آیات
1. فَاذْكُرُوني أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لي وَ لا تَكْفُرُونِ [1]
پس به ياد من باشيد، تا به ياد شما باشم! و شكر مرا گوييد و (در برابر نعمتهايم) كفران نكنيد!
2. وَ اذْكُرْ رَبَّكَ في نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خيفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ لا تَكُنْ مِنَ الْغافِلينَ [2]
پروردگارت را در دل خود، از روى تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان، ياد كن و از غافلان مباش!
3. إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ وَ اذْكُرْ رَبَّكَ إِذا نَسيتَ وَ قُلْ عَسى أَنْ يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً [3]
مگر اينكه خدا بخواهد! و هر گاه فراموش كردى، (جبران كن) و پروردگارت را به خاطر بياور و بگو: اميدوارم كه پروردگارم مرا به راهى روشنتر از اين هدايت كند!
4. وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتيلاً [4]
و نام پروردگارت را ياد كن و تنها به او دل ببند!
5. وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَ أَصيلاً [5]
و نام پروردگارت را هر صبح و شام به ياد آور!
6. الَّذينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ في خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ [6]
همانها كه خدا را در حال ايستاده و نشسته، و آن گاه كه بر پهلو خوابيده اند، ياد مى كنند و در اسرار آفرينش آسمانها و زمين مى انديشند (و مى گويند:) بار الها! اينها را بيهوده نيافريده اى! منزهى تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار!
7. إِنَّ الْمُنافِقينَ يُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى يُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلاَّ قَليلاً [7]
منافقان مى خواهند خدا را فريب دهند در حالى كه او آنها را فريب مى دهد و هنگامى كه به نماز برمى خيزند، با كسالت برمى خيزند و در برابر مردم ريا مى كنند و خدا را جز اندكى ياد نمى نمايند!
8. وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذينَ يُلْحِدُونَ في أَسْمائِهِ سَيُجْزَوْنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ [8]
و براى خدا، نامهاى نيك است خدا را به آن (نامها) بخوانيد! و كسانى را كه در اسماء خدا تحريف مى كنند (و بر غير او مى نهند، و شريك برايش قائل مى شوند)، رها سازيد! آنها بزودى جزاى اعمالى را كه انجام مى دادند، مى بينند!
9. الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ [9]
آنها كسانى هستند كه ايمان آورده اند، و دلهايشان به ياد خدا مطمئن (و آرام) است آگاه باشيد، تنها با ياد خدا دلها آرامش مى يابد!
10. وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُريدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ تُريدُ زينَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطاً [10]
با كسانى باش كه پروردگار خود را صبح و عصر مى خوانند، و تنها رضاى او را مى طلبند! و هرگز بخاطر زيورهاى دنيا، چشمان خود را از آنها برمگير! و از كسانى كه قلبشان را از ياد خود غافل ساختيم اطاعت مكن! همانها كه از هواى نفس پيروى كردند، و كارهايشان افراطى است.
11. الَّذينَ كانَتْ أَعْيُنُهُمْ في غِطاءٍ عَنْ ذِكْري وَ كانُوا لا يَسْتَطيعُونَ سَمْعاً [11]
همانها كه پرده اى چشمانشان را از ياد من پوشانده بود، و قدرت شنوايى نداشتند!
12. اذْهَبْ أَنْتَ وَ أَخُوكَ بِآياتي وَ لا تَنِيا في ذِكْري [12]
(اكنون) تو و برادرت با آيات من برويد، و در ياد من كوتاهى نكنيد!
13. وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْري فَإِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى [13]
و هر كس از ياد من روى گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت و روز قيامت، او را نابينا محشور مى كنيم!
14. فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّى أَنْسَوْكُمْ ذِكْري وَ كُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ [14]
امّا شما آنها را به باد مسخره گرفتيد تا شما را از ياد من غافل كردند و شما به آنان مى خنديديد!
15. فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلاَّ الْحَياةَ الدُّنْيا [15]
حال كه چنين است از كسى كه از ياد ما روى مى گرداند و جز زندگى مادى دنيا را نمى طلبد، اعراض كن!
16. وَ الَّذينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللَّهُ وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ [16]
و آنها كه وقتى مرتكب عمل زشتى شوند، يا به خود ستم كنند، به ياد خدا مى افتند و براى گناهان خود، طلب آمرزش مى كنند- و كيست جز خدا كه گناهان را ببخشد؟- و بر گناه، اصرار نمى ورزند، با اينكه مى دانند.
17. إِلاَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَكَرُوا اللَّهَ كَثيراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا وَ سَيَعْلَمُ الَّذينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ [17]
مگر كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام مى دهند و خدا را بسيار ياد مى كنند، و به هنگامى كه مورد ستم واقع مى شوند به دفاع از خويشتن (و مؤمنان) برمى خيزند (و از شعر در اين راه كمك مى گيرند) آنها كه ستم كردند به زودى مى دانند كه بازگشتشان به كجاست!
روايات
كافی
بَابُ مَا يَجِبُ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كُلِّ مَجْلِسٍ
1 عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ خَلَفِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ رِبْعِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْجَارُودِ الْهُذَلِيِّ عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام مَا مِنْ مَجْلِسٍ يَجْتَمِعُ فِيهِ أَبْرَارٌ وَ فُجَّارٌ فَيَقُومُونَ عَلَى غَيْرِ ذِكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا كَانَ حَسْرَةً عَلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَة [18]
حضرت صادق عليه السّلام فرمود: هيچ مجلسى نباشد كه در آن نيكان و بدكاران گرد هم اجتماع كنند كه بى ياد خداى عز و جل از آن برخيزند جز اينكه در روز قيامت براى آنها مايه حسرت و افسوس باشد.
توضيح
مجلسى (ره) گويد: مقصود از ذكر هر آن چيزى است كه سبب ياد آورى خداى سبحان در خاطر انسانى گردد، و نيز موجب فرمانبردارى از دستورات خدا و واگذاردن نهيهاى او، و تفكر در آنچه جايز است از صفات خداوند و محامد او، و تذكر تمامى اينها بدل و زبان، و يادآورى پيمبران و ائمه دين و بيان مناقب و فضائل و برهان بر امامت آنها- چنانچه در حديث آمده كه ذكر ما ذكر خدا است و ذكر دشمنان ما ذكر شيطان است- و هم چنين ياد آورى معاد و حشر و حساب- تا آنكه گويد:- ولى عبادات اختراعى و اذكارى كه بدعت باشد آنها ذكر خدا نيست.
2. حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ مَا اجْتَمَعَ فِي مَجْلِسٍ قَوْمٌ لَمْ يَذْكُرُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ يَذْكُرُونَا إِلَّا كَانَ ذَلِكَ الْمَجْلِسُ حَسْرَةً عَلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ثُمَّ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام إِنَّ ذِكْرَنَا مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ ذِكْرِ عَدُوِّنَا مِنْ ذِكْرِ الشَّيْطَان [19]
و نيز حضرت صادق عليه السّلام فرمود: هيچ مردمى، در انجمنى فراهم نشوند كه در آن ذكر خداى عز و جل و ذكر ما نباشد جز اينكه آن انجمن در روز قيامت مايه حسرت و افسوس آنان باشد، سپس فرمود: (پدرم) حضرت ابو جعفر عليه السّلام فرمود: همانا ذكر ما ذكر خدا است و ذكر دشمن ما ذكر شيطان است.
3 وَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام مَنْ أَرَادَ أَنْ يَكْتَالَ بِالْمِكْيَالِ الْأَوْفَى فَلْيَقُلْ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَقُومَ مِنْ مَجْلِسِهِ- سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِين [20]
حضرت باقر عليه السّلام فرمود: هر كه خواهد به پيمانه تمام مزد برد (و بكاملترين وجهى بى كم و كاست از خدا ثواب دريافت كند) بايد هنگامى كه ميخواهد از جاى خود برخيزد بگويد: سُبْحانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ، وَ سَلامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ .
4. مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام قَالَ مَكْتُوبٌ فِي التَّوْرَاةِ الَّتِي لَمْ تُغَيَّرْ أَنَّ مُوسَى عليه السلام سَأَلَ رَبَّهُ فَقَالَ يَا رَبِّ أَ قَرِيبٌ أَنْتَ مِنِّي فَأُنَاجِيَكَ أَمْ بَعِيدٌ فَأُنَادِيَكَ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ يَا مُوسَى أَنَا جَلِيسُ مَنْ ذَكَرَنِي فَقَالَ مُوسَى فَمَنْ فِي سِتْرِكَ يَوْمَ لَا سِتْرَ إِلَّا سِتْرُكَ فَقَالَ الَّذِينَ يَذْكُرُونَنِي فَأَذْكُرُهُمْ وَ يَتَحَابُّونَ فِيَّ فَأُحِبُّهُمْ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ إِذَا أَرَدْتُ أَنْ أُصِيبَ أَهْلَ الْأَرْضِ بِسُوءٍ ذَكَرْتُهُمْ فَدَفَعْتُ عَنْهُمْ بِهِم [21]
و نيز آن حضرت عليه السّلام فرمود: در آن توراتى كه دست نخورده (و مانند اين توراة فعلى كه تحريف شده نيست) نوشته است كه موسى عليه السّلام از خداوند پرسشى كرده عرضكرد: پروردگارا آيا تو بمن نزديكى تا با تو آهسته راز گويم يا از من دورى تا فريادت كنم؟ خداى عز و جل باو وحى فرمود: اى موسى من همنشين آن كسم كه مرا ياد كند، موسى عرضكرد: كيست كه در پناه تو است روزى كه پناهى جز پناه تو نيست؟ فرمود: آنان كه مرا ياد كنند پس من نيز آنها را ياد كنم، و در راه من (يا بخاطر خشنودى من) با هم دوستى كنند، پس من نيز آنها را دوست دارم، اينهايند كه چون خواهم بأهل زمين بلا و بدى برسانم يادشان كنم و بخاطر آنها آن بدى را از اهل زمين دفع كنم.
شرح
مجلسى (ره) در شرح كلام اول حضرت موسى عليه السّلام گويد: گويا غرض پرسش از آداب دعا است با اينكه ميدانست كه او بما از رگ گردن نزديكتر است، يعنى: آيا دوست دارى مانند نزديكان با تو راز گويم يا مانند دوران فريادت كنم، و ببيانى ساده تر: چون بتو نگاه كنم پس تو از هر نزديكى نزديكترى، و چون بخود نظر افكنم خود را در منتهاى دورى از تو بينم، پس ندانم كه هنگام دعاء بدرگاهت بحال خودم نگاه كنم يا بحال تو.
5. أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ حُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وسلم مَا مِنْ قَوْمٍ اجْتَمَعُوا فِي مَجْلِسٍ فَلَمْ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَمْ يُصَلُّوا عَلَى نَبِيِّهِمْ إِلَّا كَانَ ذَلِكَ الْمَجْلِسُ حَسْرَةً وَ وَبَالًا عَلَيْهِم [22]
حضرت صادق عليه السلام فرمود: رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم فرموده: هيچ مردمى نباشند كه در انجمنى گرد هم آيند و نام خداى عز و جل را نبرند، و بر پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم صلوات نفرستند جز اينكه آن مجلس مايه حسرت و زيان بر آنها باشد.
6 عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ لَا بَأْسَ بِذِكْرِ اللَّهِ وَ أَنْتَ تَبُولُ فَإِنَّ ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَسَنٌ عَلَى كُلِّ حَالٍ فَلَا تَسْأَمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّه [23]
و نيز حضرت صادق عليه السلام فرمود: ذكر خدا در هنگامى كه بول كنى عيب ندارد زيرا ذكر خدا در هر حالى نيكو است، پس از ذكر خدا خسته مشو.
7. عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى مُوسَى عليه السلام يَا مُوسَى عليه السلام لَا تَفْرَحْ بِكَثْرَةِ الْمَالِ وَ لَا تَدَعْ ذِكْرِي عَلَى كُلِّ حَالٍ فَإِنَّ كَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِي الذُّنُوبَ وَ إِنَّ تَرْكَ ذِكْرِي يُقْسِي الْقُلُوب [24]
و نيز آن حضرت عليه السلام فرمود: خداى عز و جل بموسى وحى كرد: اى موسى بزيادى مال شاد مشو، و ذكر مرا در هر حالى وامگذار (از ياد من بيرون مرو) زيرا زيادى مال گناهان را فراموش سازد، و واگذاردن ذكر من دلها را سخت كند.
8. مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام قَالَ مَكْتُوبٌ فِي التَّوْرَاةِ الَّتِي لَمْ تُغَيَّرْ أَنَّ مُوسَى سَأَلَ رَبَّهُ فَقَالَ إِلَهِي إِنَّهُ يَأْتِي عَلَيَّ مَجَالِسُ أُعِزُّكَ وَ أُجِلُّكَ أَنْ أَذْكُرَكَ فِيهَا فَقَالَ يَا مُوسَى إِنَّ ذِكْرِي حَسَنٌ عَلَى كُلِّ حَال [25]
امام باقر عليه السلام فرمود: در آن توراتى كه تغييرى در آن داده نشده است (و محرف نيست) نوشته است: كه همانا موسى از پروردگار پرسيد و عرضكرد: بار الها هر آينه گاهى مجلسى براى من پيش آيد كه من تو را عزيزتر و والاتر دانم از اينكه در آن مجلسها ياد تو كنم (و نامت را برم). فرمود: اى موسى ياد من كردن در هر حال خوب است.
9 عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَى أَكْثِرْ ذِكْرِي بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ كُنْ عِنْدَ ذِكْرِي خَاشِعاً وَ عِنْدَ بَلَائِي صَابِراً وَ اطْمَئِنَّ عِنْدَ ذِكْرِي وَ اعْبُدْنِي وَ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً إِلَيَّ الْمَصِيرُ يَا مُوسَى اجْعَلْنِي ذُخْرَكَ وَ ضَعْ عِنْدِي كَنْزَكَ مِنَ الْبَاقِيَاتِ الصَّالِحَات [26]
حضرت صادق عليه السلام فرمود: خداى عز و جل بموسى فرمود: در شب و روز مرا بسيار ياد كن و هنگام ذكر من خاشع باش، و بهنگام بلايم شكيبا باش، و پيش ذكر من آسوده باش (چون با ذكر من دل آسوده شود) و مرا بپرست و چيزى را شريك من قرار مده، بازگشت بسوى من است، اى موسى مرا (براى روز درماندگى) ذخيره خود ساز، و گنج كردارهاى شايسته و پاينده خود را بمن بسپار.
10 وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِمُوسَى اجْعَلْ لِسَانَكَ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِكَ تَسْلَمْ وَ أَكْثِرْ ذِكْرِي بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ لَا تَتَّبِعِ الْخَطِيئَةَ فِي مَعْدِنِهَا فَتَنْدَمَ فَإِنَّ الْخَطِيئَةَ مَوْعِدُ أَهْلِ النَّار [27]
و نيز آن حضرت عليه السلام فرمود: خداى عز و جل بموسى فرمود: زبانت را دنبال دلت قرار ده تا سالم بمانى، و در شب و روز مرا بسيار ياد كن و گناه را از كان و معدنش دنبال مكن كه پشيمان شوى، زيرا خطا كارى و گناه وعده گاه اهل دوزخ است.
شرح
فيض (ره) گويد: زبانت را دنبال دلت قرار ده يعنى در آنچه ميخواهى بدان تكلم كنى و بگوئى اول تأمل كن (و ببين چگونه است) آنگاه بگو، زيرا اگر چنين كردى از خطا و پشيمانى سالم بمانى. و در جمله و گناه را از معدنش ... گويد: يعنى با اهل خطا كه معدن آن هستند همنشينى مكن زيرا تو نيز با آنان شريك گردى و بر آن پشيمان شوى.
11 وَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ فِيمَا نَاجَى اللَّهُ بِهِ مُوسَى عليه السلام قَالَ يَا مُوسَى لَا تَنْسَنِي عَلَى كُلِّ حَالٍ فَإِنَّ نِسْيَانِي يُمِيتُ الْقَلْب [28]
و نيز امام صادق عليه السلام فرمود: در آنچه خدا با موسى مناجات كرد (اين بود كه) فرمود:اى موسى مرا در هيچ حالى فراموش مكن زيرا كه فراموش كردن من دل را ميميراند.
12. عَنْهُ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ غَالِبِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ بَشِيرٍ الدَّهَّانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَا ابْنَ آدَمَ اذْكُرْنِي فِي مَلَإٍ أَذْكُرْكَ فِي مَلَإٍ خَيْرٍ مِنْ مَلَئِك [29]
و نيز حضرت صادق عليه السلام فرمود: خداى عز و جل فرمايد: اى فرزند آدم مرا در ميان مردم ياد كن تا من تو را در ميان گروهى بهتر (يعنى فرشتگان) ياد كنم.
شرح
فيض (ره) گويد: شايد مقصود از ذكر در ملاء ستايش او باشد بطورى كه مردم بشنوند و آنها را بياد خدا اندازد. و مجلسى (ره) گويد: اين خبر را عامه نيز روايت كرده اند، و مقصود از گروه بهتر فرشتگانند چنانچه عامه نيز گفته اند و آنان كه گويند: فرشتگان بهتر از افراد بشر هستند باين حديث تمسك جسته اند.
13. مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ ذَكَرَنِي فِي مَلَإٍ مِنَ النَّاسِ ذَكَرْتُهُ فِي مَلَإٍ مِنَ الْمَلَائِكَة [30]
و نيز فرمود: خداى عز و جل فرموده: هر كه در ميان دسته اى از مردم مرا ياد كند من او را در ميان دسته اى از فرشتگان ياد كنم.
بَابُ ذِكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ كَثِيراً
14. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ مَا مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا وَ لَهُ حَدٌّ يَنْتَهِي إِلَيْهِ إِلَّا الذِّكْرَ فَلَيْسَ لَهُ حَدٌّ يَنْتَهِي إِلَيْهِ فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْفَرَائِضَ فَمَنْ أَدَّاهُنَّ فَهُوَ حَدُّهُنَّ وَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَمَنْ صَامَهُ فَهُوَ حَدُّهُ وَ الْحَجَّ فَمَنْ حَجَّ فَهُوَ حَدُّهُ إِلَّا الذِّكْرَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يَرْضَ مِنْهُ بِالْقَلِيلِ وَ لَمْ يَجْعَلْ لَهُ حَدّاً يَنْتَهِي إِلَيْهِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا فَقَالَ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ حَدّاً يَنْتَهِي إِلَيْهِ قَالَ وَ كَانَ أَبِي عليه السلام كَثِيرَ الذِّكْرِ لَقَدْ كُنْتُ أَمْشِي مَعَهُ وَ إِنَّهُ لَيَذْكُرُ اللَّهَ وَ آكُلُ مَعَهُ الطَّعَامَ وَ إِنَّهُ لَيَذْكُرُ اللَّهَ وَ لَقَدْ كَانَ يُحَدِّثُ الْقَوْمَ وَ مَا يَشْغَلُهُ ذَلِكَ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ كُنْتُ أَرَى لِسَانَهُ لَازِقاً بِحَنَكِهِ يَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ كَانَ يَجْمَعُنَا فَيَأْمُرُنَا بِالذِّكْرِ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ وَ يَأْمُرُ بِالْقِرَاءَةِ مَنْ كَانَ يَقْرَأُ مِنَّا وَ مَنْ كَانَ لَا يَقْرَأُ مِنَّا أَمَرَهُ بِالذِّكْرِ وَ الْبَيْتُ الَّذِي يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرْآنُ وَ يُذْكَرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ تَكْثُرُ بَرَكَتُهُ وَ تَحْضُرُهُ الْمَلَائِكَةُ وَ تَهْجُرُهُ الشَّيَاطِينُ وَ يُضِي ءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ كَمَا يُضِي ءُ الْكَوْكَبُ الدُّرِّيُّ لِأَهْلِ الْأَرْضِ وَ الْبَيْتُ الَّذِي لَا يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرْآنُ وَ لَا يُذْكَرُ اللَّهُ فِيهِ تَقِلُّ بَرَكَتُهُ وَ تَهْجُرُهُ الْمَلَائِكَةُ وَ تَحْضُرُهُ الشَّيَاطِينُ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وسلم أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ أَعْمَالِكُمْ لَكُمْ أَرْفَعِهَا فِي دَرَجَاتِكُمْ وَ أَزْكَاهَا عِنْدَ مَلِيكِكُمْ وَ خَيْرٍ لَكُمْ مِنَ الدِّينَارِ وَ الدِّرْهَمِ وَ خَيْرٍ لَكُمْ مِنْ أَنْ تَلْقَوْا عَدُوَّكُمْ فَتَقْتُلُوهُمْ وَ يَقْتُلُوكُمْ فَقَالُوا بَلَى فَقَالَ ذِكْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ كَثِيراً ثُمَّ قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صلي الله عليه وآله وسلم فَقَالَ مَنْ خَيْرُ أَهْلِ الْمَسْجِدِ فَقَالَ أَكْثَرُهُمْ لِلَّهِ ذِكْراً وَ قَالَ- رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وسلم مَنْ أُعْطِيَ لِسَاناً ذَاكِراً فَقَدْ أُعْطِيَ خَيْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ قَالَ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى- وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ قَالَ لَا تَسْتَكْثِرْ مَا عَمِلْتَ مِنْ خَيْرٍ لِلَّه [31]
حضرت صادق عليه السلام فرمود: هيچ چيز نيست جز آنكه براى آن حدى (و اندازه اى) است كه بدان پايان پذيرد مگر ذكر كه حدى ندارد تا پايان پذيرد، (1) خداى عز و جل فرائض را واجب كرده و هر كه آنها را بجاى آورد همان حد و انتهاى آنها است، و ماه رمضانست پس هر كه آن را روز دارد همان حد آن است، و حج (واجب است) و هر كه حج كرد بپايان رسانده، مگر همان ذكر كه براستى خداى عز و جل باندك آن راضى نشده و انتها و حدى براى آن قرار نداده كه بدان پايان يابد، سپس اين آيه را تلاوت فرمود: اى آنان كه ايمان آورديد ياد كنيد خدا را بسيار، و تسبيحش گوئيد بامدادان و شامگاهان (سوره احزاب آيه 41- 42) پس فرمود: خداى عز و جل براى آن حدى كه بدان پايان پذيرد قرار نداده است. فرمود: و پدرم فراوان ذكر خدا ميكرد، (گاهى) من بهمراه او ميرفتم و او ذكر خدا ميكرد، با او غذا ميخوردم او ذكر خدا ميكرد، و (گاهى) با مردم گفتگو ميكرد ولى آن از ذكر خدا بازش نميداشت و من ميديدم زبانش را كه چسبيده بكامش بود و ميگفت: لا اله الا اللَّه و پيوسته ما را انجمن ميكرد، و ما را بذكر خدا فرمان ميداد تا آفتاب بزند، و هر كدام ما كه خواندن (قرآن) ميدانستيم دستور بخواندن ميداد، و هر كدام نميدانست باو دستور ذكر ميفرمود. در هر خانه اى كه قرآن خوانده شود و ذكر خداى عز و جل شود بركت آن خانه زياد گردد، و فرشتگان در آن خانه آيند، و شياطين از آن دورى كنند، و براى اهل آسمان بدرخشد چنانچه ستاره فروزان براى اهل زمين ميدرخشد، و (اما) خانه اى كه در آن قرآن خوانده نشود و خدا در آن خانه ذكر نشود بركتش كم شود و فرشتگان از آن دورى كنند و شياطين در آن خانه درآيند.و بتحقيق رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم فرموده: آيا شما را آگاه نكنم به بهترين كارهايتان كه در درجات شما از همه كارها بالاتر، و نزد خداوند از همه پاكتر و پاكيزه تر است، و براى شما از دينار (طلا) و درهم (نقره) بهتر، و از اينكه با دشمن خودتان برخورد كنيد (و جهاد كنيد) و شما آنها را بكشيد و آنها شما را بكشند خوبتر است؟ عرضكردند: چرا، فرمود: آن بسيار ذكر خدا كردنست، سپس فرمود: مردى خدمت پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم فرمود: هر كه زبانى گوياى بذكر خدا باو داده شده است خير دنيا و آخرت باو داده شده، و در باره گفتار خداى تعالى: و منت منه كه فزونى جوئى (سوره مدثر آيه 6) فرمود، (يعنى) آنچه كار خير براى خدا كردى آن را بيش مشمار.
15. حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ عَنِ ابْنِ سَمَاعَةَ عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ شِيعَتُنَا الَّذِينَ إِذَا خَلَوْا ذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيرا [32]
حضرت صادق عليه السلام فرمود: شيعيان ما آنهائى هستند كه هر گاه تنها باشند ذكر خدا بسيار كنند.
16. الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وسلم مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّهُ اللَّهُ وَ مَنْ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً كُتِبَتْ لَهُ بَرَاءَتَانِ بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَ بَرَاءَةٌ مِنَ النِّفَاق [33]
و نيز آن حضرت عليه السلام فرمود: رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم فرموده: هر كه ذكر خداى عز و جل را بسيار كند خداوند او را دوست دارد، و هر كه ذكر خدا را بسيار كند براى او دو براءت (يعنى منشور آزادى) نوشته شود، يكى براءت از دوزخ، و ديگرى براءت از نفاق (و دوروئى).
17. مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ بَكْرِ بْنِ أَبِي بَكْرٍ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ تَسْبِيحُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ ع- مِنَ الذِّكْرِ الْكَثِيرِ الَّذِي قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيرا [34]
حضرت صادق عليه السلام فرمود: تسبيح فاطمه زهرا عليهما السلام از جمله ذكر بسيارى است كه خداى عز و جل فرموده است: خدا را ياد كنيد ياد كردن بسيار (سوره احزاب آيه 41)
18. الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ دَاوُدَ الْحَمَّارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَظَلَّهُ اللَّهُ فِي جَنَّتِه [35]
و نيز امام صادق عليه السلام فرمود: هر كه بسيار ذكر خداى عز و جل را كند خداوند او را در بهشتش در كنف رحمت خود جا دهد.
بَابُ أَنَّ الصَّاعِقَةَ لَا تُصِيبُ ذَاكِراً
19. مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ يَمُوتُ الْمُؤْمِنُ بِكُلِّ مِيتَةٍ إِلَّا الصَّاعِقَةَ- لَا تَأْخُذُهُ وَ هُوَ يَذْكُرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَل [36]
حضرت صادق عليه السلام فرمود: مؤمن بهر مرگى ميميرد جز بصاعقه زيرا در حالى كه او ذكر خداى عز و جل ميكند باو اصابت نكند.
20. عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الْعِجْلِيِّ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام إِنَّ الصَّوَاعِقَ لَا تُصِيبُ ذَاكِراً قَالَ قُلْتُ وَ مَا الذَّاكِرُ قَالَ مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آيَة [37]
بريد بن معاويه عجلى گويد: حضرت صادق عليه السلام فرمود: صاعقه ها بكسى كه ذكر خدا گويد و ذاكر است اصابت نكنند، گويد: من عرض كردم: ذاكر كيست؟ فرمود: آنكه صد آيه بخواند.
شرح
مجلسى (ره) گويد: يعنى در هر روز و شب صد آيه بخواند يا در هر يك از شب و روز.
21. حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ وُهَيْبِ بْنِ حَفْصٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام عَنْ مِيتَةِ الْمُؤْمِنِ قَالَ يَمُوتُ الْمُؤْمِنُ بِكُلِّ مِيتَةٍ- يَمُوتُ غَرَقاً وَ يَمُوتُ بِالْهَدْمِ وَ يُبْتَلَى بِالسَّبُعِ وَ يَمُوتُ بِالصَّاعِقَةِ وَ لَا تُصِيبُ ذَاكِرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل [38]
ابو بصير گويد: از حضرت صادق عليه السلام پرسيدم از مردن مؤمن؟ فرمود: مؤمن بهر مردنى ميميرد: بوسيله غرق شدن بميرد، بزير آوار ماندن بميرد، بدرنده دچار گردد، بصاعقه بميرد، ولى اين صاعقه به ذكركننده خداى عز و جل اصابت نكند (و نرسد).
بَابُ الِاشْتِغَالِ بِذِكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ
22. عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ مَنْ شُغِلَ بِذِكْرِي عَنْ مَسْأَلَتِي أَعْطَيْتُهُ أَفْضَلَ مَا أُعْطِي مَنْ سَأَلَنِي [39]
حضرت صادق عليه السلام فرمود: همانا خداى عز و جل فرمايد: هر كه بسبب ذكر من از درخواست و پرسش از من سرگرم شود (بطورى كه درخواست و حاجت خود را فراموش كند) باو بدهم بهتر از آنچه ميدهم بآن كس كه از من درخواست كند. (و ذكر من او را سرگرم نكرده).
23. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَعَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ إِنَّ الْعَبْدَ لَيَكُونُ لَهُ الْحَاجَةُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَيَبْدَأُ بِالثَّنَاءِ عَلَى اللَّهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ حَتَّى يَنْسَى حَاجَتَهُ فَيَقْضِيهَا اللَّهُ لَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَسْأَلَهُ إِيَّاهَا [40]
و نيز آن حضرت عليه السلام فرمود: همانا بنده اى بخداى عز و جل حاجتى دارد، و به ثناء و ستايش بر خدا و صلوات بر محمد و آل محمد شروع كند تا اينكه حاجت خود را فراموش كند (و سرگرم ثناء بر خدا و صلوات شود) پس خداوند حاجت او را برآورد بى آنكه در باره آن درخواستى كرده باشد.
بَابُ ذِكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي السِّرِّ
24. مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ ذَكَرَنِي سِرّاً ذَكَرْتُهُ عَلَانِيَة [41]
حضرت صادق عليه السلام فرمود: خداى عز و جل فرموده: هر كه مرا در نهانى ياد كند من او را آشكارا ياد كنم.
شرح : مجلسى (ره) گويد: ذكر نهانى يعنى در دل يا در خلوت و تنهائى يا آهسته گفتن در برابر بلند گفتن (كه بر تمامى اينها صادق است).
25. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ عَمْرٍو عَنْ أَبِي الْمَغْرَاءِ الْخَصَّافِ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام مَنْ ذَكَرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِي السِّرِّ فَقَدْ ذَكَرَ اللَّهَ كَثِيراً إِنَّ الْمُنَافِقِينَ كَانُوا يَذْكُرُونَ اللَّهَ عَلَانِيَةً وَ لَا يَذْكُرُونَهُ فِي السِّرِّ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- يُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلا [42]
ابى مغراى خصاف در حديث مرفوعى از أمير المؤمنين عليه السلام حديث كند كه فرمود: هر كس خداى عز و جل را در نهان ياد كند (از جمله كسانى است كه) ذكر خدا را بسيار كرده، زيرا منافقان را شيوه اين بود كه آشكارا (پيش مسلمانان) ذكر خدا ميكردند ولى در نهان ذكر خدا نميكردند، پس خداى عز و جل فرمود: خودنمائى كنند بمردم و ياد نكنند خدا را جز اندكى (سوره نساء آيه 142).
26. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِعِيسَى عليه السلام يَا عِيسَى اذْكُرْنِي فِي نَفْسِكَ أَذْكُرْكَ فِي نَفْسِي وَ اذْكُرْنِي فِي مَلَئِكَ أَذْكُرْكَ فِي مَلَإٍ خَيْرٍ مِنْ مَلَإِ الْآدَمِيِّينَ يَا عِيسَى أَلِنْ لِي قَلْبَكَ وَ أَكْثِرْ ذِكْرِي فِي الْخَلَوَاتِ وَ اعْلَمْ أَنَّ سُرُورِي أَنْ تُبَصْبِصَ إِلَيَّ وَ كُنْ فِي ذَلِكَ حَيّاً وَ لَا تَكُنْ مَيِّتا [43]
ابن فضال در حديث مرفوعى (كه سند آن را بمعصوم رسانده) حديث كند كه خداى عز و جل بعيسى عليه السلام فرمود: اى عيسى مرا در خاطر خود ياد كن تا من نيز تو را بياد آرم، و مرا در ميان مردمان ياد كن تا من نيز تو را در ميان جمعى بهتر از جمع آدميان (يعنى فرشتگان) ياد كنم، اى عيسى دلت را براى من نرم كن و در تنهائيها بسيار مرا ياد كن و بدان كه شادى من باينست كه براى من تواضع كنى، و در اين باره زنده (دل) باش و مرده (دل و افسرده) مباش.
شرح : مجلسى (ره) در اينكه نفس در اين حديث معناى آن چيست؟ وجوهى نقل كند و بالاخره آن را بمعناى ذات گرفته و همين معنا را تقويت نموده و معانى ديگر را چندان مناسب با اين حديث نداند. سپس گويد: و برخى گفته اند: فرمايش خداوند: اذكرك في نفسى مقصود پاداش آن ذكر است، يعنى پاداش و ثواب ذكر تو را ميدهم و پاداش ذكر ذكر ناميده شده و مقصود ذكر در مقابل نسيان نيست، زيرا ذكر باين معنى در خدا هست چه آنكه بنده او را ياد كند و چه نكند، يا مقصود اين است كه تو را ياد كنم بطورى كه احدى مطلع نشود.
27. عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا عليه السلام قَالَ لَا يَكْتُبُ الْمَلَكُ إِلَّا مَا سَمِعَ وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً فَلَا يَعْلَمُ ثَوَابَ ذَلِكَ الذِّكْرِ فِي نَفْسِ الرَّجُلِ غَيْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِعَظَمَتِه [44]
زراره از يكى از دو امام باقر و يا امام صادق عليهما السلام حديث كند كه فرمود: فرشته ننويسد جز آنچه را بشنود، و خداى عز و جل فرموده است: و ياد كن پروردگار خويش را در درون خود بزارى و ترس (سوره اعراف آيه 205) پس بجز خداى عز و جل ثواب اين ذكر را كه درون مرد باشد كسى نداند براى بزرگى آن ذكر.
بَابُ ذِكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْغَافِلِينَ
28. عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام الذَّاكِرُ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْغَافِلِينَ كَالْمُقَاتِلِ فِي الْمُحَارِبِين [45]
حضرت صادق عليه السلام فرمود: كسى كه در ميان بى خبران ياد خداى عز و جل كند مانند كسى است كه در ميان جنگجويان (فرارى يا آنان كه هستند ولى جنگ نكنند) باشد، و (تنها او) بجنگد (و از ديگران دفاع كند).
توضيح : مجلسى (ره) گويد: يعنى بواسطه او دفع ضرر از غافلان مى شود چنانچه بخاطر آن يكنفر مجاهد دفع دشمن از ديگران بشود. و در بعضى از نسخه ها هاربين بجاى محاربين است كه بمعناى فراريان است.
29. عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وسلم ذَاكِرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْغَافِلِينَ كَالْمُقَاتِلِ عَنِ الْفَارِّينَ وَ الْمُقَاتِلُ عَنِ الْفَارِّينَ لَهُ الْجَنَّة [46]
و نيز آن حضرت عليه السلام فرمود: رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم فرموده است: يادكننده خداى عز و جل در ميان غافلان چون كسى است كه (در ميدان جنگ با دشمنان دين) جنگ كند بجاى گريخته ها (بخاطر دفاع از آنها كه دشمن آنها را تعقيب نكند) و هر كه بجاى گريخته ها جنگ كند بهشت براى او (لازم) گردد.
بحار الأنوار
أبواب الأذكار و فضلها
باب ذكر الله تعالى
أقول قد مضى في باب جوامع المكارم بعض الأخبار المناسبة لهذا الباب
1- ل، [الخصال ] الْعَطَّارُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ عليه السلام قَالَ أَوْحَى اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِلَى مُوسَى عليه السلام لَا تَفْرَحْ بِكَثْرَةِ الْمَالِ وَ لَا تَدَعْ ذِكْرِي عَلَى كُلِّ حَالٍ فَإِنَّ كَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِي الذُّنُوبَ وَ تَرْكُ ذِكْرِي يُقْسِي الْقُلُوبَ [47]
خداوند بحضرت موسى (ع) وحى فرمود. اى موسى به ثروت زياد خوشحال مباش- و در هيچ حالتى ذكر و ياد مرا ترك نكن زيرا ثروت زياد گناهان را از ياد انسان ميبرد و در ياد من نبودن موجب قساوت و سختى دل مى شود.
ع، [علل الشرائع ] أبي عن محمد العطار عن المقري الخراساني عن علي بن جعفر عن أخيه عن أبيه عليه السلام مثله
2- ل، [الخصال ] أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّضْرِ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ أَبِي يَعْفُورٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام ثَلَاثٌ لَا يُطِيقُهُنَّ النَّاسُ الصَّفْحُ عَنِ النَّاسِ وَ مُوَاخَاةُ الْأَخِ أَخَاهُ فِي مَالِهِ وَ ذِكْرُ اللَّهِ كَثِيراً [48]
عبد اللَّه بن ابى يعفور از امام صادق (ع) نقل مى كند كه فرمود: سه چيز است كه مردم طاقت آن را ندارند: گذشت از مردم، همراهى برادر با برادرش در مال و ياد كردن بسيار خداوند.
3- ل، [الخصال ] أَبِي عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ مَرَّارٍ عَنْ يُونُسَ رَفَعَهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وسلم يَا عَلِيُّ سَيِّدُ الْأَعْمَالِ ثَلَاثُ خِصَالٍ إِنْصَافُكَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِكَ وَ مُوَاسَاتُكَ الْأَخَ فِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ذِكْرُ اللَّهِ تَعَالَى عَلَى كُلِّ حَالٍ [49]
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : سرآمد كارها ، سه چيز است : انصاف داشتن با مردم ، مواسات نسبت به برادر [دينى] ، و هماره به ياد خداوند متعال بودن .
4- ل، [الخصال ] فِيمَا أَوْصَى بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وسلم عَلِيّاً عليه السلام يَا عَلِيُّ ثَلَاثٌ لَا تُطِيقُهَا هَذِهِ الْأُمَّةُ الْمُوَاسَاةُ لِلْأَخِ فِي مَالِهِ وَ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِهِ وَ ذِكْرُ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ لَيْسَ هُوَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ لَكِنْ إِذَا وَرَدَ عَلَى مَا يَحْرُمُ عَلَيْهِ خَافَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَهُ وَ تَرَكَهُ [50]
اى على سه خصلت است كه اين امت توانائى آن را ندارند، همراهى با برادر در دارائى خود، حق دادن بمردم در باره خود، ياد خدا بودن در هر حال، مقصود از آن ذكر سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر نيست بلكه مقصود اينست كه چون بحرامى دچار شود خدا را بياد بياورد و از آن بگذرد.
5- ل، [الخصال ] أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الشَّحَّامِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام مَا ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُ بِشَيْ ءٍ أَشَدَّ عَلَيْهِ مِنْ خِصَالٍ ثَلَاثٍ يَحْرُمُهَا قِيلَ وَ مَا هُنَّ قَالَ الْمُوَاسَاةُ فِي ذَاتِ اللَّهِ وَ الْإِنْصَافُ مِنْ نَفْسِهِ فِي ذَاتِ يَدِهِ وَ ذِكْرُ اللَّهِ كَثِيراً أَمَا وَ إِنِّي لَا أَقُولُ لَكُمْ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ لَكِنْ ذِكْرُ اللَّهِ عِنْدَ مَا أَحَلَّ لَهُ وَ ذِكْرُ اللَّهِ عِنْدَ مَا حَرَّمَ عَلَيْهِ [51]
امام على عليه السلام فرمود : سخت ترين بلا براى مؤمن محروم شدن از سه خصلت است. عرض شد: آن سه كدامند؟ فرمود: كمك مالى [به برادران خود] ، انصاف داشتن و ياد خدا در همه حال. مقصودم به زبان آوردن سبحان اللّه و الحمد للّه نيست؛ بلكه منظورم به ياد خدا بودن در مواردى است كه خداوند برايش حلال و يا حرام كرده است.
مع، [معاني الأخبار] ابن المتوكل عن الحميري عن ابن عيسى مثله
6- ل، [الخصال ] مَاجِيلَوَيْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ الْمُغِيرَةِ عَنِ الْكِنَانِيِّ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام قَالَ ثَلَاثٌ مِنْ أَشَدِّ مَا عَمِلَ الْعِبَادُ إِنْصَافُ الْمَرْءِ مِنْ نَفْسِهِ وَ مُوَاسَاةُ الْمَرْءِ أَخَاهُ وَ ذِكْرُ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ هُوَ أَنْ يَذْكُرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمَعْصِيَةِ يَهُمُّ بِهَا فَيَحُولُ ذِكْرُ اللَّهِ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ تِلْكَ الْمَعْصِيَةِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تَذَكَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ
امام باقر عليه السلام : سه چيز از سخت ترين كارهاى بندگان است : انصاف داشتن مؤمن ، كمك مالى انسان به برادرش و به ياد خدا بودن در همه حال، و آن به اين معناست كه آدمى به گاه رو به رو شدن با گناه و تصميم به انجام آن خدا را ياد كند ، و ياد خدا او را از آن گناه باز دارد . اين است سخن خداوند عزّ و جلّ كه مى فرمايد : كسانى كه پروا مى كنند، چون وسوسه اى از شيطان به آنها برسد خدا را ياد مى كنند؛ زيرا مردمى صاحب بصيرتند .
مع، [معاني الأخبار] أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِيِّ مِثْلَهُ وَ فِيهِ وَ ذِكْرُ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ قَالَ قُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ وَ مَا وَجْهُ ذِكْرِ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ قَالَ يَذْكُرُ اللَّهَ عِنْدَ الْمَعْصِيَةِ [52]
7- ما، [الأمالي للشيخ الطوسي ] فِيمَا أَوْصَى بِهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام عِنْدَ وَفَاتِهِ يَا بُنَيَّ كُنْ لِلَّهِ ذَاكِراً عَلَى كُلِّ حَالٍ [53]
در سفارشات امیر مومنان هنگام رحلت آمده: ای فرزندم در هر حالی ذاکر خدا باش.
8- ما، [الأمالي للشيخ الطوسي ] الْفَحَّامُ عَنِ الْمَنْصُورِيِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبِي مُوسَى عَنْ عِيسَى بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الثَّالِثِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صلي الله عليه وآله وسلم يَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَا ابْنَ آدَمَ اذْكُرْنِي حِينَ تَغْضَبُ أَذْكُرْكَ حِينَ أَغْضَبُ وَ لَا أَمْحَقْكَ فِيمَنْ أَمْحَقُ [54]
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : خداوند به يكى از پيامبرانش وحى فرمود : اى پسر آدم! هنگام خشم به ياد من باش، تا من نيز در هنگام خشم به ياد تو باشم و تو را با ديگران هلاك نگردانم.
9- ما، [الأمالي للشيخ الطوسي ] الْمُفِيدُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ جَدِّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عليه السلام قَالَ قَالَ أَ لَا أُخْبِرُكَ بِأَشَدِّ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَى خَلْقِهِ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مُوَاسَاةُ الْإِخْوَانِ فِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ذِكْرُ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ فَإِنْ عَرَضَتْ لَهُ طَاعَةٌ لِلَّهِ عَمِلَ بِهَا وَ إِن عَرَضَتْ لَهُ مَعْصِيَةٌ تَرَكَهَا [55]
ابو عبيده حذاء گويد: امام صادق (ع) فرمود: تو را از دشوارترين چيزهائى كه خداوند بر بندگانش واجب ساخته خبر ندهم؟ با مردم در رابطه با خود به انصاف رفتار كردن، و مواسات و يارى رسانى برادران دينى، و ياد خدا بودن در هر حال، پس اگر طاعتى خدائى برايش پيش آمد بدان عمل كند، و اگر معصيتى برايش پيش آمد آن را ترك نمايد.
ما، [الأمالي للشيخ الطوسي ] الحسين بن إبراهيم عن محمد بن وهبان عن أحمد بن إبراهيم عن الحسن بن علي الزعفراني عن البرقي عن أبيه عن ابن أبي عمير مثله
10- جا، [المجالس للمفيد] ما، [الأمالي للشيخ الطوسي ] الْمُفِيدُ عَنِ الْمُظَفَّرِ الْوَرَّاقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ هَمَّامٍ الْإِسْكَافِيِّ عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنْ أَبِي عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الثُّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام قَالَ لَا يَزَالُ الْمُؤْمِنُ فِي صَلَاةٍ مَا كَانَ فِي ذِكْرِ اللَّهِ قَائِماً كَانَ أَوْ جَالِساً أَوْ مُضْطَجِعاً إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ [56]
امام باقر عليه السلام : مؤمن تا زمانى كه به ياد خدا باشد ، ايستاده يا نشسته يا خفته ؛ پيوسته در نماز است ؛ خداوند متعال مى فرمايد : آنان كه خدا را ايستاده و نشسته و به پهلو خفته ، ياد مى كنند , و در خلقت آسمانها و زمین تفکر می کنند و گویند پروردگارا اینها را باطل نیافریدی پاک و منزهی تو پس ما را از عذاب آتش حفظ کن.
11- ن، [عيون أخبار الرضا عليه السلام ] الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأُشْنَانِيُّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْرَوَيْهِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عليه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وسلم إِنَّ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ عليه السلام لَمَّا نَاجَى رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ يَا رَبِّ أَ بَعِيدٌ أَنْتَ مِنِّي فَأُنَادِيَكَ أَمْ قَرِيبٌ فَأُنَاجِيَكَ فَأَوْحَى اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ أَنَا جَلِيسُ مَنْ ذَكَرَنِي فَقَالَ مُوسَى يَا رَبِّ إِنِّي أَكُونُ فِي حَالٍ أُجِلُّكَ أَنْ أَذْكُرَكَ فِيهَا فَقَالَ يَا مُوسَى اذْكُرْنِي عَلَى كُلِّ حَالٍ [57]
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : موسى عرض كرد : پروردگارا! آيا تو نزديكى تا با تو نجوا كنم؟ يا دورى كه آوازت دهم؟ خداوند فرمود : اى موسى! من همنشين بنده خود هستم، آن گاه كه مرا ياد مى كند. موسى عليه السّلام عرضه داشت: چه بسا در حالتى هستم كه شأن تو را برتر از آن مى دانم كه در آن حال تو را ياد كنم، خداوند فرمود: اى موسى! در همه حال مرا ياد كن.
12- ع، [علل الشرائع ] عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْأَسَدِيِّ عَنِ النَّخَعِيِّ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ قَال أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام إِنْ سَمِعْتَ الْأَذَانَ وَ أَنْتَ عَلَى الْخَلَاءِ فَقُلْ مِثْلَ مَا يَقُولُ الْمُؤَذِّنُ وَ لَا تَدَعْ ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي تِلْكَ الْحَالِ لِأَنَّ ذِكْرَ اللَّهِ حَسَنٌ عَلَى كُلِّ حَالٍ ... [58]
حضرت ابو عبد اللَّه عليه السّلام فرمودند: اگر اذان را شنيدى و در حال تخلّى بودى پس مثل آنچه را كه مؤذّن مى گويد تو نيز بگو و نيز در اين حال ذكر خداى عزّ و جلّ را ترك مكن زيرا ذكر خدا در هر حال پسنديده و خوب مى باشد...
13- مع، [معاني الأخبار] ع، [علل الشرائع ] أَبِي عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ الْمِنْقَرِيِّ أَوْ غَيْرِهِ رَفَعَهُ قَالَ قِيلَ لِلصَّادِقِ عليه السلام إِنَّ مِنْ سَعَادَةِ الْمَرْءِ خِفَّةَ عَارِضَيْهِ فَقَالَ وَ مَا فِي هَذَا مِنَ السَّعَادَةِ إِنَّمَا السَّعَادَةُ خِفَّةُ مَاضِغَيْهِ بِالتَّسْبِيحِ [59]
به امام صادق عليه السّلام گفت: اين درست است كه روايت شده: كم مو بودن صورت (در محل فك) از نشانه هاى خوشبختى مرد است؟ امام فرمود: در اين چيزى از سعادت نيست!، منظور ]ن حديث آن است كه آرواره او به گفتن تسبيح خدا روان باشد و همواره فكّين او به خواندن دعاها بجنبد.
14- مع، [معاني الأخبار] ل، [الخصال ] فِي وَصِيَّةِ أَبِي ذَرٍّ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وسلم عَلَيْكَ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآنِ وَ ذِكْرِ اللَّهِ كَثِيراً فَإِنَّهُ ذِكْرٌ لَكَ فِي السَّمَاءِ وَ نُورٌ لَكَ فِي الْأَرْضِ [60]
رسول خدا در سفارشات به ابوذر فرمود: بر تو باد به تلاوت قرآن و بسایر یاد خدا کردن. که آن باعث یاد تو در آسمان می شود و نوری است برایت در زمین.
15- ل، [الخصال ] الْأَرْبُعِمِائَةِ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام اذْكُرُوا اللَّهَ فِي كُلِّ مَكَانٍ فَإِنَّهُ مَعَكُمْ وَ قَالَ عليه السلام أَكْثِرُوا ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا دَخَلْتُمُ الْأَسْوَاقَ وَ عِنْدَ اشْتِغَالِ النَّاسِ فَإِنَّهُ كَفَّارَةٌ لِلذُّنُوبِ وَ زِيَادَةٌ فِي الْحَسَنَاتِ وَ لَا تُكْتَبُوا فِي الْغَافِلِينَ وَ قَالَ عليه السلام أَكْثِرُوا ذِكْرَ اللَّهِ عَلَى الطَّعَامِ وَ لَا تَطْغَوْا فَإِنَّهَا نِعْمَةٌ مِنْ نِعَمِ اللَّهِ وَ رِزْقٌ مِنْ رِزْقِهِ يَجِبُ عَلَيْكُمْ فِيهِ شُكْرُهُ وَ حَمْدُهُ وَ قَالَ عليه السلام إِذَا لَقِيتُمْ عَدُوَّكُمْ فِي الْحَرْبِ فَأَقِلُّوا الْكَلَامَ وَ أَكْثِرُوا ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ [61]
امیر مومنان فرمود: آنگاه كه به بازار رويد و هنگام سرگرمى مردم به داد و ستد، بسيار ياد خدا كنيد كه به راستى پوشاننده گناهان و مايه فزونى كارهاى نيك (حسنات) است، و از بى خبران نباشيد. و فرمود: در هنگام خوردن غذا نام خدا را بسيار بگوييد و طغیان نکنید، كه آن نعمتى از نعمتهاى خداوند و رزقی از روزیهای اوست که شکر و سپاس آن بر شما واجب است. و فرمود: هنگامی که در زمان جنگ با دشمنتان روبرو شدید از کلام بکاهید و ذکر خدا را زیاد کنید.
16- مع، [معاني الأخبار] ابْنُ الْمُتَوَكِّلِ عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنِ الْحُسَيْنِ الْبَزَّازِ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام أَ لَا أُحَدِّثُكَ بِأَشَدِّ مَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى خَلْقِهِ قُلْتُ بَلَى قَالَ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِكَ وَ مُوَاسَاتُكَ لِأَخِيكَ وَ ذِكْرُ اللَّهِ فِي كُلِّ مَوْطِنٍ أَمَا إِنِّي لَا أَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ إِنْ كَانَ هَذَا مِنْ ذَاكَ وَ لَكِنْ ذِكْرُ اللَّهِ فِي كُلِّ مَوْطِنٍ إِذَا هَجَمْتَ عَلَى طَاعَتِهِ أَوْ مَعْصِيَتِهِ [62]
حسين بزّاز گويد: امام صادق عليه السّلام بمن فرمود: آيا نمى خواهى تو را آگاه سازم از دشوارترين واجباتى كه خداوند بر آفريدگانش لازم شمرده؟ عرض كردم: آرى (مايلم)، فرمود: حق دادن به مردم از خودت، و همدردى با برادرت و ياد كردن خدا در هر جا. امّا توجّه داشته باش! من نمى گويم كه ذكر خدا فقط گفتن سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الّا اللَّه و اللَّه اكبر است، گرچه آنهم ذكر خداست، اما مقصود از آن ياد خداست در هر جا و هر گاه كه به اطاعتى يا نافرمانى از او، روى آورى .
17- مع، [معاني الأخبار] أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِي جَارُودٍ الْمُنْذِرِ الْكِنْدِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ أَشَدُّ الْأَعْمَالِ ثَلَاثَةٌ إِنْصَافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِكَ حَتَّى لَا تَرْضَى لَهَا مِنْهُمْ بِشَيْ ءٍ إِلَّا رَضِيتَ لَهُمْ مِنْهَا بِمِثْلِهِ وَ مُوَاسَاتُكَ الْأَخَ فِي الْمَالِ وَ ذِكْرُ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ لَيْسَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ فَقَطْ وَ لَكِنْ إِذَا وَرَدَ عَلَيْكَ شَيْ ءٌ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَخَذْتَ بِهِ وَ إِذَا وَرَدَ عَلَيْكَ شَيْ ءٌ نَهَى عَنْهُ تَرَكْتَهُ [63]
از امام صادق (ع) شنيدم كه مى فرمود: مشكل ترين كارها سه چيز است: اينكه در رابطه خودت با مردم بانصاف رفتار كنى تا جايى كه نپسندى براى خويش مگر آنچه را كه براى آنان همى پسندى، و به برادر دينى خود در امور مالى يارى رسانى، و بياد خدا بودن در هر حال. و بياد خدا بودن آن نيست كه فقط سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله اللَّه و اللَّه اكبر بگوئى، بلكه منظور اين است كه هر گاه كارى برايت پيش آمد كه خدا از آن نهى فرموده است رهايش سازى.
18- لي، [الأمالي للصدوق ] مع، [معاني الأخبار] مُحَمَّدُ بْنُ بَكْرَانَ النَّقَّاشُ عَنْ أَحْمَدَ الْهَمَدَانِيِّ عَنْ مُنْذِرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عليه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وسلم بَادِرُوا إِلَى رِيَاضِ الْجَنَّةِ فَقَالُوا وَ مَا رِيَاضُ الْجَنَّةِ قَالَ حَلَقُ الذِّكْرِ [64]
رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم فرمود ببستانهاى بهشت پيشى گيريد، عرض شد بستان هاى بهشت چيست؟فرمود حلقه هاى ذكر.
مجلسى اول در شرح فارسى (من لا يحضره الفقيه) در شرح حديث بادروا الى رياض الجنّة قالوا يا رسول اللَّه و ما رياض الجنّة؟ قال حلق الذّكر مينويسد:
مقصود از حلقه هاى ذكر مجلسى است كه در آن از علوم دينيه يا مواعظ حسنه گفتگو شود، چنانچه از ائمه چنين وارد شده. و اما ذكر جلى صوفيه از ائمه چيزى بما نرسيده، و از سنيان و فاسد و باطل و مخالفت آيات قرآن است !!
19- لي، [الأمالي للصدوق ] مع، [معاني الأخبار] فِي خَبَرِ الشَّيْخِ الشَّامِيِّ قَالَ زَيْدُ بْنُ صُوحَانَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام أَيُّ الْكَلَامِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ قَالَ كَثْرَةُ ذِكْرِ اللَّهِ وَ التَّضَرُّعُ إِلَيْهِ وَ الدُّعَاءُ ... [65]
از امیر مؤمنان علیه السلام سوال شد چه سخنی نزد خدای تعالی برتر است؟ فرمود: زیاد ذکر خدا گفتن و دعا و تضرع به درگاهش. ..
20- مع، [معاني الأخبار] ابْنُ الْوَلِيدِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ هَارُونَ عَنِ ابْنِ زِيَادٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عليه السلام قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صلي الله عليه وآله وسلم مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ فَقَدْ ذَكَرَ اللَّهَ وَ إِنْ قَلَّتْ صَلَاتُهُ وَ صِيَامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ وَ مَنْ عَصَى اللَّهَ فَقَدْ نَسِيَ اللَّهَ وَ إِنْ كَثُرَتْ صَلَاتُهُ وَ صِيَامُهُ وَ تِلَاوَتُهُ [66]
رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمودند: هر كس خدا را اطاعت كند خدا را ياد کرده گرچه نماز و روزه و تلاوتش اندك باشد، و هر كس خدا را معصيت كند خدا را فراموش كرده است و اگر چه نماز و روزه و تلاوتش زياد باشد.
21- لي، [الأمالي للصدوق ] فِيمَا نَاجَى بِهِ مُوسَى عليه السلام رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَهِي مَا جَزَاءُ مَنْ ذَكَرَكَ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ قَالَ يَا مُوسَى أُظِلُّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِظِلِّ عَرْشِي وَ أَجْعَلُهُ فِي كَنَفِي [67]
موسی به خداوند رض کرد: پاداش كسى كه تو را با زبان و دل ياد كند چيست؟ او را روز قيامت در سايه عرشم پناه دهم و در حمايت خود گيرم.
22- لي، [الأمالي للصدوق ] مَاجِيلَوَيْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ عِيسَى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ إِنَّ الصَّاعِقَةَ لَا تُصِيبُ ذَاكِراً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ [68]
امام صادق علیه السلام: صاعقه به کسی که مشغول ذکر خدای متعال است نمی رسد.
23- ع، [علل الشرائع ] أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَيُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ الصَّاعِقَةُ تُصِيبُ الْمُؤْمِنَ وَ الْكَافِرَ وَ لَا تُصِيبُ ذَاكِراً [69]
امام صادق علیه السلام: صاعقه به مومن و کافر اصابت کند ولی به کسی که مشغول ذکر است اصابت نمی کند..
24- مع، [معاني الأخبار] أَبِي عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّضْرِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ جَرَّاحٍ الْمَدَائِنِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ أَ لَا أُحَدِّثُكَ بِمَكَارِمِ الْأَخْلَاقِ الصَّفْحِ عَنِ النَّاسِ وَ مُوَاسَاةِ الرَّجُلِ أَخَاهُ فِي مَالِهِ وَ ذِكْرِ اللَّهِ كَثِيراً [70]
امام صادق علیه السلام فرمود: آيا به تو بگويم كه مكارم اخلاق چيست ؟ گذشت كردن از مردم ، مواسات نسبت به برادر [دينى ]خود، و بسيار به ياد خدا بودن.
25- ير، [بصائر الدرجات ] ابْنُ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِي عُثْمَانَ الْعَبْدِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيٍّ عليه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وسلم قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ فِي الصَّلَاةِ أَفْضَلُ مِنْ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ فِي غَيْرِ الصَّلَاةِ وَ ذِكْرُ اللَّهِ كَثِيراً أَفْضَلُ مِنَ الصَّدَقَةِ وَ الصَّدَقَةُ أَفْضَلُ مِنَ الصَّوْمِ وَ الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ [71]
رسول خدا فرمود: قرائت قرآن در نماز برتر از قرائت آن در غیر نماز است. و بسیار یاد خدا کردن برتر از صدقه است و صدقه برتر از روزه و روزه سپری در برابر آتش است.
26- شي، [تفسير العياشي ] رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عليه السلام فِي قَوْلِهِ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آباءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْراً قَالَ كَانَ الرَّجُلُ يَقُولُ كَانَ أَبِي وَ كَانَ أَبِي فَنَزَلَتْ عَلَيْهِمْ فِي ذَلِكَ [72]
امام باقر علیه السلام درباره این آیه که می فرماید: " خد را یاد کنید همانطور که پدرانتان را یاد می کنید یا بیش از آن " فرمود: این آیه به این علت نازل شد که دائما می گفتند: پدرم چنین بود, پدرم چنان بود.
27- شي، [تفسير العياشي ] عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا عليه السلام قَالَ لَا يَكْتُبُ الْمَلَكُ إِلَّا مَا أَسْمَعَ نَفْسَهُ وَ قَالَ اللَّهُ وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِك تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً قَالَ لَا يَعْلَمُ ثَوَابَ ذَلِكَ الذِّكْرِ فِي نَفْسِ الْعَبْدِ لِعَظَمَتِهِ إِلَّا اللَّهُ [73]
امام باقر يا امام صادق عليهما السلام : فرشته ننويسد جز آنچه را كه مى شنود . خداوند عزّ و جلّ فرموده است : و پروردگارت را در دل خود ياد كن . [اندازه] ثواب اين ذكر درونى بنده را كسى جز خداوند متعال نمى داند .
28- ين، [كتاب حسين بن سعيد و النوادر] صَفْوَانُ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام فِي قَوْلِهِ اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً قَالَ إِذَا ذَكَرَ الْعَبْدُ رَبَّهُ فِي الْيَوْمِ مِائَةَ مَرَّةٍ كَانَ ذَلِكَ كَثِيراً [74]
امام صادق علیه السلام درباره آیه " خدا را یاد کنید یادی بسیار " فرمود: اگر بنده ای صد بار در روز پروردگارش را یاد کند این یاد بسیار است.
29- ين، [كتاب حسين بن سعيد و النوادر] ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلي الله عليه وآله وسلم مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اللَّهِ أَحَبَّهُ [75]
رسول خدا صلی الله علیه و آله: هر کس ذکر خدا را زیاد کند خداونداو را دوست بدارد.
30- ما، [الأمالي للشيخ الطوسي ] الْحُسَيْنُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ الْقَزْوِينِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ وَهْبَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الزَّعْفَرَانِيِّ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ مَا قَعَدَ قَوْمٌ قَطُّ يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا بَعَثَ إِلَيْهِمْ إِبْلِيسُ شَيْطَاناً فَيَقْطَعُ عَلَيْهِمْ حَدِيثَهُمْ [76]
امام صادق علیه السلام: هیچ گروهی برای یاد خدا دور هم نمی نشینند مگر آنکه ابلیس, شیطانی را می فرستد تا سخنشان را قطع کند.