آیات:
ـ وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِه[1]
{و خدا
را آن چنان كه بايد به بزرگى نشناخته‌اند.}
روایات:
1- الکافی، محَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ سَهْلِ بْنِ
زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِي
بَصِيرٍ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع تَكَلَّمُوا فِي خَلْقِ اللَّهِ وَ لَا تَتَكَلَّمُوا فِي
اللَّهِ فَإِنَّ الْكَلَامَ فِي اللَّهِ لَا يَزْدَادُ صَاحِبَهُ إِلَّا
تَحَيُّراً. [2]
امام باقر علیه
السلام فرمود: در باره خلق خدا سخن گوئيد و درباره ذات او گفتگو نكنيد، زيرا گفتگو
در باره خدا جز سرگردانىِ سخنگو نيفزايد.
2- الأمالي للصدوق ابْنُ
الْوَلِيدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ
يَحْيَى عَنْ أَبِي الْيَسَعِ عَنْ
سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِيَّاكُمْ وَ
التَّفَكُّرَ فِي اللَّهِ فَإِنَّ التَّفَكُّرَ فِي اللَّهِ لَا يَزِيدُ إِلَّا
تَيْهاً إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ
جَلَ لا
تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ
لَا يُوصَفُ بِمِقْدَارٍ. [3]
امام صادق علیه
السلام فرمود: مبادا در باره خدا انديشه كنيد كه انديشه در خدا جز گمراهى نيفزايد به
راستى أبصار خداى عزّ و جلّ را در نيابند و خداوند به مقدار وصف نشود.
3- الکافی، مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ
مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ
عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ
جَلَّ يَقُولُ وَ أَنَّ إِلى رَبِّكَ الْمُنْتَهى فَإِذَا انْتَهَى الْكَلَامُ
إِلَى اللَّهِ فَأَمْسِكُوا. [4]
امام صادق علیه
السلام فرمود: به راستى خداى عزّ و جلّ مى فرمايد: «و به راستى به درگاه پروردگارت
پایان است»[5] پس هر
گاه سخن به خدا رسد دم ببنديد.
4-
الکافی، عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ
بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ
الْمَيَّاحِ عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ مَنْ نَظَرَ فِي اللَّهِ
كَيْفَ هُوَ هَلَكَ. [6]
امام صادق علیه
السلام فرمود: هر كه در خدا بينديشد كه چگونه است هلاك گردد.
5-
الکافی، عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ
بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنِ
الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع
قَالَ:
إِيَّاكُمْ وَ التَّفَكُّرَ فِي اللَّهِ وَ لَكِنْ إِذَا أَرَدْتُمْ أَنْ
تَنْظُرُوا إِلَى عَظَمَتِهِ فَانْظُرُوا إِلَى عَظِيمِ خَلْقِهِ.[7]
امام باقر علیه
السلام فرمود: مبادا در باره خدا انديشه كنيد ولى هر گاه بخواهيد در عظمت او
انديشه كنيد در خلقت عظیم او نظر كنيد.
6-
الکافی، مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ
رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَا ابْنَ آدَمَ لَوْ أَكَلَ قَلْبَكَ
طَائِرٌ لَمْ يُشْبِعْهُ وَ بَصَرُكَ لَوْ وُضِعَ عَلَيْهِ خَرْقُ إِبْرَةٍ
لَغَطَّاهُ تُرِيدُ أَنْ تَعْرِفَ بِهِمَا مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ
إِنْ كُنْتَ صَادِقاً فَهَذِهِ الشَّمْسُ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ فَإِنْ
قَدَرْتَ أَنْ تَمْلَأَ عَيْنَيْكَ مِنْهَا فَهُوَ كَمَا تَقُولُ. [8]
امام صادق علیه
السلام فرمود: اى پسر آدم، اگر پرنده‌اى دل تو را بخورد سير نگردد و اگر سر سوزنى
بر ديده‌ات نهند آن را بپوشاند و كور كند و تو مى‌خواهى با اين دو، ملكوت و باطن
آسمانها و زمين را بدانى، اگر راست مى‌گوئى، همين خورشيد که يك آفريده خدا است،
اگر مى‌توانى چشم خود را بدان بدوز و خوب آن را نگاه كن که اگر توانستی، خدا چنان
است كه تو مى‌گوئى.
7- الأمالي للصدوق أَبِي
عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ قَالَ قَالَ
أَبُو جَعْفَرٍ ع
يَا زِيَادُ إِيَّاكَ وَ الْخُصُومَاتِ فَإِنَّهَا تُورِثُ الشَّكَّ وَ تُحْبِطُ
الْعَمَلَ وَ تُرْدِي صَاحِبَهَا وَ عَسَى أَنْ يَتَكَلَّمَ الرَّجُلُ
بِالشَّيْ‌ءِ لَا يُغْفَرُ لَهُ يَا زِيَادُ إِنَّهُ كَانَ فِيمَا مَضَى قَوْمٌ
تَرَكُوا عِلْمَ مَا وُكِّلُوا بِهِ وَ
طَلَبُوا عِلْمَ مَا كُفُّوهُ حَتَّى
انْتَهَى بِهِمُ الْكَلَامُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَحَيَّرُوا فَإِنْ
كَانَ الرَّجُلُ لَيُدْعَى مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ فَيُجِيبُ مِنْ خَلْفِهِ أَوْ
يُدْعَى مِنْ خَلْفِهِ فَيُجِيبُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ. [9]
امام باقر علیه
السلام فرمود: اى زياد مبادا وارد خصومت شوى كه شك آورد و عمل را بى‌اجر كند و صاحبش
را هلاك سازد و بسا باشد مرد سخنى گويد كه آمرزيده نشود. اى زياد در دوران گذشته مردمى
بودند كه علمی را که بدان مکلف بودند ترك كردند و دنبال دانستن چيزى رفتند كه از آن
معاف بودند تا جایی که سخن را به بحث در خدا كشاندند و در نتیجه گیج شدند تا جائى كه
مردى از ایشان را از جلو ندا می دادند ولی او از پشت سر پاسخ مي داد يا از پشت سرش
مي خواندند، از جلو پاسخ مي داد!
8- المحاسن أَبِي عَنِ ابْنِ
أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ
قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع يَا مُحَمَّدُ إِنَّ النَّاسَ لَا يَزَالُ لَهُمُ
الْمَنْطِقُ حَتَّى يَتَكَلَّمُوا فِي اللَّهِ فَإِذَا سَمِعْتُمْ ذَلِكَ
فَقُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْوَاحِدُ الَّذِي لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ. [10]
بيان
أي إذا سمعتم الكلام في الله فاقتصروا على التوحيد و نفي الشريك منبها على أنه لا
يجوز الكلام فيه و تبيين معرفته إلا بسلب التشابه و التشارك بينه و بين غيره أو
إذا أجروا الكلام في الجسم و الصورة فقولوا ذلك تنزيها له عما يقولون.
امام
باقر علیه السلام به محمد بن مسلم فرمود: اى محمد مردم هميشه و از هر درى سخن گويند
تا آنجا كه در باره خدا هم سخن گويند چون شما آن را شنيديد، بگوئيد: خدایی جز خدای
یکتایی که چیزی شبیه او نمی باشد، نیست.
توضیح
علامه مجلسی: یعنی وقتی تکلم در باره خدا را شنیدند بر توحید و نفی شریک بسنده
کنید. اشاره به این مطلب که تکلم در ذات او جایز نیست و بیان معرفت او جز با سلب تشابه
و مشارکت بین او و غیر او جایز نیست. یا اینکه وقتی دیگران سخن را به قائل شدن جسم
و صورت برای خدا رساندند شما آن جمله را برای تنزیه خدا از آنچه می گویند، بگویید.
9- تفسير العياشي عَنْ
رِبْعِيٍّ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ وَ إِذا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي
آياتِنا
قَالَ الْكَلَامُ فِي اللَّهِ وَ الْجِدَالُ فِي الْقُرْآنِ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي
حَدِيثٍ غَيْرِهِ
قَالَ مِنْهُمُ الْقُصَّاصُ. [11]
بيان
القصاص علماء المخالفين فإنهم كرواة القصص و الأكاذيب فيما يبنون عليه علومهم و هم
يخوضون في تفاسير الآيات و تحقيق صفات الذات بالظنون و الأوهام لانحرافهم عن أهل
البيت ع.
امام باقر
عليه السلام در باره این آیه «وَإِذَا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آيَاتِنَا»[12]{و چون ببينى كسانى در آيات ما فرو
مى‌روند} فرمود: یعنی سخن در باره خدا و جدال در باره قرآن. و در باره «فَأَعْرِضْ
عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُواْ فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ»{از ايشان روى برتاب، تا در سخنى
غير از آن درآيند.} فرمود: و از جمله اینها
قصه‌گویان هستند.
توضیح
علامه مجلسی: قصه پردازان، علمای مخالفین (غیر شیعه) هستند زیرا آنها در مبانی
علومشان همچون راویان قصه ها و افسانه ها هستند و به دلیل انحرافشان از اهل بیت در
تفسیر آیات و تحقیق صفات ذات با گمان و وهم، غور می کنند.
10- التوحيد ابْنُ الْوَلِيدِ
عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ
عَنِ ابْنِ حُمَيْدٍ رَفَعَهُ قَالَ: سُئِلَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ع عَنِ التَّوْحِيدِ
فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى عَلِمَ أَنَّهُ يَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ
أَقْوَامٌ مُتَعَمِّقُونَ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ وَ الْآيَاتِ مِنْ
سُورَةِ الْحَدِيدِ إِلَى قَوْلِهِ وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ فَمَنْ رَامَ مَا وَرَاءَ ذَلِكَ فَقَدْ
هَلَكَ. [13]
بيان
ظاهره المنع عن التفكّر و الخوض في مسائل التوحيد و الوقوف مع النصوص...
از امام
سجاد علیه السلام راجع به توحيد پرسش شد، فرمود: به راستى خداى عزّ و جلّ مى‌دانست
در آخر الزمان مردمى متعمّق آيند و به خاطر آنها سوره «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را
نازل كرد و آياتى از سوره حديد تا آنجا كه فرمايد: «وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ»[14]. پس هر كس ما وراى اينها را بجويد
هلاك می شود.[15]
توضیح:
ظاهر روایت، منع از تفکر و غور در مسائل توحید و امر به توقف در نصوص در این باره
است...
11- المحاسن أَبِي عَنِ ابْنِ
أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَفْصٍ أَخِي مُرَازِمٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ يَحْيَى قَالَ: سَأَلَ أَبِي أَبَا الْحَسَنِ
مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ ع عَنْ شَيْ‌ءٍ مِنَ الصِّفَةِ فَقَالَ لَا تَجَاوَزْ عَمَّا
فِي الْقُرْآنِ. [16]
فضل بن یحیی گوید:
پدرم از اباالحسن موسی بن جعفر علیه السلام از مطلبی در باره صفت خدا پرسید. امام
فرمود: از آنچه در قرآن است فراتر مرو.
12- تفسير العياشي عَنْ
مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ أَنَّ رَجُلًا قَالَ
لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع هَلْ تَصِفُ رَبَّنَا نَزْدَادُ لَهُ حُبّاً وَ بِهِ
مَعْرِفَةً فَغَضِبَ وَ خَطَبَ النَّاسَ فَقَالَ فِيمَا قَالَ عَلَيْكَ يَا عَبْدَ
اللَّهِ بِمَا دَلَّكَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ مِنْ صِفَتِهِ وَ تَقَدَّسَكَ فِيهِ
الرَّسُولُ مِنْ مَعْرِفَتِهِ فَائْتَمَّ بِهِ وَ اسْتَضِئْ بِنُورِ هِدَايَتِهِ
فَإِنَّمَا هِيَ نِعْمَةٌ وَ حِكْمَةٌ أُوتِيتَهَا فَخُذْ مَا أُوتِيتَ وَ كُنْ مِنَ
الشَّاكِرِينَ وَ
مَا كَلَّفَكَ الشَّيْطَانُ عِلْمَهُ مِمَّا لَيْسَ عَلَيْكَ فِي الْكِتَابِ
فَرْضُهُ وَ لَا فِي سُنَّةِ الرَّسُولِ وَ أَئِمَّةِ الْهُدَاةِ أَثَرُهُ فَكِلْ
عِلْمَهُ إِلَى اللَّهِ وَ لَا تُقَدِّرْ عَلَيْهِ عَظَمَةَ اللَّهِ... [17]
امام باقر علیه
السلام فرمود: مردي به امیر مؤمنان گفت: آيا ممكن است پروردگار ما را طوري وصف كني
كه محبت ما به او بیشتر و شناخت ما نسبت به او افزون تر شود؟ امام خشمگین شد و در ميان
مردم خطبه خواند و در ضمن سخنان خویش فرمود: اي بنده خدا! تو باید صفاتی را بجویی كه
قرآن، تو را به آنها راهنمايي كرده است و نیز صفاتی که رسول خدا ذکر کرده است؛ پس او
را راهنمای خود قرار ده و از نور هدايت او روشنايي بجو؛ زيرا آن نعمت و حكمتي است كه
به تو داده شده است، پس آنچه را به تو اعطا شده است درک کن و سپاسگزار باش و چیزهایی
که شيطان تو را مجبور كرده است بدانی، ولی قرآن دانستن آنها را بر تو واجب نكرده و
در سنت رسول و ائمه هُدي نیز اثري از آن وجود ندارد، علم آنها را به خداوند سبحان واگذار
کن و بزرگي خداوند را با عقل خود اندازه نگير....
13- التوحيد، معاني الأخبار
أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَمَّنْ ذَكَرَهُ
رَفَعَهُ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ سُئِلَ أَ يَجُوزُ أَنْ يُقَالَ إِنَّ اللَّهَ
عَزَّ وَ جَلَّ شَيْ‌ءٌ قَالَ نَعَمْ تُخْرِجُهُ مِنَ الْحَدَّيْنِ حَدِّ
التَّعْطِيلِ وَ حَدِّ التَّشْبِيهِ. [18]
از امام
جواد علیه السلام سؤال شد: آیا جایز است گفته شود: خدا شیء(چیزی) است. فرمود: آرى او
را از دو حد يكى حد تعطيل و ديگرى حد تشبيه بيرون مي بری.[19]
14- المحاسن مُحَمَّدُ بْنُ
عِيسَى عَمَّنْ ذَكَرَهُ رَفَعَهُ قَالَ: سُئِلَ أَبُو جَعْفَرٍ ع أَ يَجُوزُ أَنْ يُقَالَ لِلَّهِ
إِنَّهُ مَوْجُودٌ قَالَ نَعَمْ تُخْرِجُهُ مِنَ الْحَدَّيْنِ حَدِّ الْإِبْطَالِ
وَ حَدِّ التَّشْبِيهِ. [20]
از امام جواد علیه
السلام سؤال شد: آیا جایز است كه گفته شود: خدا موجودی است؟ فرمود: آرى او را از دو
حد تعطيل و تشبيه بيرون مي بری.
15- التوحيد الْعَطَّارُ عَنْ
أَبِيهِ عَنْ سَهْلٍ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي مُحَمَّدٍ ع سَنَةَ خَمْسٍ وَ
خَمْسِينَ وَ مِائَتَيْنِ قَدِ اخْتَلَفَ يَا سَيِّدِي أَصْحَابُنَا فِي
التَّوْحِيدِ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ هُوَ جِسْمٌ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ هُوَ
صُورَةٌ فَإِنْ رَأَيْتَ يَا سَيِّدِي أَنْ تُعَلِّمَنِي مِنْ ذَلِكَ مَا أَقِفُ
عَلَيْهِ وَ لَا أَجُوزُهُ فَعَلْتَ مُتَطَوِّلًا عَلَى عَبْدِكَ فَوَقَّعَ
بِخَطِّهِ ع سَأَلْتَ عَنِ التَّوْحِيدِ وَ هَذَا عَنْكُمْ مَعْزُولٌ اللَّهُ
تَعَالَى وَاحِدٌ أَحَدٌ صَمَدٌ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً
أَحَدٌ
خَالِقٌ وَ لَيْسَ بِمَخْلُوقٍ يَخْلُقُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَا يَشَاءُ مِنَ
الْأَجْسَامِ وَ غَيْرِ ذَلِكَ وَ يُصَوِّرُ مَا يَشَاءُ وَ لَيْسَ بِمُصَوَّرٍ
جَلَّ ثَنَاؤُهُ وَ تَقَدَّسَتْ أَسْمَاؤُهُ وَ تَعَالَى عَنْ أَنْ يَكُونَ لَهُ
شِبْهٌ هُوَ لَا غَيْرُهُ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ. [21]
بيان
و هذا عنكم معزول أي لا يجب عليكم التفكر في الذات و الصفات بل عليكم التصديق بما
وصف تعالى به نفسه.
سهل بن زياد گفت در
سال دويست و پنجاه و پنج به امام حسن عسکرى علیه السلام نوشتم: اى آقاى من اصحاب ما
در توحيد اختلاف كرده‌اند بعضى از ايشان می گويد خدا جسم است و بعضى از ايشان می
گويد صورت است پس اگر اى آقاى من صلاح می دانى در این باره چیزی به من تعليم كن كه
بر آن واقف شوم و از آن در نگذرم كه بر بنده خود تفضل و انعام فرموده‌ای. امام
علیه السلام به خط خود نوشت: از توحيد سؤال كردى در حالی که اين امر از شما باز داشته
شده است. خدا يكى و يگانه و صمد است نزاده و زاده نشده و هيچ كس او را همتا نبوده و
نخواهد بود آفريننده است و آفريده شده نيست كه كسى او را آفريده باشد. مى‌آفريند آنچه
را كه خواسته باشد از اجسام و غير آن و خود جسم نيست و تصوير می کند و مى‌نگارد هر
چه را كه ميخواهد و خود صورت نيست. ثنايش از آن بزرگوارتر و نامهايش از آن پاكتر است
كه او را همتائى باشد. او چنین است نه غير او. «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ وَ هُوَ
السَّمِيعُ الْبَصِيرُ»[22]{ چيزى مانند او نيست
و اوست شنواى بينا.}
توضیح علامه مجلسی:
«اين امر از شما باز داشته شده است» یعنی تفکر در ذات و صفات خدا بر شما واجب نیست
بلکه شما تنها باید آنچه را خداوند، خودش را به آن وصف نموده تصدیق نمائید.
16- التوحيد ابْنُ الْوَلِيدِ
عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ حَمَّادِ
بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحِيمِ الْقَصِيرِ قَالَ: كَتَبْتُ عَلَى يَدَيْ عَبْدِ الْمَلِكِ
بْنِ أَعْيَنَ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع بِمَسَائِلَ فِيهَا أَخْبِرْنِي عَنِ
اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هَلْ يُوصَفُ بِالصُّورَةِ وَ بِالتَّخْطِيطِ فَإِنْ
رَأَيْتَ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ أَنْ تَكْتُبَ إِلَيَّ بِالْمَذْهَبِ
الصَّحِيحِ مِنَ التَّوْحِيدِ فَكَتَبَ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ عَلَى يَدَيْ
عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ سَأَلْتَ رَحِمَكَ اللَّهُ عَنِ التَّوْحِيدِ وَ
مَا ذَهَبَ فِيهِ مَنْ قِبَلَكَ فَتَعَالَى اللَّهُ الَّذِي لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ وَ هُوَ
السَّمِيعُ الْبَصِيرُ
تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ الْمُشَبِّهُونَ اللَّهَ
تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِخَلْقِهِ الْمُفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ وَ اعْلَمْ
رَحِمَكَ اللَّهُ أَنَّ الْمَذْهَبَ الصَّحِيحَ فِي التَّوْحِيدِ مَا نَزَلَ بِهِ
الْقُرْآنُ مِنْ صِفَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَانْفِ عَنِ اللَّهِ
الْبُطْلَانَ وَ التَّشْبِيهَ فَلَا نَفْيَ وَ لَا تَشْبِيهَ هُوَ اللَّهُ الثَّابِتُ
الْمَوْجُودُ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ وَ لَا تَعْدُ
الْقُرْآنَ فَتَضِلَّ بَعْدَ الْبَيَانِ. [23]
عبد الرحيم قصير گفت:
به خدمت امام جعفر صادق علیه السلام در باب مسائلى چند نامه نوشتم و به دست عبد الملك
بن اعين دادم كه به آن حضرت برساند. از جمله آنها پرسیده بودم: مرا خبر ده كه آيا خداى
عزّ و جلّ به صورت و شكل و مرز بندی وصف مى‌شود؟ پس اگر صلاح می دانى ـ خدا مرا فداى
تو گرداند ـ مذهب درست از توحيد را برایم بنويس كه بسيار به جا است. امام علیه
السلام به من نوشت و به دست عبد الملك بن اعين داد كه به من برساند به اين عبارت كه:
خدا تو را رحمت كند. از توحيد سؤال كردى و از عقایدی که كسانى نزد تو به سوى آن رفته‌اند.
برتر است آن كسى كه مانند او چيزى نيست و او شنواى بينا است و خدا برتر است از آنچه
وصف‌كنندگانى كه خداى تبارك و تعالى را به خلقش تشبيه مي كنند آن را وصف مي نمايند
و بر خدا افترا مي بندند. بدان ـ خدا تو را رحمت كند ـ كه مذهب صحيح در توحيد آن چيزي
است كه قرآن به آن نازل شده از صفات خدا پس از خدا بطلان و تشبيه را دور كن كه نفى
و تشبيه روا نيست. او خداى ثابت موجود است و خدا برتر است از آنچه وصف‌كنندگان آن را
وصف مي كنند، و از قرآن در مگذر كه بعد از بيان گمراه ميشوى.
17- التوحيد ابْنُ مَسْرُورٍ
عَنِ ابْنِ بُطَّةَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَنِ الْيَقْطِينِيِّ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو
الْحَسَنِ ع مَا تَقُولُ إِذَا قِيلَ لَكَ أَخْبِرْنِي عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ
جَلَّ أَ شَيْ‌ءٌ هُوَ أَمْ لَا شَيْ‌ءٌ هُوَ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ قَدْ أَثْبَتَ
عَزَّ وَ جَلَّ نَفْسَهُ شَيْئاً حَيْثُ يَقُولُ قُلْ أَيُّ شَيْ‌ءٍ أَكْبَرُ شَهادَةً قُلِ
اللَّهُ شَهِيدٌ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ فَأَقُولُ إِنَّهُ شَيْ‌ءٌ لَا كَالْأَشْيَاءِ إِذْ فِي
نَفْيِ الشَّيْئِيَّةِ عَنْهُ إِبْطَالُهُ وَ نَفْيُهُ قَالَ لِي صَدَقْتَ وَ
أَصَبْتَ ثُمَّ قَالَ الرِّضَا ع لِلنَّاسِ فِي التَّوْحِيدِ ثَلَاثَةُ مَذَاهِبَ
نَفْيٌ وَ تَشْبِيهٌ وَ إِثْبَاتٌ بِغَيْرِ تَشْبِيهٍ فَمَذْهَبُ النَّفْيِ لَا
يَجُوزُ وَ مَذْهَبُ التَّشْبِيهِ لَا يَجُوزُ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ
تَعَالَى لَا يُشْبِهُهُ شَيْ‌ءٌ وَ السَّبِيلُ فِي الطَّرِيقَةِ الثَّالِثَةِ
إِثْبَاتٌ بِلَا تَشْبِيهٍ. [24]
محمد بن عيسى بن عبيد
گفت: امام رضا علیه السلام به من فرمود: اگر به تو گفته شود آیا خداى عزّ و جلّ شیء(چیزی)
است یا شیء(چیزی) نیست، تو چه می گویی؟ به آن حضرت گفتم: خداى عزّ و جلّ خودش را به
عنوان شیء(چيزى) ثابت نموده در آنجا که می فرمايد: «قُلْ أَيُّ شَيْ‌ءٍ أَكْبَرُ شَهادَةً
قُلِ اللَّهُ شَهِيدٌ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ»[25]{بگو:
«گواهى چه كسى از همه برتر است؟» بگو: «خدا ميان من و شما گواه است.}و می گويم كه خدا
چيزي است نه چون چيزها زيرا كه در نفى شیء بودن از او ابطال و نفى او است. حضرت به
من فرمود: راست گفتى و درست يافتى. بعد از آن امام رضا علیه السلام فرمود: مردم را
در توحيد سه مذهب است؛ يكى نفى و ديگرى تشبيه و سوم اثبات بدون تشبيه. پس مذهب نفى
جایز نيست و مذهب تشبيه روا نباشد زيرا كه خداى تبارك وتعالى چيزى به او شباهت ندارد
و راه درست در طريقه سوم باشد كه اثبات بدون تشبيه است.
18- الإحتجاج رُوِيَ عَنْ
هِشَامٍ
أَنَّهُ سَأَلَ الزِّنْدِيقُ عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى مَا هُوَ
فَقَالَ ع هُوَ شَيْ‌ءٌ بِخِلَافِ الْأَشْيَاءِ أَرْجِعُ بِقَوْلِي شَيْ‌ءٌ إِلَى شَيْ‌ءٍ بِحَقِيقَةِ
الشَّيْئِيَّةِ غَيْرَ أَنَّهُ لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ وَ لَا يُحَسُّ وَ لَا
يُجَسُ وَ لَا يُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ
الْخَمْسِ لَا تُدْرِكُهُ الْأَوْهَامُ وَ لَا تَنْقُصُهُ الدُّهُورُ وَ لَا
تُغَيِّرُهُ الْأَزْمَانُ الْخَبَرَ. [26]
زنديقي از امام صادق
عليه السلام پرسيد: حقيقت ذات خداوند متعال چيست؟ حضرت فرمود: او چيزي است بر خلاف
همه چيزها، از اينكه می گويم او "شي‌ء" است اثبات معنايي واقعي را بفهم،
و نتيجه بگير كه او داراي شيئيت حقيقي است، ولي نه جسم است و نه صورت، نه محسوس مي‌شود
و نه با حواس پنجگانه ادراك می گردد، نه اوهام او را درمي‌يابند و نه زمان‌ها از او
مي‌كاهند و دگرگونش مي‌سازند.
19- التوحيد ابْنُ الْوَلِيدِ
عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّضْرِ عَنْ يَحْيَى
الْحَلَبِيِّ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ
اللَّهِ ع يَقُولُ
إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خِلْوٌ مِنْ خَلْقِهِ وَ خَلْقَهُ خِلْوٌ مِنْهُ
وَ كُلُّ مَا وَقَعَ عَلَيْهِ اسْمُ شَيْ‌ءٍ مَا خَلَا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ
فَهُوَ مَخْلُوقٌ وَ
اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ تَبَارَكَ الَّذِي لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ.[27]
امام صادق علیه
السلام فرمود: خداى تبارك و تعالى از خلق خود خالى است و خلقش از او خالى‌اند و هر
چه نام چيز بر آن واقع شود غير از خداى عزّ و جلّ، مخلوق است. و خدا خالق هر چيزي
است. برتر است آن خدایی كه چيزى مانند او نيست.
20-
الکافی، عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ
الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنِ الْيَعْقُوبِيِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ
عَبْدِ الْأَعْلَى مَوْلَى آلِ سَامٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ يَهُودِيّاً
يُقَالُ لَهُ سُبَّخْتُ جَاءَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَ يَا رَسُولَ
اللَّهِ جِئْتُ أَسْأَلُكَ عَنْ رَبِّكَ فَإِنْ أَنْتَ أَجَبْتَنِي عَمَّا أَسْأَلُكَ
عَنْهُ وَ إِلَّا رَجَعْتُ قَالَ سَلْ عَمَّا شِئْتَ قَالَ أَيْنَ رَبُّكَ قَالَ
هُوَ فِي كُلِّ مَكَانٍ وَ لَيْسَ فِي شَيْ‌ءٍ مِنَ الْمَكَانِ الْمَحْدُودِ قَالَ
وَ كَيْفَ هُوَ قَالَ وَ كَيْفَ أَصِفُ رَبِّي بِالْكَيْفِ وَ الْكَيْفُ
مَخْلُوقٌ وَ اللَّهُ لَا يُوصَفُ بِخَلْقِهِ قَالَ فَمِنْ أَيْنَ يُعْلَمُ
أَنَّكَ نَبِيُّ اللَّهِ قَالَ فَمَا بَقِيَ حَوْلَهُ حَجَرٌ وَ لَا غَيْرُ ذَلِكَ
إِلَّا تَكَلَّمَ بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ يَا سُبَّخْتُ إِنَّهُ رَسُولُ
اللَّهِ ص فَقَالَ سُبَّخْتُ مَا رَأَيْتُ كَالْيَوْمِ أَمْراً أَبْيَنَ مِنْ
هَذَا ثُمَّ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّكَ رَسُولُ
اللَّهِ. [28]
امام صادق علیه
السلام فرمود: يك يهودى به نام سبخت خدمت رسول خدا آمد و گفت: يا رسول الله آمدم
نزد شما تا از پروردگارت پرسش كنم، پاسخ می گویی یا برگردم، فرمود: بپرس هر چه
خواهى، گفت: پروردگارت كجا است؟ فرمود: او در همه جا است و در هيچ مکان محدودی نيست[29]،
گفت: او چگونه است؟ فرمود: چطور پروردگار خود را به «چگونگی» وصف كنم با اينكه اصل
چگونگى مخلوق او است و خدا متصف به خلقت خود نگردد، گفت: از كجا دانسته شود كه تو
پيغمبر خدائى؟ ناگهان هيچ سنگ و چيز ديگرى كه گرد آن حضرت بود نماند جز اينكه به
زبان عربى گويا سخن كردند و گفتند: اى سبخت، به راستى او رسول خدا است، سبخت گفت:
من تا امروز دلیلى روشن‌تر از اين نديدم و سپس گفت: اشهد أن لا اله الا الله و أشهد
أنّك رسول الله.
21- التوحيد ابْنُ الْوَلِيدِ
عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْيَقْطِينِيِّ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ
الثَّانِيَ ع عَنِ التَّوْحِيدِ فَقُلْتُ أَتَوَهَّمُ شَيْئاً فَقَالَ نَعَمْ
غَيْرَ مَعْقُولٍ وَ لَا مَحْدُودٍ فَمَا وَقَعَ وَهْمُكَ عَلَيْهِ مِنْ شَيْ‌ءٍ
فَهُوَ خِلَافُهُ لَا يُشْبِهُهُ شَيْ‌ءٌ وَ لَا تُدْرِكُهُ الْأَوْهَامُ كَيْفَ
تُدْرِكُهُ الْأَوْهَامُ وَ هُوَ خِلَافُ مَا يُعْقَلُ وَ خِلَافُ مَا يُتَصَوَّرُ
فِي الْأَوْهَامِ إِنَّمَا يُتَوَهَّمُ شَيْ‌ءٌ غَيْرُ مَعْقُولٍ وَ لَا
مَحْدُودٍ. [30]
بيان
اعلم أن من المفهومات مفهومات عامة شاملة لا يخرج منها شي‌ء من الأشياء لا ذهنا و
لا عينا كمفهوم الشي‌ء و الموجود و المخبر عنه و هذه معان اعتبارية يعتبرها العقل
لكل شي‌ء إذا تقرر هذا فاعلم أن جماعة من المتكلمين ذهبوا إلى مجرد التعطيل و منعوا
من إطلاق الشي‌ء و الموجود و أشباههما عليه محتجين بأنه لو كان شيئا شارك الأشياء
في مفهوم الشيئية و كذا الموجود و غيره و ذهب إلى مثل هذا بعض معاصرينا فحكم بعدم
اشتراك مفهوم من المفهومات بين الواجب و الممكن و بأنه لا يمكن تعقل ذاته و صفاته
تعالى بوجه من الوجوه و بكذب جميع الأحكام الإيجابية عليه تعالى و يرد قولهم
الأخبار السالفة و بناء غلطهم على عدم الفرق بين مفهوم الأمر و ما صدق عليه و بين
الحمل الذاتي و الحمل العرضي و بين المفهومات الاعتبارية و الحقائق الموجودة.
فأجاب
ع بأن ذاته تعالى و إن لم يكن معقولا لغيره و لا محدودا بحد إلا أنه مما يصدق عليه
مفهوم شي‌ء لكن كل ما يتصور من الأشياء فهو بخلافه لأن كل ما يقع في الأوهام و
العقول فصورها الإدراكية كيفيات نفسانية و أعراض قائمة بالذهن و معانيها مهيات
كلية قابلة للاشتراك و الانقسام فهو بخلاف الأشياء.
از امام جواد علیه السلام راجع به توحيد سؤال كردم و گفتم: مي
توانم خدا را چيزى تصور كنم؟ فرمود: آرى ولى چيزى كه حقيقتش درك نمي شود و حدى ندارد
زيرا هر چيز كه در خاطرت در آيد خدا غير او باشد، چيزى مانند او نيست و خاطرها او را
درك نكنند، چگونه خاطرها دركش كنند در صورتى كه او بر خلاف آنچه تعقل شود و در خاطر
نقش بندد مي باشد، در باره خدا تنها همين اندازه به خاطر گذرد: «چيزى كه حقيقتش درك
نشود و حدى ندارد».
توضیح علامه مجلسی: بدان که از جمله مفاهیم، مفاهیم عام
شاملی هستند که چیزی از اشیاء از آنها خارج نیست نه ذهناً و نه عیناً مانند مفهوم
شیء، موجود و مخبرعنه (خبر داده شده از آن). و اینها معانی اعتباری هستند که عقل
برای هر چیزی اعتبار می کند. حال که این مطلب بیان شد بدان که گروهی از متکلمین
قائل به تعطیل شده اند و از اطلاق «شیء» ، «موجود» و مشابه اینها بر خداوند منع
کرده اند و دلیل آورده اند که اگر خدا شیء باشد با اشیاء در مفهوم شیئیت و موجود و
غیره مشترک می شود. و بعضی از معاصرین ما به نظری شبیه این قائل شده است و حکم به
عدم اشتراک هیچ مفهومی از مفاهیم بین واجب و ممکن نموده است و گفته: تعقل ذات و
صفات خدا به هیچ وجهی از وجوه ممکن نیست و جمیع احکام ایجابی بر خداوند کذب است.
روایات گذشته قول این گروه را رد می کند و مبنای اشتباه
آنها عدم فرق بین مفهوم چیزی و آنچه بر آن صادق است(مصداق) و بین حمل ذاتی و حمل
عرضی و بین مفهومات اعتباری و حقایق موجود است. پس امام علیه السلام اینگونه پاسخ
فرمود که گر چه ذات خدای متعال برای کسی تعقل نمی شود و محدود به حدّ و تعریفی نمی
گردد ولی مفهوم شیء بر آن صادق است. البته هر چه از اشیاء تصور شود خداوند به خلاف
آن است زیرا آنچه در اوهام و عقول واقع می شود صورتهای ادراکیشان کیفیات نفسانی و
اعراضی قائم به ذهن است و معانی آنها ماهیاتی کلّی و قابل اشتراک و انقسام هستند
پس خدا به خلاف اشیاء است.