف البغي قتل به، و من كابد الامور عطب، و من اقتحم اللّجج غرق، و من دخل مداخل السّوء اتّهم، و من كثر كلامه كثر خطؤه، و من كثر خطؤه قلّ حياؤه، و من قلّ حياؤه قلّ ورعه، و من قلّ ورعه مات قلبه، و من مات قلبه دخل النّار، و من نظر في عيوب غيره«»، فأنكرها، ثمّ رضيها لنفسه، فذلك الأحمق بعينه. و القناعة مال لا ينفد، و من أكثر من ذكر الموت رضي من الدّنيا باليسير، و من علم أنّ كلامه من عمله قلّ كلامه إلّا فيما يعنيه.«» تلك عشرة كاملة، رابعها: «من كابد الأمور عطب، و من اقتحم اللجج غرق»، أي من قاساها بنفسه استعدّ بها للهلاك. مثل هذا قول القائل:

من حارب الأيّام أصبح رمحه قصدا و أصبح سيفه مفلولا

«» و سادسها: «من كثر كلامه... الى قوله: دخل النار»، هذا تنفير عن المنطق الزائد، و ما فيه من المحذور.

و كان يقال: قلّما سلم مكثار، أو أمن من عثار.«» و عاشرها: من علم أنّ كلامه... إلى آخره، لا ريب أنّ الكلام عمل من الأعمال، و فعل من الأفعال، فكما يستهجن من الإنسان أن لا يزال يحرّك رأسه أو يده و إن كان عابثا، كذلك يستهجن أن لا يزال يحرّك لسانه فيما هو عبث، أو يجري مجرى العبث.

( . شرح حکم نهج البلاغه، ص235-237)

شرح منهاج البراعة خویی

(335) و قال عليه السّلام: من نظر في عيب نفسه اشتغل عن عيب غيره، و من رضى برزق اللَّه لم يحزن على ما فاته، و من سلّ سيف البغي قتل به، و من كابد الأمور عطب، و من اقتحم اللّجج غرق و من دخل مداخل السّوء اتهم، و من كثر كلامه كثر خطؤه، و من كثر خطؤه قلّ حياؤه، و من قلّ حياؤه قلّ ورعه، و من قلّ ورعه مات قلبه، و من مات قلبه دخل النّار، و من نظر في عيوب النّاس فأنكرها ثمّ رضيها لنفسها فذلك الأحمق بعينه، و من أكثر من ذكر الموت رضى من الدّنيا باليسير، و من علم أنّ كلامه من عمله قلّ كلامه إلّا فيما يعنيه.

اللغة

(كابدت) الأمر: إذا قاسيت شدّته- الصحاح- (عطب) من باب تعب: هلك- مجمع البحرين.

المعنى

عدّ عليه السّلام في هذه الحكمة أربع عشرة كلمة في الاداب و الأخلاق و ما يلزم لكلّ فرد أن يراقبها و يراعيها لتحصيل السعادة و الرّاحة في الدّنيا و الاخرة، و قد أضاف إليها في الشرح المعتزلي كلمة اخرى و هى «و القناعة مال لا ينفد» قبل قوله عليه السّلام: و من أكثر من ذكر الموت- إلخ. فمن نظر في عيب نفسه لا فرصة له أن ينظر إلى عيب غيره أو لا يرى عيب غيره عيبا لما رأى نفسه مبتليا به، و من رضي بما رزقه اللَّه لم يحزن على ما فات منه لعلمه أنّه ليس من رزقه، و سلّ السّيف بالبغى و الطغيان يوجب حروبا و منازعات تتّسع حتى تشمل من أجّج نارها، و من تحمّل مشقّات قاسية في الامور تفني قواه شيئا فشيئا حتى يهلك، و من ألقى نفسه في الامور الهامّة كالحروب و الخصومات يغرق فيها و يهلك و من يدخل في موارد السوء يتّهم بالسوء، و كثرة الكلام موجب للخطأ الكثير و الاصرار على الخطأ يسلب الحياء و الورع، و القلب الفارغ من الورع ميّت عن ذكر اللَّه و نسيان اللَّه موجب لدخول النار. و من أنكر العيوب في النّاس و رضيها لنفسه فلا عقل له و هو الأحمق بعينه و تذكّر الموت حالا بعد حال يرضى بما تيسّر له من الدّنيا، و من يحسب كلامه من عمله المأخوذ به يقلّ كلامه.

الترجمة

هر كه در عيب خود نگرد عيب ديگرانش از نظر برود، هر كس بروزي مقدّر خدا خشنود باشد اندوه از دست رفته را نخورد، هر كه تيغ ستم از نيام كشد با همان كشته شود، هر كه خود را دچار كارهاى سخت و ناهموار سازد هلاك گردد، هر كس خود را در گردابهاى هولناك اندازد غرق شود، هر كس در جاهاى بدنام در آيد متّهم گردد، هر كس پر گويد بسيار بخطا رود، و هر كه پر خطا كرد كم شرم شود و هر كس شرمش اندك شد پارسائيش كم شود، و هر كه پارسائى را از دست داد دلش مرده شود و دل مرده بدوزخ رود. هر كس عيب مردم ديد و بر آنها نپسنديد و سپس همان را بر خود پسنديد بعينه أحمق است، هر كس پر ياد مرگ كند باندك دنيا خشنود باشد، هر كس بداند گفتارش از كردار او است و مورد بازخواست است كمتر سخن كند جز در آنچه بكارش آيد

  • هر كه بر عيب خويش چشم نهادعيب مردم نيايدش در ياد
  • هر كه روزى ز حق بشادى خوردهر چه از دست داد غصّه نخورد
  • هر كه تيغ ستم كشد ز نيامكشته گردد بدان چه صبح و چه شام
  • هر كه در كارهاي سخت اندربهلاكت رسد بگير خبر
  • هر كه خود را فكند در گردابمى شود غرقه و فنا در آب
  • هر كه در جاى بد رود بى شكمتّهم گردد ار چه هست ملك
  • هر كه پرگو است پر خطا باشدپر خطا مرد بيحيا باشد
  • بيحيا پارسا نشايد بوددل نا پارسا بميرد زود
  • چون دلى مرد دوزخى گرددنتواند ديگر بخويش رسد
  • احمق آن كس كه عيب بر مردمديد و آنرا بخود نمايد گم
  • هر كه پر ياد مرگ كرد بكمخوش بود زين جهان پر ماتم
  • هر كه گفتش شمارد از عملشگفته كوتاه سازد و بيغش

( . منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، ج 21، ص 432 - 434)

شرح لاهیجی

(383) و قال (- ع- ) من نظر فى عيب نفسه اشتغل عن عيب غيره و من رضى برزق اللّه لم يحزن على ما فاته و من سلّ سيف البغى قتل به و من كابد الأمور عطب و من اقتحم اللّجج غرق و من دخل مداخل السّوء اتّهم و من كثر كلامه كثر خطائه و من كثر خطائه قلّ حيائه و من قلّ حيائه قلّ ورعه و من قلّ ورعه مات قلبه و من مات قلبه دخل النّار و من نظر فى عيوب النّاس فانكرها ثمّ رضيها لنفسه فذلك الاحمق بعينه و القناعة مال لا ينفد و من اكثر ذكر الموت رضى من الدّنيا باليسير و من علم كلامه من عمله قلّ كلامه الّا فيما يعنيه يعنى و گفت (- ع- ) كه كسى كه نگاه كند در عيب نفس خود روى گرداند از گفتن عيب غير خود و كسى كه راضى شد بروزى دادن خدا اندوهناك نمى شود بر چيزى كه فوت كرده است از او در نيافته است از روزى و كسى كه كشيد شمشير ستم كردن را كشته مى شود البتّه بشمشير ستم و كسى كه رنج كشيد در ارتكاب كارها هلاكشد و كسى كه بقوّت داخل وسطهاى دريا شد غرق گشت و كسى كه داخل شد در مواضع دخول بدكارى تهمت زده شد و كسى كه بسيار شد سخن گفتن او بسيار شد خطاء كردن او و كسى كه بسيار شد خطاء كردن او كم شود حياء او و كسى كه كم شود حياء او گم شود پرهيزكارى او و كسى كه كم شود پرهيزكارى او مى ميرد دل او و سلب مى شود از او حيات علم و معرفت و كسى كه بميرد دل او داخل شود در اتش جهنّم و كسى كه نگاه كند در عيبهاى مردمان پس راضى نشد از براى ايشان پس راضى شد بان عيوب از براى نفس خود پس آن كس است احمق در ذات خود قناعت كردن ماليست كه نيست نشود و كسى كه بسيار بخاطر بياورد مرگ را خوشنود شود باندكى از دنيا و كسى كه دانست كه گفتار او از جهة كردار بانست اندك باشد گفتار او مگر در چيزى كه اهتمام داشته باشد در ان

( . شرح نهج البلاغه نواب لاهیجی، ص 323)

شرح ابن ابی الحدید

355: مَنْ نَظَرَ فِي عَيْبِ نَفْسِهِ اشْتَغَلَ عَنْ عَيْبِ غَيْرِهِ- وَ مَنْ رَضِيَ بِرِزْقِ اللَّهِ لَمْ يَحْزَنْ عَلَى مَا فَاتَهُ- وَ مَنْ سَلَّ سَيْفَ الْبَغْيِ قُتِلَ بِهِ- وَ مَنْ كَابَدَ الْأُمُورَ عَطِبَ- وَ مَنِ اقْتَحَمَ اللُّجَجَ غَرِقَ- وَ مَنْ دَخَلَ مَدَاخِلَ السُّوءِ اتُّهِمَ- وَ مَنْ كَثُرَ كَلَامُهُ كَثُرَ خَطَؤُهُ- وَ مَنْ كَثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَيَاؤُهُ- وَ مَنْ قَلَّ حَيَاؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ- وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ- وَ مَنْ مَاتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النَّارَ- وَ مَنْ نَظَرَ فِي عُيُوبِ غَيْرِهِ فَأَنْكَرَهَا- ثُمَّ رَضِيَهَا لِنَفْسِهِ فَذَلِكَ الْأَحْمَقُ بِعَيْنِهِ- وَ الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا يَنْفَدُ- وَ مَنْ أَكْثَرَ مِنْ ذِكْرِ الْمَوْتِ- رَضِيَ مِنَ الدُّنْيَا بِالْيَسِيرِ- وَ مَنْ عَلِمَ أَنَّ كَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ- قَلَّ كَلَامُهُ إِلَّا فِيمَا يَعْنِيهِ كل هذه الفصول قد تقدم الكلام فيها- و هي عشرة أولها- من نظر في عيب نفسه اشتغل عن عيب غيره- كان يقال أصلح نفسك أولا ثم أصلح غيرك- . و ثانيها من رضي برزق الله لم يحزن على ما فاته- كان يقال الحزن على المنافع الدنيوية سم- ترياقه الرضا بالقضاء

و ثالثها من سل سيف البغي قتل به- كان يقال الباغي مصروع و إن كثر جنوده- . و رابعها من كابد الأمور عطب- و من اقتحم اللجج غرق- مثل هذا قول القائل-

من حارب الأيام أصبح رمحه قصدا و أصبح سيفه مفلولا

- . و خامسها من دخل مداخل السوء اتهم- هذا مثل قولهم من عرض نفسه للشبهات- فلا يلومن من أساء به الظن- . و سادسها من كثر كلامه إلى قوله دخل النار- قد تقدم القول في المنطق الزائد و ما فيه من المحذور- و كان يقال قلما سلم مكثار أو أمن من عثار- . و سابعها من نظر في عيوب غيره فأنكرها- ثم رضيها لنفسه فذاك هو الأحمق بعينه- و كان يقال أجهل الناس- من يرضى لنفسه بما يسخطه من غيره- . و ثامنها القناعة مال لا ينفد- قد سبق القول في هذا و سيأتي أيضا- . و تاسعها من ذكر الموت رضي من الدنيا باليسير- كان يقال إذا أحببت ألا تحسد أحدا- فأكثر ذكر الموت- و اعلم أنك و من تحسده- عن قليل من عديد الهلكى- . و عاشرها من علم أن كلامه من عمله- قل كلامه إلا فيما يعنيه- لا ريب أن الكلام عمل من الأعمال- و فعل من الأفعال- فكما يستهجن من الإنسان- ألا يزال يحرك يده و إن كان عابثا- كذلك يستهجن ألا يزال يحرك لسانه- فيما هو عبث أو يجري مجرى العبث- . و قال الشاعر

يخوض أناس في الكلام ليوجزوا و للصمت في بعض الأحايين أوجز

إذا كنت عن أن تحسن الصمت عاجزا

فأنت عن الإبلاغ في القول أعجز

( . شرح نهج البلاغه (ابن ابی الحدید) ج 19، ص 264 و 265)

شرح نهج البلاغه منظوم

[340] و قال عليه السّلام:

من نظر فى عيب نفسه اشتغل عن عيب غيره، و من رّضى برزق اللّه لم يحزن على ما فاته، و من سلّ سيف البغى قتل به، و من كابد الأمور عطب، و من اقتحم اللّجج غرق، و من دخل مداخل السّوء اتّهم، و من كثر كلامه كثر خطؤه، و من كثر خطؤه قلّ حياؤه، و من قلّ حياؤه قلّ ورعه، و من قلّ ورعه مات قلبه، و من مات قلبه دخل النّار، و من نظر فى عيوب النّاس فأنكرها ثمّ رضيها لنفسه فذلك الأحمق بعينه، و القناعة مال لا ينفد، و من أكثر من ذكر الموت رضى من الدّنيا باليسير، و من علم أنّ كلامه من عمله قلّ كلامه إلّا فيما يعنيه.

ترجمه

هر آنكه در عيب خويشتن ديد، از ديدن عيب ديگرى باز ماند، و هر آنكه بروزى خداوند خورسندى داد، بر آنچه از دستش رفت اندوهگين نگردد، هر آنكه شمشير ستم از نيام كشيد بهمان شمشير كشته افتاد، و هر آنكه در كارها پر كوشيد تباه شد، هر آنكه خويش را در گردابهاى ژرف و خروشان مهالك در افكند فرو رفت، هر آنكه در جاهاى زشت كه حدوى نيست داخل شد گرفتار تهمت گرديد، هر آنكه سخنش بسيار خطايش بسيار است، و آنكه خطايش بسيار شرمش كم، و آنكه شرمش كم ترسش از خداى كم، و آنكه ترسش از خداى كم دلش مرده است، و آنكه دلش مرده است در آتش نگونسار است، هر آنكه در زشتى مردم بنگرد و آن را بد داند آن گاه آن بدى را بر خويش پسندد او احمقى تمام عيار است، قناعت مالى بى پايان و تمام نشدنى، هر آنكه بسيار بياد مرگ باشد از جهان بكمى خورسندى دهد، هر آنكه بداند گفتارش از كردارش سرچشمه مى گيرد سخنش كم گردد، جز آنچه را كه از تذكّرش ناگزير باشد.

نظم

  • هر آن كس در عيوب خويشتن ديدز عيب و آك مردم ديده پوشيد
  • چو خود را ديد پر از عيب و آهونمود از خلق بر زشتىّ خود رو
  • برزق و قسمت خود هر كه خورسندبود دل را رهاند از غم و بند
  • اگر شمشير كين را كس برافروختبدان شمشير خود را كشته انداخت
  • هر آن كس در جهان جور و ستم كردبخود كرد و ز گيتى خويش كم كرد
  • بهر كارى هر آن كس شد بسختىخودش را ساخت قرن تيزه بختى
  • امور دهر برخود هر كه آسانگرفت او دل نگرديدش هراسان
  • بگرداب هلاك ار كس شناورشد از لاى و گل دريا كشد سر
  • بود امواج اين دريا چنان كوهدلا خود را مكن غرقاب اندوه
  • از اين كشتى كزين يك تخته پارهز گردابش مكان كن در كناره
  • مكن جائى كه جايت نيست مأواىبتهمت دامن خود را ميالاى
  • بزشتان گر نمائى همنشينىز تهمت روى آسايش نه بينى
  • كس ار بسيار گفتن را بكار استخطا بسيار و لغزش بى شمار است
  • خطا از چشم سازد شرم را كمچو كم شد شرم ز ايزد كم شد آزرم
  • ز رخ شرم از خدا را هر كه برده استدل بى ترسش اندر سينه مرده است
  • زياد حق چو آن بد دل برون استبفردا در جهنّم سرنگون است
  • بد مردم اگر كس ديد و بد ديدولى بر خويشتن آن بد پسنديد
  • بديد او ديگران را در رهى زشتدر آن زشتى و ليكن خود قدم هشت
  • همانا اين چنين كس هست احمقكه بر زشتى نكو داده است رونق
  • قناعت را بخود هر كس گزيندبگيتى روى نادارى نه بيند
  • چو بر فرق از قناعت هست تاجشنيفتد بر خلايق احتياجش
  • زياد مرگ اگر كس رفت در بندشود از كم بدنيا شاد و خورسند
  • چو بيند خود چو ظلّى زود زايلكند نقش نقوش از سينه زايل
  • اگر گفتار برخيزد ز كرداركسى را نيست پر در كار گفتار
  • چو حرفش از عمل سرچشمه گيردره گفتار را كم مى پذيزد
  • دلش از گفتن بسيار سير استبجز گفتى كه از آن ناگزير است
  • دلا اين گفته را چون نوش بينوشمكن اين گفته را از دل فراموش
  • مر اين فصلى كه چون بحرى عميق استخرد در عمق ژرف آن غريق است
  • بچنگ آور از آن درهاى شهواروز آن كن استفادت درگه كار
  • كه گر اين چند مطلب را نيوشىبكارش بسته در كارش بكوشى
  • بحشر از هر چه محنت بر كنارىبعيش و نوش در جنّت بكارى

( . شرح نهج البلاغه منظوم، ج 10، صفحه ی 122 - 125)

این موضوعات را نیز بررسی کنید:

پر بازدیدترین ها

No image

حکمت 306 نهج البلاغه : روش برخورد با متجاوز

حکمت 306 نهج البلاغه موضوع "روش برخورد با متجاوز" را بیان می کند.
No image

حکمت 74 نهج البلاغه : دنيا شناسى

حکمت 74 نهج البلاغه به موضوع "دنيا شناسى" می پردازد.
No image

حکمت 436 نهج البلاغه : ارزش تداوم کار

حکمت 436 نهج البلاغه به موضوع "ارزش تداوم کار" اشاره می کند.
No image

حکمت 61 نهج البلاغه : غفلت دنيا پرستان

حکمت 61 نهج البلاغه موضوع "غفلت دنيا پرستان" را بررسی می کند.
No image

حکمت 420 نهج البلاغه : شناخت روز عید

حکمت 420 نهج البلاغه به موضوع "شناخت روز عید" اشاره می کند.
Powered by TayaCMS