منظور از دانش تربیتی چیست؟
منظور از «دانش» تربیتى، آگاهى داشتن از روشهاى متعدد و گوناگون روان شناسى در امر تربیت به ویژه آموزش نماز است و مقصود از «منش» تربیتى، توانایى به کارگیرى این روش ها در قالب هاى نو، جذاب، ساده و هماهنگ با دنیاى کودکان و نوجوانان است. البته بدین ترتیب، والدین باید از آنها آگاهى کافى داشته باشند تا مناسب با سنین فرزندان خود بتوانند بهره بگیرند. برخى از این روش ها و چگونگى به کارگیرى آنها عبارتند از:
الف) روش انگیزشى (ایجاد انگیزه در فرزندان)
روش انگیزشى، در مراحل ابتدایى نمازگزارى فرزندان بسیار کارساز است. تشویق، تأیید، پاداش و هدیه دادن، از ابزارهاى این روش است که والدین مى توانند در تربیت دینى و جذب فرزندانشان به نماز از آن بهره بگیرند .
در مراحل اولیه نمازگزارى، وقتى کودک روى زمین دراز مى کشد و صورت خود را به سجاده و مُهر مى مالد، به جاى آنکه پاى او را گرفته، حالتش را به صورت سجده بزرگسالان درآوریم، بهتر است همان رفتار کودکانه اش را تشویق و تأیید کنیم. تشویق سبب مى شود که این رفتار مطلوب بارها و بارها تکرار شود و به موازات رشد ذهنى و حرکتى کودک زمینه یادگیرى (سجده کردن) هم فراهم مى شود. اگر کودک جمله اى و حتى کلمه اى از نماز را به زبان آورد، باید او را جدا تشویق کرد. هنگامى که کودک کلمه «اللّه اکبر» یا «لا اله الا اللّه » را به زبان جارى کند، مستحق پاداش پدر و مادر است».
در این باره نوع رفتار امام خمینى (ره) با نواسه اش به هنگام نماز بسیار آموزنده است. یکى از نواسه هاى امام مى گوید:
وقتى بچه بودم، یک بار که امام مشغول نماز خواندن بود، من هم رفتم پشت سر ایشان ایستادم و همان کارهایى را که ایشان انجام مى دادند، من هم تکرار مى کردم. پس از اتمام نماز امام چند جلد کتاب کودکان که همان جا بود، برداشتند به عنوان هدیه به من دادند. بعدها هر موقع من به اتاق امام مى رفتم، یا ایشان مرا مى دید، از من مى پرسید آیا نمازت را خوانده اى یا نه؟ اگر مى گفتم بله، مى گفتند: آفرین.
در مرحله هاى بعدى همراه با رشد جسمى و ذهنى فرزند، مى توان با خرید وسایل ویژه نماز همانند مهر، سجاده، تسبیح، لباس سفید، گرفتن جشن تکلیف با شرکت گروه همسالان و بردن ایشان به پارک، سینما، مکان هاى مقدس، فرزند خود را به نماز علاقه مند ساخت. بدین منظور، حتى بیان خاطره هایى درباره نماز اهل بیت علیهم السلام ، عالمان دینى و بزرگان مذهبى، در جذب کودکان و نوجوانان به نماز بسیار تأثیرگذار است.
ب) روش عبادت جمعى و تأثیر آن در نمازخوانى فرزندان
براى آنکه پدر و مادر از نقش الگویى و آموزشى خود به خوبى برآیند، بهتر است به همراه فرزندان و دیگر اعضاى خانواده فریضه نماز را به صورت دسته جمعى به جا آورند. بدین ترتیب، هم امکان سهل انگارى در نماز به کمترین اندازه مى رسد و هم فریضه دینى به شکل گروهى و منظم انجام مى گیرد. اگر عبادت در خانه به شکل دسته جمعى به جاى آورده شود، افزون بر آنکه شوق به نماز در دل ها کاشته مى شود، سبب افزایش ارتباط عاطفى و روحیه همدلى و همبستگى میان اعضاى خانواده مى شود.
ج) روش تنوع
گوناگونى در برنامه هاى نماز، در ادامه دار شدن نمازگزارى کودکان و نوجوانان بسیار مؤثر است، بدین معنا که نماز جنبه هاى مختلفى دارد و تنها به بعد فردى محدود نمى شود. فرزندان در خانواده تنها با بعد فردى نماز آشنا مى شوند، ولى براى آشنایى با جنبه هاى فرهنگى، اجتماعى و سیاسى نماز شرکت دادن آنان به همراه افراد خانواده در نماز جماعت، مسجد و نماز جمعه ضرورى است. شرکت دسته جمعى افراد خانواده در جمع نمازگزاران، ضمن اینکه نوعى نشاط و طراوت را در نماز به همراه دارد و آن را از یک نواختى و کسالت بار بودن خارج مى کند، سبب نهادینه و استحکام جایگاه نماز میان اعضاى خانواده مى شود و میل و رغبت به نماز را بالا مى برد.
د) روش پرهیز از رفتارهاى ناخوشایند
والدین براى واداشتن فرزندان به نماز، اجازه هرگونه رفتار ناخوشایند را ندارند تا سبب رنجش خاطر فرزندان نشوند یا در ذهن آنها خاطره تلخى از آموزه هاى دین همچون نماز پدید نیاورند. کارهایى که لازم است از آنها پرهیز شود، عبارتند از:
ـ اعمال قدرت و مجبور کردن کودک و نوجوان به نماز
ـ گرفتن وقت تفریح کودک و نوجوان مانند: وقت بازى و تماشاى فیلم، به انگیزه نماز خواندن آنها
ـ مقایسه فرزندان خود با کودکان نمازخوان دیگران
ـ دعوت کودک به نماز در زمانى که به تازگى تنبیه شده است
ـ خسته کردن کودک یا نوجوان با برنامه هاى اضافى و تعقیبات نماز
بى شک، اگر والدین در واداشتن فرزندان خود به نماز این پیشنهادها را رعایت نکنند، اثر بدى بر روحیه نمازگزارى کودک و نوجوان بر جاى مى گذارد تا آن جا که ممکن است آنان را براى همیشه از نماز بیزار کند .
ه) روش عنایت آمیز
بهره گیرى از روش عنایت آمیز در تربیت دینى و جذب فرزندان به نماز، در بسیارى از موارد مى تواند اثرگذارترین راه باشد. ابزارهاى این روش، برخوردهاى غیرمستقیم، کریمانه و از روى چشم پوشى است.
در مورد فرزندى نیز که در امر نماز کوتاهى مى کند:
والدین مى توانند بعد از پایان هر نماز خود به گونه اى که فرزنداشان مى شنود، او را با ذکر نام دعا کنند و از خداوند عزت در دنیا و پاداش اخروى برایش بخواهند. این امر، علاقه فرزند به نماز را بیشتر خواهد کرد؛ زیرا او به هر حال به خودش و نامش اهمیت مى دهد و از اینکه در فرصت بعد از نماز یاد و ذکرى از او مى شود، خرسند خواهد شد و به نماز اقبال بیشترى نشان خواهد داد یا والدین مى توانند، از او درخواست کنند به جهت جوانى و پاکى و همین طور آبرومندى جوان در پیشگاه خدا، در حق ایشان دعا کنند که نمازشان پذیرفته شود و حتى مى توانند از جوانشان بخواهند که جلو بایستد و آنها به او اقتدا کنند. اگرچه ممکن است فرزندشان نپذیرد، ولى پیشنهاد عنایت آمیز والدین، اثر لازم را در روح او ایجاد خواهد کرد .
و) روش گفت وگو با فرزندان
اگرچه در تربیت الگویى، والدین باید بیشتر بکوشند به طور غیرمستقیم با رفتار خویش، فرزندان خود را به نماز و یادگیرى آن علاقه مند کنند، گاهى آنها به سادگى و آسانى حاضر به اصلاح رفتار خویش درباره نماز نیستند. از این رو، والدین باید با دلیل و استدلال قوى بتوانند از راه گفت وگو و بحث کردن به شکلى محرمانه، رفتار او را اصلاح کنند.
بدون ترديد همة کودکان بالفطره استعداد پذيرش و انجام تکاليف مذهبي را دارند، اما آنچه که مهم است، چگونگي روش هاي ارائه و عرضة آیين الهي است. به ديگر سخن اگر ما بتوانيم کودکان را به نحو شايسته و مطلوب در معرض مشاهده و يادگيري رفتارها يا تکاليف مذهبي قرار دهيم، مسلماً آنها به طور طبيعي و با احساس و رضايت قلبي، آن رفتارها را خواهند آموخت، چرا که اگر نيکو بنگريم مذهب عاملي است در جهت تأمين نيازهاي فطري انسان و نماز، کامل ترين پاسخ به عالي ترين نياز انسان است.